Whai-Korero Mo Nga Moni a Te Koroni.

Te Tamihana (Mr. Thompson, mema mo Marsdon).—Nana i timata te korern mo nga moni i tenei po, ka roa ia e korero ana ka puta etahi kupu ana mo nga Penihana Kaumatua e utua nei ki nga kaumatua Maori, ara, i penei ana kupu:—

He kupu atu taku, ki te Whare nei, kia tirohia e nga mema te aronga o te Ture Penihana Kaumatua, ara, tona paanga ki te iwi Maori. E hara i te mea e hiahia ana ahau kia ture ke mo nga Pakeha kia ture ke mo nga Maori; otira e penei ana te ahua; ki te whiwhi te Pakeha i etahi taonga i tetahi whenua ranei ka whakakorea tona penihana. Na ko tetahi, ki te whiwhi ia i te whienua, ahakoa iti, ahakoa rahi, ka utu ano ia i te taake ki te Kawanatanga me nga reiti hoki ki nga, ropu takiwa. Na, ko nga Maori, i raro i nga Ture Whenua Maori e mana nei, tena pea e whiwhi ana i etahi whenua nunui i raro i nga tikanga Maori, a he aha te take i whiwhi ai nga mea kaumatua o ratou i te penihana. Ki taku nei whakaaro e he ana tenei ahua. Ki taku, mehemea ka tono te Maori i te penihana, a ka hoatu. a muri iho ka kitea he nui noa atu ona whenua me etahi atu taonga, ka tika kia utaina nga moni penihana i riro atu i taua tangata ki runga ki ona whenua, hei taunaha, a ma ona whenua e whakaea; a me pera ano hoki he tikanga mo nga Pakeha. Notemea hoki ko nga penihana katoa e riro ana i runga i te mahi tinihanga me te whanako, e tika ana kia utaina ki runga ki nga whenua me nga taonga o te tangata nana taua mahi kino. Na reira, ka tika taku, kei te he te whakahaere o taua Ture. I te wu i uru tuatahi ai te Pire Penihana Kaumatua ki te Whare net kia korerotia, kaore nga mema Maori i pai ki taua Pire i taua wa, he wehi no ratou kei utaina aua moni penihana ma nga whenua Maori e whakaea. No muri iho ka rereke o ratou whakaaro, ara, ka whakaae ki te Pire. Otira ki taku me whakatikatika taua Ture Penihana. He maha nga takiwa o te Motu e whiwhi ana nga Maori i etahi tino whenua papai, page 39nui te utu, a kaore rawa nga Maori nona e utu taake ana ki te Kawanatanga, ki nga ropu takiwa ranei. Ki taku, i te mea kua whiwhi nga Maori i nga tika katoa e whakawhiwhia nei ki te Pakeha, kaore he tikanga e rereke ai nga tikanga mo te Maori i nga tikanga mo te Pakeha. Me kotahi tonu te ture me nga ritenga mo nga Maori me nga Pakeha. He nui nga whenua nunui o te iwi Maori kaore rawa i te utu i nga reiti mo nga rori. Ko nga Pakeha anake te iwi e utu ana i nga moni i oti ai nga rori, otira whiwhi ai nga Maori i nga penihina i raro i te Ture Penihana Kaumatua rite tonu ki nga Pakeha. Kei te he tenei tikanga.

