Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1901

Paraire, te 11 o Oketopa, 1901. — Taonga Maori o Namata

Paraire, te 11 o Oketopa, 1901.
Taonga Maori o Namata.

Te Waaka.—E te Tumuaki, e mahara ana au tera ano e ngawari mai te Kaunihera ki tenei Pire, e tika ana ano page 12he mea pai me i mauria mai tenei Pire i era atu tau ano, notemea hoki he nui nga taonga o namata kua mauria atu i konei, a ki te hiahia tetahi tangata o Niu Tireni nei ki te rapu i nga tikanga o nga mahi Maori o mua, me nga manu me nga ngarara o Niu Tireni nei e kore ano e kitea i konei, me haere rawa ki nga whare takotoranga o era mea i Ingarangi me era atu whenua. E hara tenei i te mahi hou te tiaki iho i nga taonga o te whenua. I tera atu rau tau i te wa o Neporiana, i taea e ia nga whenua katoa o Uropa, a na nga matamata o nga peneti o ana hoia i pahua haere nga taonga utu nui o ia whenua, hei whakanui i te tino taone o te Wiwi E whakahua kau ake ana au i tenei kia kite iho ai koutou i tona ahuatanga o taua mahi, ina tukuna kia kawea ki tona mutunga mai me ka kore tatou e tupato…. E tino whaitikanga ana kia tahuri tatou ki te pupuri mai ki konei i nga tauira o nga mahi a nga kaumatua Maori o namata, inahoki he rereke te ahua o nga mahi a te Maori, a he mea tika kia tiakina iho e tatou aua taonga o ia ahua o ia ahua, kia taea ai e te tangata te rapu haere i ona tikanga o aua mea i konei ano i te whenua i tupu ai taua matauranga. I tenei whenua kaore rawa i mutu to tatou whakamiharo me to tatou aroha ki o tatou hoa noho tata o te iwi Maori. E mau tonu ana i a tatou te mahara ake he iwi rereke tona ahua, me o ratou ake painga ano, me o ratou nei ahua matauranga, a e tino whakamiharo atu ana tatou ki aua mahi me aua matauranga o te Maori No reira i hiahia ai nga tangata haerere i te ao, me e whai moni ana i te pakete, ki te mau atu i nga whare whakairo, me era atu taonga mea mahinga o namata, e tika nei kia matua rapua mariretia he tikanga e tenei koroni. Kaore ano au kia tino marama mehemea ranei e ahua rite ana te kaha o nga tikanga o tenei Pire. Ki taku mohio e tino kati aua te ture a te Paremete a te Itariana, kia kaua rawa e makere atu i to ratou iwi nga whakaahua tangata, ahakoa he taputapu no nga tupuna iho, e kore rawa e taea te hoko mo te moni nui noatu, ahakoa e noho mate ana nga tangata no ratou aua mea i te tino pohara o ratou. Ki taku mahara e pera ana te ture o reira e kore rawa te Kawanatanga o Itare e whakaae kia mauria atu aua taonga i to ratou nei whenua, a ki te hiahia tetahi tangata ki te ako i nga mahi matauranga o reira, mana e haere atu ki reira. No reira he tika ano hoki kia tatou, ki te hiahia tetahi tangata ki te rapu i nga matauranga Maori o namata mana e haere mai ki te kainga ake o te Maori rapu ai te tikanga o aua mahi. E mahara ana au kei te ahua ngawari rawa nga tikanga o te Pire nei, notemea hoki e penei ana, me matua whakaari mai nga taonga Maori o namata ki te Kawanatanga, a ma te Kawanatanga e whakaae e whakakahore atu ranei. Kei te mohio ano tatou ki te ahua o etahi Kawanatanga. Kei te mohio ano tatou kei etahi wa ka tutakina iho te pakete o te Minita whakahaere i nga Moni, a kei etahi wa kaore e puta mai ana he moni hei hoko i aua mea, e tika ana ra kia hokona mai. Engari hoki me ki atu au ki te Kaunihera, kua maha nga whakaaetanga a tenei Kawanatanga ki te hoko mea pera, a he nui nga taonga Maori kua riro mai, a e mohio ana au ka pera haere tonu te mahi a tenei Kawanatanga. E tika ana ano tera e tu mai he Kawanatanga a muri ake nei, a e whakaae ana ahau mehemea ka tu mai he Kawanatanga Pirihitini kore whakaaro iho ki nga mahi tika hei mahinga ma ratou hei pai nga mo nga uri o enei whakatupuranga, me te kore whakaaro ki nga korero o namata, tera pea e kore aua tu Kawanatanga e kohi pai i aua tu taonga. E tino mohio ana au kei te tika te aronga o tenei Pire, a e hiahia ana au kia paahitia e te Kaunihera. E te Tumuaki ka motini atu au kia korerotia tuaruatia tenei Pire.