Pitihana a Kipa Te Whatanui Me Etahi Atu.

Te ripoata a te Komiti mo nga mea Maori o te Kaunihera mo runga mo te pitihana a Kipa te Whatanui me etahi atu (Nama 120).

"Mo runga mo te pitihana a Kipa te Whatanui me etahi atu, e inoi mai ana kia mahia atu he pire kia taea ai nga kai-pitihana te rehita ko ratou etahi o nga tangata whaitake ki etahi poraka whenua, e penei ana te whakatau a te Komiti, ara:—

"Kua ata whiriwhiria e ratou taua pitihana, a e mahara ana te Komiti me tuku atu ma te Kawanatanga e whiriwhiri.

Whakapuaka Poraka.

H. Tomoana.—I motini penei atu, ara: "Kia tonoa atu te Kawanatanga kia ata rapua e ratou i muri o tenei tuunga o te Paremete, mehemea ranei tera atu ano etahi Maori whaitake tika ki Whakapuaka Poraka, e 30,000 eka, i whakataua ra e te Kooti Whenua Maori ki a Huria Matenga, kia taea ai te rapu oranga mo ratou." E te Tumuaki me nga mema honore o te Kaunihera. E hiahia ana ahau ki te whakaatu atu ki te Kaunihera kia mohio mai ai koutou tenei ano nga tangata e whaitake ana ki Whakupuaka Poraka, a kua tae ki te tahi tekau ma rima o ratou tau e tono ana kia whakaaetia atu, kia tukuna to ratou keehi kia whakawakia ano e to Kooti Whenua Maori. Maku e whakamarama atu aua take ki te Kaunihera. I te tau 1883 i tu te Kooti Whenua Maori ki te whakawa i taua keehi, a i enei tau e tu nei au hei mema i te Kaunihera nei, kua maha aku tuunga atu ki te tono atu kia whakahaerea he tikanga mo ta raua pitihana. Ko nga kai-pitihana ko Atiraira raua ko Ngawaina he tuakana no Huria Matenga, i whakataua nei ki a ia taua whenua. Ko taua Poraka ko Whakapuaka e 30,000 nga eka, a ki te hokona taua whenua ki taku mohio tera e tae ki te £50,000 te utu, a kua whakataua katoatia taua poraka ki a Huria Matenga, ki tona kotahi. Kati tena, me whakamarama atu e au ki te Kaunihera nga take o nga kai-pitihana. Ko taua whenua no Ngatikuia i mua. Na te Wahapiro i whawhai taua poraka i riro mai ai ki a ia, nana i patu te tangata rangatira nona taua whenua, no reira ka riro mai i a ia. No muri mai i tena ka houhia te rongo e Taiaroa kaumatua me ona hoa rangatira o Ngaitahu i waenganui i a ratou me nga rangatira o tenei motu, ka mutu te whawhai a Te Wahapiro. No muri i tena ka haere atu hoki a Te Puoho ki tera motu, ka tono atu ia ki a Ngatikoata kia tukuna atu ki a ia te take me te mana o Whakapuaka, kaore a Ngatikoata i whakaae ki te tuku atu i taua whenua ki a Te Puoho. No reira a te Puoho i haere ai me tana taua ki te kimi whenua ke atu mona. No te rongonga o Te Wahapiro kua riro tona papa ka pouri ia. Ka haere ia ki te whai atu, a tae rawa atu ia kua timata te whawhaiki a Ngaitahu. No te rongonga o Taiaroa kaumatua kua haere atu te taua ka haere mai ratou ki te whawhai, tae rawa atu kua mate a Te Puoho, i taua ra tonu. Na Taiaroa kaumatua tonu i whakahaere tona ope, i tohe tona ia, ko ia ki mua kaere ai, whakaeke ai i te pa, e takoto mai ra a Te Puoho i roto. Ka karanga atu a Taiaroa ki a Te Wahapiro kia puta mai ia i roto i te pa. No te rongonga atu o Te Wahapiro i te reo o Taiaroa e karanga mai ana, ka mohio atu ia he whakaora i a ia, katahi ia ka haere atu ki a Taiaroa. Katahi ka uhia atu te kahu topuni o Taiaroa ki runga ki a Te Wahapiro hei whakaora i a ia, tae rawa atu nga rangatira o Ngaitahu kua houhia te rongo e Taiaroa. Ka noho a Te Wahapiro i reira i te mea hoki kua houhia te rongo, i runga ano hoki i te rongo pai i houhia e Taiaroa raua ko te Rauparaha me nga rangatira o tenei motu. No muri mai ka hoki ake ano a Te Wahapiro, ka rokohanga atu e ia e hokona ana nga whenua e nga rangatira o Ngatitoa me page 19tona iwi ki te Karauna. Ka uru atu hoki ia ki aua hoko i runga i tona rangatiratanga, a kei roto tona ingoa i nga tiiti hoko o taua wa. Ka kitea ano hoki tona ingoa i roto i nga pukapuka whakarite i nga rahui i wehea mai mo nga Maori i roto i taua hoko. E whakaaro ana ahau ka marama mai te Kaunihera e hara i te take iti to Te Wahapiro ki nga whenua o tera takiwa. Kati tena, me whakamarama atu au inaianei i nga take i tono atu ai a Kauhoe kia homai he whenua mo ana tamariki. No te rongonga o taua wahine kua mate tana taane a te Puoho ka haere atu ia, ka tono atu ki a Ngatikoata kia hoatu ki a ia taua whenua i whawhaitia ra e Te Wahapiro, whakaaetia ana e nga rangatira a haere atu ana ia me ona tamariki ki reira noho ai, i runga i te rangimarie. Kati tena, me whakamarama atu e au nga tamariki o Kauhoe Ko te Wahapiro tana tamaiti matamua, muri iho ko Kahiwa, muri iho ko Konehu. Ko tetahi o nga wahine a Te Wahapiro no Kawhia he mea moe mai ano i reira. Ko tetahi o ana wahine no Ngaitahu, ara no te iwi nona taua whenua i mua. Ka whanau mai ko Atiraira raua ko Ngawaina. Me whakamarama atu au i te whakapapa o Huria Matenga, i whakataua nei ki a ia taua whenua. Kua korerotia atu e au nga tamariki a Kauhoe raua ko Te Taku tana tane tuatahi, na no muri i te matenga o Te Taku ka moe a Kauhoe i a Te Puoho te tuakana o tana tane tuatahi o Taku, ka whanau mai ko Wi Katene te matua o Huria Matenga, kua whakataua nei ki a ia taua whenua. Koia nei nga take i inoi mai ai nga kai-pitihana kia whakaaetia atu kia tae atu ratou ki te Kooti whaki atu ai i o ratou take ki taua poraka. Heoti ano ta ratou e tono mai nei. E kore au o whakaroa i taku whaikorero kia watea ai hoki nga honore mema ki te korero i a ratou nei korero.