Heoi ano nga korero a te mema honore i tino hangai ki te iwi Maori, ko te roanga atu o etahi atu korero ana me titiro i Hansard.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—E te Pika, e hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga mo te Pukapuka Moni e korerotia nei e te Whare. Ki taku mohio kua tae pea i naianei ki te toru wiki e korerotia ana tenei take ki te aroaro o tenei Whare, a he maha ano nga mema honore kua tu ki te whakahaere korero mo runga i taua Pukapuka, rereke ta tetahi, rereke ta tetahi. Otira, hei aha tena, i te mea e mohio ana ano hoki ahau he tino take nui tenei e tika ana kia ata whakaarohia kia ata whiriwhiria paitia e nga mema honore. Taku nei titiro ko tenei mea ko te Pukapuka Moni o te koroni te mea whakaatu mai i te ahua o te ora o te koroni, ma tena pukapuka tatou mohio ai ki te whakaaro kei te piki haere ranei kei te pehea ranei. E te Pika, i rongo atu ahau i te wa e panui ana te Pirimia i taua Pukapuka Moni i korero ia e rima rau e toru tekau ma rua mano e rima rau e ono tekau ma wha (£532,564) pauna nga moni i toe mai ki te koroni i tenei tau. Kaati, kua rongo katoa nga mema honore o tenei Whare koi ana nga moni toenga e whakaaturia ana i roto i tenei Pukapuka Moni. Na, ko taku kupu mo runga mo aua moni toenga koia tenei: ki taku mohio i roto i nga tau katoa e noho ana ahau i tenei Whare, takoto tonu ai he Pukapuka penei i ia tau i ia tau hei whakaatu i nga moni toenga, a penei ano te ahua i nga tau katoa. A kaati, ki taku, e hara i te mea he tohu tena kei te piki rawa atu te ora o te koroni i raro i te whakahaere a tenei Kawanatanga, kei te neke atu i to mua ahua. A, e te Pika, i kite ai ahau i tena mahara na runga na taku patai ki ahau nei ano, penei. Ki te whakahaerea tena £532,564 moni toenga hei whakaea atu i tetahi wahi o nga moni nama a te koroni, akuanei pea e kore rawa tatou e whai toenga a tenei tau e haere mai nei. E te Pika, ki taku mahara, he tohu nui tenei e mohio ai nga mema honore o tenei Whare e whai tikanga ana tatou kia tautohetohe mo te ahua o te takoto o nga moni o tenei koroni. Anei taku tohutohu atu ki te Whare nei; me maaka rawa e tatou nga taringa o taua £532,564 moni toenga ka waiho ai ki rahaki takoto ai, kaua rawa e tukuna kia paangia e te ringa tangata tae noa ki te whakatakotoranga mai o te Pukapuka Moni o te tau e haere mai nei, kia mohio ai tatou e whia nga moni toenga i ko atu o tenei moni a taua wa. Kaati, tenei tetahi mea e tino hiahia ana ahau kia mohio ahau, i te mea kaore rawa nei ahau i te marama, koia tenei: Mehemea penei rawa nga moni e toe ana ki a tatou i ia tau i ia tau neke atu i te £530,000 ka patai atu ahau, he aha te take i namanama tonu ai tatou i etahi atu moni hei whakahaere i nga mahi o te koroni? E te Pika, ki taku mohio ki te waiho e tatou tena tikanga hei mahi tuturu ma tatou, tona mutunga iho ka whakanuia rawatia e tatou nga moni nama a te koroni hei kawenga taumaha rawa ma te whenua me nga tangata o tenei koroni, a tona mutunga iho akuanei e kore rawa e taea te whakamakere atu i runga i a tatou. Me ki atu ahau, he nui rawa atu taku wehi, a tenei ahau ka whakatupato atu ki te Whare mo tenei mahi a tatou e whakapiki nei i nga moni nama a te koroni ia tau ia tau. E mea ana ahau kia mohio mai nga mema honore, ahakoa he Maori ahau, otira kei te nui toku mohio ki nga aronga me nga pekanga haeretanga i roto i enei tikanga moni, ki taku titiro e tino tika ana ahau kia tupato mo tena mahi, me te tahuri ki te arai atu i taua tikanga kei whakaekengia mai tetahi wahi o taua nama ki runga ki nga whenua o nga Maori. Kaati, e te Pika, kua rongo ahau kua tae i naianei te huihuinga o nga moni nama o Niu Tireni ki te rima tekau pea page 40miriona pauna, a ki taku mohio mehemea ka wehewehea pea tena moni ki runga ki nga tangata katoa o te koroni ka tae pea ki te £50 ki te £60 i te pane o ia tane o ia wahine o ia tamaiti i roto i te koroni. Ki toku nei whakaaro, katahi te mate kino ko tenei mehemea ka mau tonu tena tikanga, hei arai i te ora e homai nei e te Kawanatanga mo te koroni. Nui rawa atu nga mate me nga taumahatanga e peehi nei i te iwi Maori, a i roto i oku tau e noho ana i tenei Whare katahi hoki ka tino nuku atu aua mate. Maku e whakamarama atu ki te Whare te ahua o aua mate. Ko nga whenua o nga iwi Maori e hokohokona ana e te Kawanatanga ki te moni iti rawa atu. Ki taku mohio, e te Pika, e tae ana pea ki te rua miriona nga eka whenua kua hokona peratia i roto o toku takiwa. No reira kaore rawa e taea e au te whakaae kei te tupu haere te ora o te iwi Maori; engari me ki atu ahau kua nui haere rawa atu nga mate me nga taumahatanga e peehi nei i a ratou i roto i nga tau e noho ana ahau i tenei Whare E te Pika, i mahara ahau, me te whakapono tonu o toku ngakau, i toku taenga tuatahi mai ki tenei Whare, he pono te hiahia o te Kawanatanga kia whakaorangia te iwi Maori i etahi o nga mate e peehi ana i a ratou i aua ra. I mahara ahau i te mutunga o nga korerorerotanga i waenganui o te Pirimia me etahi rangatira i whiriwhiria e te iwi Maori, tena e hanga he ture hei whakaora i o ratou mate. Kaati, tenei ano, e te Pika, tetahi mate kino rawa kua pa ki te iwi Maori i runga i te paahitanga o te "Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," a koia tenei taua mate kua pa i taua Ture. E tahurihuri noa ana te iwi Maori me te rapu o ratou mahara, ka pehea ranei te tukunga iho o tenei mahi, a oti ana i o ratou whakaaro he mate anake mo ratou tona mutunga iho. Ko te putaketanga mai o tenei Ture koia tenei. I puta te hiahia o te iwi Maori kia hoatu ki a ratou he Kaunihera hei whakahaere i o ratou whenua, a hei whakarite tikanga e mahia ai e riihitia ai o ratou whenua, a kawea mai ana e ratou a ratou tikanga i whiriwhiri ai mo runga i taua hiahia o ratou ki te aroaro o tenei Whare, ara, he Pire tona whakakiteatanga mai ki konei, engari kaore taua Pire i paahitia e tenei Whare, otiia e mahara ana ratou ko taua Pire a ratou te kaupapa i hanga ai te Ture o tera tau, ara, o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," otira kite rawa ake nga iwi Maori i taua Ture kaore rawa tetahi kia kotahi o nga tikanga i hiahiatia e ratou, a i ata whakaatuaturia nei e ta ratou Pire, i uru ki roto ki