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, e hiahia ana hoki au ki te whaikupu atu mo runga mo tenei Pire. Kei te whakatika atu au i nga kupu a te Minita nana nei i mau mai tenei Pire. E pouri ana ahau i te mea kua waiho rawa mo naianei whakahaerea ai he tikanga e taea ai te tiaki aua taonga o namata. Mehemea i mahia he tikanga penei i te wa ano i a Kapene Kuki, i te wa ranei i riro ai te mana o enei motu i te Karauna, he nui ke nga taonga i toe iho ki konei. I taua wa he nui ke nga taonga me nga rawa, kua riro atu nei aua mea i nga Pakeha o etahi atu iwi, kua kohia atu e ratou hei painga mo ratou, hei ako hoki i o ratou page 13iwi. Otira kaore he tikanga kia korero roa ahau mo tena. E whakaro ana ahau me tahuri tatou ki te mahi ture penei me tenei kua tukuna mai nei, kia taea ai te tiaki pai aua taonga. Me tahuri hoki ki te kohikohi i nga toenga iho o nga taonga i mauria mai e nga Maori i roto i nga waka i tae tuatahi mai ki enei moutere. Kaore he tikanga kia whakahua atu au i nga ingoa o aua waka me aua taonga i mauria mai ra e ratou. Tera ano etahi atu mea kua tae ke mai i mua atu ano i te putanga mai o aua waka. E hara i te mea na te tangata i mau mai. Tera atu ano hoki tetahi iwi i rokohanga iho e nga Maori i to ratou taenga tuatahi mai ki konei, i kiia e o matou tupuna he wairua. Ko taua iwi i huaina e nga Maori he Patupaiarehe, he Maeroero, he Pakepakeha. E hara i te mea he tangata, engari he wairua. Ko aua iwi i huaina ra e nga Maori he Patupaiarehe, e kiia ana e o matou tupuna he iwi ahua ma te ahua, he makawe makekehu korakorako. No te taeoga tuatahi mai o nga Pakeha i runga i o ratou kaipuke ka mahara nga Maori ko taua iwi ano kua hoki mai nei, a ka ki ratou he wairua aua Pakeha, he Patupaiarehe, he Pakepakeha, a no taua ingoa ra ano te ingoa i tapaia ai to koutou iwi he Pakeha. Kua rongo au inaianei e hiahia ana nga mema o Poneke kia hanga ki konei he whare hei takotoranga mo aua taonga o namata, a e kiia ana me tu taua whare ki tua o te Whare Paremete nei. Mehemea ka pera, me whakaatu atu e au te ingoa Maori o te wahi e tu nei tenei whare, ara ko "Kaiota," a he mea pai ki au ko tera hei ingoa mo taua whare. Tera pea e kiia mai ki au, no tera motu ke koe, a he aha i mohio ai koe ki te ingoa o tenei wahi? I te wa i tae tuatahi mai ai ahau ki te Paremete i te tau 1870, ka kite an i a Ihaia Porutu raua ko Wi Tako, nga rangatira Maori o Poneke nei, a e mohiotia ana raua e nga Pakeha o Poneke nei. Ko Wi Tako i Te Aro e noho ana, a ko te kainga o Ihaia Porutu i Pipitea. I toku hokinga atu i te Paremete i te ahiahi ka mea mai raua, kua hoki mai koe i Kaiota. Katahi au ka patai atu i te tikanga o tera kupu. Ka mea mai raua koina te ingoa o taua wahi, ko te take i tapaia ai ki tera ingoa, he tununga kai na nga Maori a ka ohorere te putanga mai o te hoariri, a kohia otatia nga kai ki roto ki nga kete tahuti ai ratou. Koia tera taku rongonga tuatahitanga ki te ingoa o tenei wahi. Otira no tera moutere ke angeahau, a ki te mea ka whakaturia taua whare e kiia nei kia mahia, kati me ki atu au ko te mea tika me hanga taua whare ki tera motu, ki te Waipounamu, ko tera te wahi pai hei tuunga mo taua whare, kei reira hoki te nuinga o aua tu taonga mo roto mo taua whare. Ka tautoko atu au i te Pire, a tera ano au e tuku menemana atu e ka tae ki te Komiti.