taua Ture. Kaore rawa i hoatu nga mana whakahaere i hiahiatia e ratou, a nui rawa atu te kaha o to ratou pouri. Kite ana ratou katahi te tino mate kino rawa atu ko tenei, taumaha noa atu i nga mate o mua atu. Kaore rawa he painga o tenei Ture ki a ratou. I runga i te nui rawa o nga moni e pau i nga whakahaerenga kaore rawa he wahi e toe hei painga mo nga tangata nona te whenua. Me penei taku whakamarama atu: A te wa tonu e whakatuungia ai nga Kaunihera Maori ka tae pea ki te kotahi hereni i te eka kotahi te nui o te moni ka tau ki runga ki te whenua e whakahaerengia ana e te Kaunihera. A, apiti iho ki tena, kaore he tohu e taea ai e nga Maori te mohio e hia nga tau e riihitia ana o ratou whenua ka hoki atu ai ki a ratou. I raro hoki i taua Ture e ahei ana kia riihitia nga whenua mo te rua tekau ma tahi tau, a kei roto ano i taua Ture tetahi rarangi e whakamana ana i te kai-tango i te riihi ki te whakahou ano i tana riihi mo tetahi atu rua tekau ma tahi tau ano. Ki te whakahoutia te riihi ka utaina nga whakapainga katoa hei taumahatanga ki runga ki te whenua. A, tera atu ano tetahi raruraru kua oti e au te whakamarama, ina ka whakahoutia te riihi. Apiti atu ki tena me mahara ano tatou ki te utu o te ruritanga, ka utaina ano hoki tena taumahatanga ki runga ki te whenua. A i ko atu o tena, tenei ano tetahi mate hei maharatanga ma tatou; ka wehewehea taua whenua ka utaina ano te moni o nga ruri wawahanga ki runga ano ki taua whenua. Ka mutu tena ko te hanga i nga rori o runga i te whenua, kia pai te takoto kia hiahia ai te iwi Pakeha ki te reti i aua whenua. Ma tenei e mohiotia ai kua pa tetahi mate tamauha rawa ki runga ki te iwi Maori. Engari, e te Pika, e hara i te mea ko enei anake nga mate kua whakawahangia mai ki runga ki a matou i raro i taua Ture. Apiti atu ki ena, ka oti i te tangata te page 41whakapai i tona whenua, ka hanga kia whakahokia iho te wariu tuatahi o aua whakapainga. Tetahi, e te Pika, ko nga itareti e hua ana i runga i nga moni e nama ana e te Kaunihera mo nga mahi ruri, me nga ruri wawahanga, me nga mahi rori, i runga i aua poraka, ka takoto ano hoki tena hei utunga, a ki taku mohio e kore ena itareti e hoki iho i te rima pauna mo ia ran pauna. Ko tena tetahi take nui e tika ana kia ata whiriwhiria rawatia, a ka tino kaha atu taku tono atu i naianei ki nga mema honore me tahuri rawa ki te whakatikatika i te Ture o tera tau i tenei tuunga ano o te Paremete, kia whakamamatia ake ai te taumaha o ena mate. Nui atu, e te Pika, te pouri kua tau ki runga ki te iwi Maori, kaha atu ta ratou tangi me ta ratou aue mo te korenga kaore o ratou hiahia i whakaritea e taua Ture. I roto i nga tau maha kua hori ake nei e whakaaro ana nga iwi me nga hapu me nga tangata o te iwi Maori me o ratou rangatira ko tenei Whare te wahi tika hei kawenga mai ma ratou i o ratou mate, i o ratou hiahia, me o ratou whakaaro mo runga mo nga take e maharatia ana e ratou ma tenei Whare e whakaora e whakarite. Tenei ano tetahi mea i raruraru ai matou: ko nga takiwa Kaunihera e wehewehea ana i te pito ki raro o tenei Motu i raro i taua Ture, e ono tahi aua takiwa. Ko etahi o nga hapu kaore nei i tae mai ki konei ki Poneke nei i tera tau, i te wa e whakahaerengia ana te Pire nei, kei te uru atu i naianei ki te whakatakotoranga o nga rohe, a e kite ana hoki tatou i nga pitihana e tukua mai ana ki konei e whakahe ana ki nga rohe i whakatakotoria i raro i te Ture o tera tau. Ki toku whakaaro, ina ke te huarahi e taea ai tena raruraru; tukua atu ki nga iwi Maori e noho ana i roto i nga wahi o tenei Motu e paangia ana e taua Ture ma ratou e whakatakoto nga rohe o nga takiwa Kaunihera e whakatuungia ana i raro i taua Ture. Ki te tupono ka whakaurua he Pire whakatikatika i tenei tuunga o te Paremete, tena e uaua rawa te whakahaerenga, ko te take, he hira nga kino i roto i taua Ture, he maha nga mate e whakaekengia aua ki runga ki te iwi Maori i raro i taua Ture. I rongo ahau ki te kupu a te Minita Maori e ki ana, nui atu te koa me te whakapai a te iwi Maori ki te Ture i paahitia i tera tau. Ae pea—nga tangata pea e kite ana ia, e korero ana ki a ia; engari maku e tohutohu atu ki te Whare nei, tera atu ano etahi atu Maori kei etahi atu takiwa o te Motu e noho ana Ko nga iwi Maori o roto i te Takiwa Pootitanga Mema o te Tai Hauauru, e tino mohio ana ahau, kaore rawa atu i te pai ki taua Ture, e kore rawa ratou e pai kia pa atu ki runga ki a ratou, ahakoa pehea. Me whakaatu e au ki te Whare tetahi mea e tino pouri nei nga iwi o toku takiwa nana nei ahau i tuku mai ki konei—ko te taha ki nga whenua raupatu taua take. He roa te wa e noho mate ana nga tangata o toku takiwa i raro i taua take, mai o te wa o taua raupatu tae rawa mai ki naianei. A ka patai atu ahau, kei hea kia whakaarohia e te Kawanatanga nga mate o aua tangata? E whakaae ana ahau i whai whakaaro ano nga Kawanatanga o mua atu, i timata i a Te Makarini tena whai maharatanga, nana i whakaae kia whakahokia atu etahi whenua ki nga iwi Maori o Waikato, i murua katoatia nei o ratou whenua i raro i te raupatu. I muri mai i tena i whakaaro pera ano etahi atu Kawanatanga. Ko te Kawanatanga a Hori Kerei i whakaae kia whakahokia atu etahi whenua ki nga Maori, a i muri mai ano i tena puta ana te kupu a te Kawanatanga whakaae kia whakahokia he whenua ki nga iwi i mate i raro i te raupatu. A mo te aha ano hoki kia kore e rahuitia etahi whenua mo ratou? Kore rawa ahau nei e kite ana he aha ranei te take i tika ai kia raupatutia o ratou whenua, ina hoki: Ki taku i mohio ai i runga i taku rapunga i taua take, ko te Ture i murua ai aua whenua i raro i te rau o te patu he mea ata hanga i taua wa mo taua take. Kaore rawa ahau e mohio ana he aha te take i murua ai nga whenua o Waikato i runga i te whawhai, notemea e mohio ana tatou kua oti ke nga whenua i mua atu o te whawhai te tuku atu ki te Kuini o Ingarangi tiaki ai i raro i te Tiriti o Waitangi. No te tau 1840 i hanga ai te tiriti, a no te tau 1863 rawa ka puta te whawhai ki Waikato. No reira he aha te take kia toro atu te ringa o te Kawanatanga ki te muru i nga whenua o aua tangata, i te mea kua oti ke aua whenua te tuku atu ki roto ki te ringa o te Kuini o Inga-page 42rangi tiaki ai, i mua atu o taua whawhai?

Timi Kara (Mr. Carroll).—Na te hea Kawanatanga i muru nga whenua?

Henare Kaihau.—Me ki atu ahau ki te Minita, me ui atu e ia tena patai ki nga Kawanatanga o mua.

Te Maahi (Mr. Massey).—Na tea hea Kawanatanga i whakahoki atu nga whenua Maori i Mangere?

Henare Kaihau.—Ko te whenua i Mangere i whakahokia atu ki nga tangata kei reira nei e noho ana i naianei e te Kawanatanga o Te Miterehana. Ko ahau ano tetahi i uru atu ki te whakahaerenga mo aua whenua. Kaati, e penei ana taku patai atu ki te Whare nei: Mehemea he pono te korero a te Kawanatanga e ki nei—kei te whakahaere ratou i te ora mo te koroni katoa me te iwi Maori—he aha ratou te whakahoki atu ai ki aua tangata i nga whenua e tika ana ki a ratou, he aha ranei ratou te whakamana, ai i nga kupu me nga whakaaetanga i whakapuakina e nga Kawanatanga o mua atu? E te Pika, kei te noho tumanako tonu, kei te noho tatari tonu ahau, kia whakamanaia e te Pirimia tana kupu i whakaae nei ia i mua ake nei, penei, tena e kitea e ia he maramatanga e taea ai e ia te whakahoki mai i etahi whenua ki nga Maori whenua-kore o roto o Waikato. Ki te oti i a ia tena, katahi pea ahau ka kaha ki te ki, "Ae, kua timata ahau ki te whakapono tena pea e hanga, a tona wa, tetahi painga tetahi ora mo nga iwi Maori o tenei koroni." Kia tino mohio mai te Pirimia raua ko te Minita Maori, e mea ana ahau me tahuri raua ki te mahi ora mo te iwi Maori i roto i tenei tuunga o te Paremete e tu nei. Tetahi, e te Pika, e tino mohio ana ahau ki te kore aua mema honore e tahuri ki te whakatutuki i a raua kupu tohutohu me a raua kupu whakaae i whakapuakina nei e raua i to raua taenga kia kite i nga iwi Maori i nga tuunga hui i korerorero tahi nei ratou ko nga iwi Maori i nga takiwa maha o te motu nei, ki taku mohio e kore raua e roa e noho ana hei tumuaki whakahaere mo te Kawanatanga o tenei koroni. Kei te kaha rawa atu te rongo o te iwi Maori i te mamae me te pouri kino rawa mo runga mo nga mate me nga kino e peehi nei i a ratou. I runga i nga mate me nga kino e patu kino nei i a ratou i raro i enei Ture, ko to ratou ahua me te mea nei kua wera ratou i te ahi. Ahakoa kata mai koutou nga mema honore ki taku korero, otira kei te mohio au ki te tikanga o taku korero, he tino tika rawa atu taku korero. E te Pika, e penei ana taku korero, ahakoa ko wai te tangata, ki te kore ia e mahi i te tika e kore rawa tena tangata e roa e noho ana i te nohoanga teitei i te nohoanga whai mana. Na, e te Pika, me tohu atu e au tetahi mate ano e peehi ana i te iwi Maori i roto i enei ra. E noho nei, tenei tetahi ahua hoko whenua e haere tonu ana i naianei i roto i toku takiwa, e ngau tonu nei i te iwi Maori i te tau i te tau. Ki taku mohio e tika ana kia penei taku whakahua i nga eka whenua e toe ana ki nga iwi Maori o tenei motu, ara, kei waenganui pea o te toru miriona o te wha miriona eka. Engari, ahakoa tena, kei te hoko tonu te Kawanatanga i aua toenga whenua, akuanei te mutunga iho o tena mahi ka tino mate te iwi Maori. Ka ahua pai ake ano pea mehemea e hokona ana mo te moni e ahua tatata ana ki te wariu tika o aua whenua; tena ko tenei, e hokona ana e te Kawanatanga aua whenua mo te rima hereni, mo te ono hereni i te eka, a hokona atu ai e te Kawanatanga ki nga Pakeha mo te £2 mo te £3 i te eka. Takitoru rawa takiwha rawa te nui o nga moni e riro ana i te Kawanatanga i te huihuinga katoatanga o a ratou i pau i te hokonga ai o aua whenua i nga Maori.