Kapene Peere. — E te Tumuaki, kanui te ahuareka o nga korero a taku hoa mema kua korero ake nei, a tera ano e whaitikanga aua korero ki nga tangata rapu matauranga o nga tikanga Maori i ona wa a muri atu nei. Na mo runga mo te Pire nei, e whakaaro ana au kaore i te uaua ona tikanga, he ngawari rawa. E mahara ana au he mea tika kia kohikohia he taonga Maori o namata ki nga tino taone o te koroni. E tika ana he mutiama ano a tatou inaianei a e takoto mai nei etahi o aua tu taonga i roti i aua whare, a tera ano etahi tangata kua kohikohi i aua mea, pera me te Matara, tetahi tangata matau ki nga tikanga Maori, a he nui ana taonga Maori, a kua rongo au kei tana tama e tiaka ana aua mea. Tetahi hoki ko Takuta Hocken o Dunedin. I tae atu ano ahau ki tona whare i mua, a kua rongo au kei a ia nga taonga papai atu o tenei pito o te ao, ara o nga taonga Maori o namata, o nga moutere hoki o enei moana. Mehemea ka hokona aua taonga e te Karauna whakatakoto ai ki nga tino taone o te koroni, he painga tera mo nga tangata e rapu ana i nga matauranga o nga mahi a te Maori. Tenei ano tetahi mea i rongo ai au i tenei huihuinga o te Paremete, i naia tata ake nei. I rongo au ki a Peneti minita e mahi ana hei minita mo nga Maori o Taranaki, i ki mai ia ki au ko tetahi Pakeha ko Kina tona ingoa kei Taranaki tona kainga a i mua ake nei i hokona e taua Pakeha tetahi pounamu koropepe ko tona ahua he mea penei me te hapene, ara he tu ahua neke, a ko te upoko o taua mea he manu, ara he ikara. I ki ia ki te korero a nga Maori no Ihipa mai taua mea no Pahia me Inia. Kaore hoki page 14nga Maori i mohio ki te ahua o tera mea o te hapene i mua atu o te taenga mai o te Pakeha. E kiia ana i hokona atu taua mea e tetahi Pakeha hokohoko taonga, a he mea kite nana i tetahi urupa Maori; a e kiia ana ki ta te Maori korero ko te tama matamaua a te rangatira nana taua mea ka mate i tona tamarikitanga ano. A e kiia ana e ono e whitu ranei nga whakatupuranga e mau tonu ana aua tikanga, na te karakia pure i whakanoa te tapu, katahi ka kore e matemate nga tamariki matamua. E kiia ana e rua ano aua koropepe kei nga Maori. He mea tika kia riro mai i te Kawanatanga taua mea. No reira au ka whakaaro he mea tika kia rapua e te Kawanatanga te tika o taua korero No reira au i whakahua atu ai i taua korero kia rongo mai te Minita mo nga Kura kia whakahaere e ia he tikanga e taea ai te tiaki pai taua taonga Maori o namata.