Timi Kara (Mr. Carroll).—E hia nga eka kua tukua e ratou i runga i te hoko?

Henare Kaihau.—Ki te tikanga kua pau katoa nga whenua te hoko atu.

Timi Kara (Mr. Carroll).—E hia nga mea kua hokona atu e te Kawanatanga?

Henare Kaihau.—Heoi ano ra taku; e penei atu ana taku korero ko aua whenua e ki nei ahau i hokona mo nga moni he rawa i whakaatu ake ra ahau e tae ana ki te £2 ki te £3 i naianei te utu mo te eka. Me penei taku ki atu ko etahi wahi o nga whenua tino pai rawa o taua takiwa timata i te £3 tae atu ki te £5 i te eka i naianei. He mahi tika ranei tena ma te Kawanatanga, e tika ai ratou kia whakakoakoa mo ta ratou mahi? Ki taku mohio e tika ana ahau kia page 43titiro whakatupato ki tena tu mahi a te Kawanatanga. Ki taku mohio e tika ana taku tu penei atu, me te whai kupu whakamahara atu ki te Kawanatanga, ko ahau to ratou hoa tautoko tuturu i roto i nga tau e wha, a i roto i aua tau e wha he tohe tonu taku mahi kia mahia e ratou nga tikanga e tika ana kia hanga e ratou hei ora mo te iwi Maori. E tino tika ana ki taku mohio kia penei aku kupu. Ko toku iwi hoki te Maori, a e korero ana ahau mo te taha ki a ratou, a no matou hoki nga whenua. A ka tino ki atu ahau ki te Kawanatanga i naianei me mutu tena mahi a koutou. I mahara ahau i ahau e whakarongo atu ana ki te pai o nga korero a te Kawanatanga he korero pono he korero tika aua korero a ratou. I ki mai hoki ratou ki ahau ahakoa kua tapoko rawa te tangata ki roto ki te paru ka taea e ratou te tiki atu te whakarewa ake ano. E patai atu ana ahau. e te Pika, kei hea tetahi mahi a ratou e taea ana e ratou te tohu mai e whakamana ana i taua kupu a ratou? I ahau e noho atu nei e rua nga mea kei roto i toku ngakau ko te tupato ko te tumanako. Kei te tumanako tonu toku ngakau tera ano e mahia e te Kawanatanga etahi o nga tikanga i whakaaetia nei e ratou. Engari kaore ano i poto noa i ahau te whakaatu nga mate e peehi nei i a matou, a ka korero atu ano ahau i etahi ki te Whare. Me penei taku whakamarama atu: Me ki tera tetahi poraka whenua nui kei roto i toku takiwa e takoto ana kaore ano kia ruritia, a ko nga tangata no ratou taua whenua, ara, nga tangata e noho ana i roto i taua takiwa, kaore e pai ana kia ruritia taua whenua, ko te take kaore a ratou moni hei utu i te ruri. Katahi ka naomia atu e te Minita mo te taha Maori, ka whakaputaina e ia be mana ki nga kai-ruri kia haere ki runga i te whenua ruri ai, a ruritia ana e ratou aua poraka, ahakoa pehea te whakahe a te tokonuinga o nga tangata nona te whenua. Ahakoa pehea te kaha o nga Maori ki te whakahe, ahakoa pehea a ratou kupu, kore rawa e whakarongonga, kore rawa e tirohia atu. A he aha te take, e te Pika? Koia tenei, he hiahia no te Kawanatanga kia hohoro te mau o ratou ringaringa ki runga ki nga whenua, no reira e mea ana ratou kia utaina atu nga moni ruri hei taumahatanga ki runga ki nga whenua, kia hohoro ai te taka atu aua whenua ki roto ki o ratou ringaringa.

Timi Kara (Mr. Carroll).— Ko te hea poraka whenua tau e korero nei?

Henare Kaihau.—Ka nui nga poraka whenua pera te ahua. Ka taea e au te whakahua ake i tetahi i naianei. Ko Rangitoto Tuhua tetahi poraka i ruritia i mua ake nei, a he rere tonu mai te mahi a te reta me te waea a nga tangata nona taua whenua ki ahau, e tono mai ana kia whai kupu atu ahau ki te Minita Maori kia whakamutua taua ruri he kore no ratou kaore i pai ki a ruritia taua whenua. A i tae atu ano he kupu maku ki te Pirimia me te Minita Maori tono atu kia whakamutua taua ruri. Ki taku mohio tena pea e whakaae mai te Minita Maori kua ea tana patai i tenei whakautu aku. E penei ana taku korero; tangohia atu nga kai-ruri i runga i te whenua i naianei tonu, katahi ka tika. a me kaua rawa tetahi tangata e whai mana ki te haere ki runga ki tetahi whenua Maori ki te kore e hiahiatia e whakaaetia e nga Maori nona te whenua. Kaati, tena take. Ka whakahaere kupu ahau i naianei mo runga mo tetahi take ano, tena e waiho hei take raruraru hei take taumaha akuanei ki taku mohio. I rare i te Ture whakatu Kaunihera e kiia ana me pooti hou nga mema mo nga Kaunihera i ia toru tau. E te Pika, e tono atu ana ahau ki nga mema o tenei Whare kia ata whiriwhiria paitia e ratou enei mate kino kei roto i taua Ture kua oti nei e au te whakamarama atu ki a koutou, a, ki te tae mai he Pire whakatikatika ki o tatou aroaro, me tahuri tatou ki te whakapau i o tatou kaha ki te whakatika i te ture kia ahei ai te iwi Maori kia tu tahi i te taha o te iwi Pakeha i te aronga kotahi me te turanga waewae kotahi. Ka korero ahau i naianei i etahi kupu maku mo runga mo te taenga mai o te manuhiri Kingi i mua ake nei, i te haerenga mai o te mokopuna a to tatou Kuini i mate nei kia kite i a tatou. Nui atu, e te Pika, te koa o nga iwi Maori mo te haerenga mai o taua tamaiti ki a kite i a ratou. Ki taku mahara kaore e tika kia whai kupu whakahe tatou mo te nui o nga moni i pau i te taenga mai o taua manuhiri, notemea i haere mai te Tiuka raua ko tona hoa Wahine ki te whaka-page 44honore i nga iwi e rua o tenei whenua, i Tunga i to raua taenga mai hei manuhiri ma tatou. Engari me penei taku kupu, ko te whakahaerenga o nga tikanga i whakatakotoria mo runga mo te haerenga o taua Piriniha raua ko tona hoa Wahine kia kite i o raua iwi Maori i tenei Motu kaore rawa i tika kia pena te takoto, kaore rawa i pai te whakatutukitanga. E korero ana tena kupu aku mo te taha ki nga tangata o roto i te takiwa e karangatia ana ko Waikato tona ingoa, he nui rawa nga iwi Maori kei reira e noho ana, a kei reira ano hoki te tino tangata o te iwi Maori—te tangata kua oti nei e ratou te whiriwhiri hei tumuaki mo ratou, i tika ai ia kia whakahuatia i runga i ta te Pakeha whakahua mo tona tangata tumuaki, koia i kiia ai tona ingoa ko te "Kingi." Kaati, ko te Honore te Minita Maori me te Raiti Honore te Pirimia e mohio katoa ana ki te ahua o taua tangata ki te ahua o tona tu me te kaha o te manaaki a ona iwi i a ia, a kaore rawa i tika kia pena te tikanga mona mo runga i te taenga mai o taua manuhiri, ara, o te Tiuka o Ioaka. E te Pika, ki taku mohio koia tenei te take i pena ai te tikanga a nga Minita honore nei mo Mahuta, i mahara pea raua, kaore kau noa iho he mana o tenei tangata—he tangata korekore noa iho, kua murua katoatia atu nga whenua o tona iwi, a kaore rawa ratou e tika kia mea he mana ano to ratou i naianei. Kaati, ko ahau e ki ana kaore rawa i tika taua mahi a te Raiti Honore te Pirimia raua ko te Honore Minita Maori mo taua wahanga o te iwi Maori, engari mehemea i penei me taku te tikanga a aua Minita, katahi ano ka tika, ara:—I to raua kitenga kua kaha rawa te hiahia o aua Maori kia puta ta ratou powhiri mo taua manuhiri Kingi i runga i ta o ratou hiahia me o ratou whakaaro i pai ai, tae noa ki to ratou tino tangata kia Mahuta, e whakaaetia tuturutia ana e ratou i nga wa katoa ko to ratou tumuaki tera; ko te mea tika, i te kitenga o nga Minita e pera ana te ahua, me whakamana te hiahia o aua Maori me tuku ki a ratou te tikanga powhiri i te manuhiri Kingi i runga i ta o ratou mahara i hiahia ai. E te Pika, naku tonu i whakamarama atu te aronga ki te Raiti Honore te Pirimia raua ko te Honore te Minita Maori. Naku tonu i whakamarama atu ki a raua kaore rawa e taea e nga iwi o Waikato te haere ki Rotorua.