Te Kotarani (Ko te whakapopotonga tenei o tana whaikorero).—E te Tumuaki, kua waiho tenei Pire mo enei ra whakamutunga nei mahi mai ai. He pai ke me i whakahaerea he tikanga penei i era tau noatu o mua. Ko tenei kua tatari rawakia korekore aua taonga katahi nei ka whakahaere tikanga hei pupuri i aua mea ki konei. Otira e whakaaro ana ahau ki te whakamana tenei Pire tera ano e taea te pupuri i etahi o aua tu taonga Maori o namata ki te koroni nei. I peratia ano he ture ma ratou i Ihipa, he mea kia kaua rawa e taea te mau atu nga taonga o namata o tera whenua ki era atu wahi o te ao. Kaore au i te mohio mehemea i pewhea ranei te mana o taua ture, otira ka kaha au ki te ki atu, me i kore taua ture, kua kore rawa e taea te kohikohi e ratou nga tino taonga o namata o tera whenua e takoto mai nei i roto i te whare takotoranga mea pera e tu mai nei i Ihipa. Nei ano etahi Maori mohio ki nga mahi whakairo engari hoki e kore ano e rite to ratou matauranga ki to nga kaumatua o mua, notemea hoki kaore aua kaumatua i whaiwhakaaro ki te roa o te wa e mahi ana ia i tana mahi. Tera pea e maha noatu nga tau e mahi ana ia i tana mere pounamu, i tana takotoranga piki huia ranei. Kaore rawa i te rite nga mea e mahia ana inainei ki te tu ahua o nga mahi o namata.

T. Kere (Ko te whakapotonga tenei o tana whaikorero).—E te Tumuaki, e tika ana kua waiho tenei Pire mo muri rawa nei mahi ai, kua riro atu nei hoki te nuinga o aua taonga ki whenua ke, a kei te mohio ano te Minita ko te nuinga o aua taonga kei Ranana e takoto mai ana. Kei te mohio ano au he nui nga taonga Maori kua pau i te ahi, a e mohio ana hoki au kaore nga Maori e whakaae ki te hokohoko i etahi o aua taputapu, no nga tupuna mai pea, he mea tapu. A e whakaaro ana au no nga Maori ano te he i kore ai e taea te tiaki pai aua tu taonga, ara na o ratou tikanga Maori, tetahi hoki na a ratou whawhai i ngarongaro ai etahi o aua mea, tetahi hoki ko te haerere tonu o nga Maori o mua, me te kore kainga tiwai. I nga tau tuatahi i tae ai matou ki Taranaki i tahuri matou ki te rapu mea pera ma matou, a kaore rawa nga Maori i whakaae mai. Tetahi hoki he taurapa whakairo mea tawhito o namata mai, me etahi atu mea pera, a kaore rawa i makere mai i nga Maori. He mea pai ke ki a ratou kia pirau atu aua mea, kore rawa i whakaae kia hokona atu ki nga Pakeha, ko te tikanga Maori tera. Ki taku whakaaro he Pire pai tenei, notemea hoki ki te kitea tetahi mea e hiahiatia nuitia ana, ka ahei te Kawanatanga ki te hoko i taua mea. E kore e taea te mau atu i te koroni kia matua whakaaetia atu ra ano. E koa ana ahau i te mea ka whakahaerea he tikanga inaianei e taea ai te kohikohi etahi o aua taonga Maori o namata ki tetahi whare takoto ai i Poneke i whea ranei; a ki taku mahara ki te tae atu he kupu tono atu ki nga rangatira Maori tera e tukuna mai aua tu taonga e hara i te mea me tono kia hokona mai, engari me tono atu kia tukuna mai i runga i te ngakau nui ki aua taonga kia tiakina paitia. Na mo runga mo te korepepe kua korerotia ake nei, kua rongo ano ahau ki taua mea, engari kaore au i te tino whakapono ki te korero e mea nei no Ihipa mai taua mea, ki taku mahara kaore be pounamu o tera whenua. I kite ano ahau i nga ahua o etahi mabi whakairo o Inia a e ahua rite ana ki nga mahi pera ano a nga Maori, ara a ratou atua tapu. E toru ano nga matihao o nga ringa o nga whakapakoko Maori a e pera ana hoki o Inia whakapakoko. Tera pea no Inia page 15mai nga Maori. E koa ana ahau ki te autoko atu i tenei Pire.