Timi Kara. (Mr. Carroll).—He aha te take?

Henare Kaihau.—He tikanga Maori te take. A ka taea ano e au taua tikanga te whakamarama atu ki te Whare, i te mea e tino mohio ana ahau ki ona aronga katoa. Ko te tangata whenua tuatahi kei mua i te huarahi e haerea ana e te manuhiri, i te mea ko ia te tangata whenua tuatahi kei mua i te manuhiri, na reira ka tika ma taua tangata e karanga e powhiri taua manuhiri ki tona kainga ake, a tona wa i tika ai, kia tangi tahi raua mo nga mate me tenei aitua kua pa nei ki a tatou i runga i te matenga o to tatou Kuini, e tangihia nei e tatou. Koia tenei, te ahua: Ki te haere te ope ki te whawhai, a ka tutaki atu ki te hoa riri; e kore ahau e rere atu ki te hoa riri, a kaore ano kia tae atu ki a ia e tu mai ana, ka tahuri mai ano ahau ka hoki mai ki taku wahi i haere atu ai, kaore; i haere atu hoki ahau i runga i te whakaaro kia tae tonu atu ahau ki te patu i taku hoa riri, na reira, me maro tonu taku haere me kawe rawa e ahau kia tutuki taku whakaaro, ahakoa mate iho ahau. Na kei te penei ano tenei ahua e korero nei ahau. Mehemea kei taku kainga ahau e noho ana, ka kite atu ahau i te manuhiri e haere mai ana, ka titiro atu ahau ka mohio ahau ki a ratou, muri iho ka tahuri ke taku kanohi ki wahi ke, kua he ahau, he mahi whakaiti tena naku i taku manuhiri, he mahi kuare, a kaore e kore te aitua, a e kore rawa ahau e tika i muri atu kia kiia he tangata. Kua huri ke hoki taku kanohi i taku manuhiri, kua waihotia atu e au ma era atu tangata te manaaki tuatahi, kua mahi ahau i te mahi tutua, i te mahi kuare, e kore rawa nei e mahia e te Maori totika e te Maori whakaaro rangatira, koia ahau i ki ake ai kore rawa i tika te whakatakoto a nga Minita i nga tikanga i whakahaeretia ai nga mahi i mahia i te taenga mai o taua manuhiri Kingi. E te Pika, ahakoa i kiia mai kia homai kia kotahi miriona rawa pauna moni ki a maua ko Mahuta kia haere maua ki Rotorua, e kore rawa maua e haere, ko te take e kore rawa maua e whakaae kia takahi maua i o matou tikanga, a ka tu tonu matou ka page 45tohe tonu matou ki te tautoko i o matou tika me o matou tikanga, ahakoa pehea. Kei te ki atu matou, ko matou te iwi e hapai tika ana i nga tikanga Maori i runga i te ngakau pono me te ngakau tapatahi. He iwi matou e pupuri tika ana i o matou mana, e tiakina ana e te Kingi, a i runga i te mea e tino mohio ana matou kei te tika aua mana, no reira, e kore rawa matou e whakaae ki te tuku i tena tika o matou ki raro i runga i te tono a te tangata. E te Pika, kaore ahau e pai kia pohehetia mai taku korero. E hara i te mea e whakahe ana ahau ki nga iwi Maori i haere nei ki Rotorua. Mehemea na nga iwi Maori i karanga ki reira te kainga hei kitenga i te manuhiri, mehemea na ratou te tono kia haere atu matou ki reira, kua pai, kua haere matou; engari e kore matou e haere i runga i te tono a te Kawanatanga. Tena mea te tikanga Maori, e te Pika, he tino u rawa mo runga i tenei tu ahua, e kore rawa e nekeneke, a e mohiotia nuitia ana hoki e te katoa. Ma te iwi whenua te kupu karanga tuatahi i te manuhiri, ki te kore, e kore hoki te manuhiri e pokanoa ki te haere atu. Ki te haere atu te tangata ki te whatitoka o te whare patoto atu ai ki te kore e huakina mai e nga tangata o roto e kore hoki ia e tomo atu ki roto; a e kore ano hoki ia e pokanoa ki te patoto atu ki te kore ia e matua karangatia atu e te tangata kainga. E pouri ana ahau mo te tatanga o taku taima ki te mutu, heoi ra, hei kupu mutunga maku, me whakapuaki e ahau etahi kupu mo runga mo nga korero a etahi mema honore i whakapuaki ai mo te taha ki nga penihana kaumatua. E te Pika, i puta te kupu a etahi mema honore, ki ta ratou whakaaro kaore nga Maori e tika kia whakawhiwhia ki te penihana kaumatua. He aha te take? Engari a wai? Engari ranei nga Pakeha? He aha te take kia whakawhiwhia nga Pakeha ki tena penihana? No matou ke te Motu, a i hua ake hoki i runga i te whenua nga moni e kia nei ko nga moni a te koroni. I haere kau noa mai nga Pakeha ki tenei whenua kaore ana mea i mau mai ai, i whiwhi ratou i a ratou moni ki konei. A ahakoa tena ahua, ka tahuri koutou i naianei ka ki he kore noa iho matou. Kei te ki atu ahau ki nga mema honore nana nei te kupu kia kaua te Maori o whakawhiwhia ki te penihana kaumatua, kei te tuturu he rawa atu ta ratou. Ko ahau e mohio ana ki etahi Pakeha i haere kau noa mai ki tenei motu ki te kimi oranga mo ratou, kaore a ratou take ke atu, a i naianei kua whiwhi ratou i runga i nga whenua o nga Maori. I raro i te Ture me tae rawa ki te rua tekau tau te roa o te Pakeha e noho ana i te koroni ka tika kia tango ia i te penihana kaumatua. Kaati, kaore tena tikanga i pa ki te Maori notemea e whia mano tau o matou e noho ana i konei. Tena, no hea nga moni o tenei koroni? Kaore hoki i haria mai e nga Pakeha. Engari no roto ake ano i te whenua, a me titiro atu ano tatou ki taua whenua mana e whakahoki atu a ko ake nei i nga moni e nama ana e tatou i Ingarangi. I ki te mema mo Whangarei ki tana whakaaro kaore e tika kia whakawhiwhia te Maori ki te penihana kaumatua; ko tetahi take o tona mahara pera, e ki ana ia, kaore nga Maori e utu ana i te taake whenua. Kaati, maku e ki atu kei te utu nga Maori i te taake whenua, mehemea ka tahuri te mema honore ki te titiro i roto i te pukapuka ture ka kite ia kei te utu taake tonu te Maori.