Te Tieningi (Ko te whakapotonga tenei tana whaikorero).—E te Tumuaki, e koa ana ahau i te tukunga mai o tenei Pire, notemea katahi pea ka mutu te riro haere o nga taonga Maori ki era atu whenua. I tae au ki Mokau i mua tata ake nei a i rongo ahau ki tetahi korero mo tetahi atua tapu a nga Maori e kiia ana i riro mai i runga i a Tainui. I makaa tau mea ki roto i te awa o Mokau kia haere mai ai te ika ki tana awa Na tetahi Pakeha pokanoa i kimi i roto i te awa, a nui atu te pouri o nga Maori. E kiia ana i taua takiwa kore rawa he ika o taua awa i te wa e ngaro ana taua whakapakoko. I rongo au na te Kawanatanga i whakahaere he tikanga mo taua mea. a whakahokia atu ana ki tona takotoranga i roto i te awa, katahi nga Maori ka whiwhi ano ki te ika ma ratou. E whakaaro ana ahau he mea pai kia hanga ki Poneke nei he whare hei takotoranga mo aua taonga Maori o namata, ki tetahi wahi tata ki te Whare Paremete nei tu ai taua whare, kaua te Minita e whakaae at u ki nga korero nukarau a Taiaroa e ki nei ia me tu taua whare ki te Waipounamu.

Te Waaka—E te Tumuaki, e koa ana ahau i te mea kua whakaae pai mai te Kaunihera ki tenei Pire. E mohio ana ano te Kawanatanga he pai ke me i mauria mai i mua atu i te wa e nui ana aua taonga he nui ke hoki nga mea kua riro atu ki wahi ke. Otira kei te toe ano etahi o aua taonga, a he mea pai kia kohikohia ki tetahi wahi pai ano o waenganui o te koroni. Me ata rapu marie te wahi pai hei takotoranga mo aua mea hei Aotearoa ranei, hei te Waipounamu ranei, penei me ta Taiaroa e ki mai nei. He whare takotoranga mea pera ano kei Karaitiati i te Waipounamu, a mehemea e whakaaro ana a Taiaroa kaore i te nui nga taonga o roto, kati mana me ona hoa rangatira o te Waipounamu e hoatu a ratou taonga pera ki reira takoto ai, tera e tiakina paitia i reira I hoki rawa te korero a Taiaroa ki te wa i tae mai ai a Kapene Kuki. No mua ke atu tera i toku nei wa me to Taiaroa hoki. Ko ta matou hiahia inaianei he mea kia kohia nga taonga Maori o namata kia taea ai te tiaki pai i tetahi wahi e kitea ai e te katoa, kia kaua ai e mauria atu ki whenua ke. Kua rongo au ki etahi tangata e ki ana ka hangai atu nga tikanga o tenei Pire ki te whakamutu i nga mahi whakairo a nga Maori i nga paipa me nga tokotoko e hokona atu nei ki te Pakeha hei tuku atu ki Ingarangi, e kore ena tu mahi e pangia e nga tikanga o tenei Pire E ki ana hoki etahi tangata e kore te Kawanatanga e whakaae ki te utu nui pera me nga utu e whakaaetia ana e nga Pakeha o Ingarangi me ki atu au, i mua ake nei i kitea tetahi manu rereke i Te Waipounamu Ko taua manu i ahua rite ki te puke o engari he manu rahi atu taua manu a hokona ana taua manu e te Kawanatanga. I hokona taua manu e matou i runga i te moni nui atu i te moni i whakaritea mai ai e nga Pakeha i hiahia kia riro i a ratou, kaore i whakaaetia kia riro atu a utua ana ki te moni nui kia kore ai e riro atu taua manu i te koroni nei E kiia ana katahi ano taua manu ka kitea e nga tangata o tenei whakatupuranga, kaore atu tetahi manu pera, ko tona kotahi ano, a kei te whare matakitaki i Otakou e takoto mai nei inaianei Tera e tino hari te Kaunihera i au ka ki atu nei kua ki mai te Minita mo te taha Maori, i tu tetahi hui ki te whare o Tame Parata i Papawai, a i tu ake a Tamahau, te rangatira Maori o Wairarapa, ka penei tana kupu i kokiri ai i roto i taua hui, ki te paahitia tenei Pire, a ki te whakaturia he whare ki Poneke hei takotoranga mo nga taonga Maori o namata, me tuku atu te whare puni i Martinborough hei whare takotoranga mo aua taonga, whakaaetia ana e nga Maori o Wairarapa, i runga i to ratou whakapai mai ki te hiahia o te Kawanatanga kia tiakina paitia nga taonga Maori o namata.

Paahitia ana te korero tuaruatanga o te Pire.