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy-Speaker). —Kua pau te taima.

Te Auhana (Mr. Houston, mema mo Peiwhairangi).—Kaore au i mea me tu au ki te korero mo runga i tenei take e korerotia nei e te Whare. He whakamoemiti atu taku ki te mema honore i mutu ake nei mo te marama me te kaha o tana whai-korero. Engari tenei tetahi wahi o tana korero kei te whakahengia e au. I whakahe ia i te Pirimia me te Minita mo nga Mea Maori mo ta raua korenga e whakaae kia tu he powhiri ma Mahuta me tona iwi ki Akarana mo te Tiuka o Ioka raua ko tona hoa wahine i to raua unga mai ki tenei Motu. Ki taku nei whakaaro, mehemea i whakaae te Pirimia raua ko te Minita Maori ki tera kua takahi raua i nga tikanga o ta raua mahi e tu nei raua hei Minita mo te koroni. E mohio ana tatou kua whakawhiwhia te Minita mo nga Mea Maori ki etahi tikanga nunui, hei tiaki mana mo te taha ki te iwi Maori, a mehemea i whakaaetia e ia ta Mahuta, kua pa i taua Minita he pouritanga nui ki nga iwi Maori katoa e noho nei i waho o te tikanga a Mahuta. Ko Ngapuhi te page 46iwi Maori tuatahi i tono kia haere atu te Tiuka ki to ratou nei takiwa, ara, me kite ratou i te Tiuka ki te wahi ingoa nui i hainatia ai te Tiriti o Waitangi. Kaore taua tono i whakaaetia, a pa ana he pouri nui ki nga iwi o Ngapuhi; otira kaore taua iwi i whakamau, engari i tahuri mai ki te tautoko i te Kawanatanga, hei hoa mona ki te powhiri i te Tiuka. Engari e pouri ana ahau i taku kitenga i naomia atu taua korenga o te Kawanatanga e whakaae ki nga hiahia o Mahuta e tetahi o nga nupepa o Akarana, hei take e akina ai te Kawanatanga kia tu he i te aroaro o te iwi.

He Mema Honore.—Kaore i te tika tena.

Te Auhana (Mr. Houston).— Maku e whakaatu nga ingoa o nga tangata na ratou taua mahi. Kaore au i te wehi. Ko Te Miterehana (Mr. Mitchelson), Te Ropiha (Mr. Hobbs). Te Kereama (Mr. Graham). me Te Hinikerea (Mr. Sinclair). Ko enei nga tangata i whakatupu mahi, i runga i taua take, kia pa ai he raruraru mo te Kawanatanga na reira ahau i korero ake ai kaore e tika taua mahi a aua Pakeha me Mahuta kia whakaaetia e te Kawanatanga. E kiia ana ko Mahuta te Kingi o nga Maori Mehemea he tika ko ia te Kingi o nga Maori, ka tika kia ata whakahaerea he tikanga mona; engari e hara ia i te Kingi o te Maori katoa, he wahanga iti nei te iwi Maori e whakaae ana ki a ia hei Kingi mo ratou.

Ka mutu i konei nga korero, mo te taha Maori a tenei mema honore, ko te roanga atu o ana korero e pa ke ana ki nga mea Pakeha anake.

Hone Heke (mema mo te Tai Tokerau).—Ka motini ahau kia hiki te Whare mo te hawhe - paahi i te rua apopo.

Whakaaetia ana te motini.

Hiki ana te Whare i te rua tekau meneti te paahitanga o te tekau ma rua karaka i te po.