Kia ora koutou.

Te Waaka (Minita mo nga Kura). —He take nui tenei, a ki taku whakaaro e kore e pai kia paahitia e te Kaunihera tenei motini i tona ahua o naianei, notemea he whakaae tonu tena ki te tika o aua kereme. No reira ka tono atu au ki te honore mema, i te mea kua whakina mai e ia ona whakaaro, me waiho e ia ma te Kawanatanga e ata uiui i runga ano i ta ratou i kite ai he mea tika. I runga i tera huarahi e kore e puta atu he tikanga whakararuraru mo taua keehi. Ka kaha au ki te ki atu ka ata whiriwhiria e te Kawanatanga aua take, a ki te kitea e whaitikanga ana kia uiuia ano aua take ka whakahaerea ano he tikanga kia rite ki tenei e hiahiatia nei. Ka taea e au te ki pono atu ka peratia e te Kawanatanga he tikanga, engari e kore e tika i runga i nga take penei kia puta atu he kupu ahua whakaae atu ahakoa iti nei te whakaaetanga atu, kua puta atu pea he mate i runga i aua take. Kaore e tika te pera, he putake nui rawa hoki tenei, no reira au ka tono atu ai ki te honore mema kia unuhia tana motini, i te mea hoki kua puta ana korero mo runga mo taua keehi.

Te Teone (Hon. Mr. Jones).— Ki taku titiro ki nga kupu o te motini kei te pai noatu, kaore hoki he kupu pakeke o roto. Ki te paahitia atu hoki, heoi ano te tikanga he tono atu ki te Kawanatanga kia rapua e ratou mehemea ranei tera atu ano etahi Maori whaitake tika ki taua poraka E hara i te mea e whakatau ana te Kaunihera i te tika i te he ranei o aua take.

Te Makarini (Hon. Mr. McLean). —E whakaae atu ana au ki ta te Minita e ki mai nei he take nui tenei E tika ana ano kia whakapai atu tatou ki a Tomoana mo nga tikanga o aua take kua whakina mai nei e ia, engari hoki kei te mohiotia hoki kua tae ki te tahi tekau ma whitu nga tau e puritia ana taua whenua e te tangata nona taua wahi. Kua whakawakia ano o ratou take, a kua whakawa tuarua ano hoki, me te tae mai o ta ratou pitihana i te tau 1899. Me ata whakaaro ano hoki nga mema ki te mahi nui a te Komiti mo nga mea Maori mo taua pitihana, i ata whiriwhiria mariretia aua take, a mehemea ka ata korero nga mema i te ripoata a te Make Kaiwhakawa, e kore ratou e whakaae kia peratia te ritenga mo te Kawanatanga penei me tenei i roto i te motini. He aha te take e tahuri atu ai te Kawanatanga ki te whakahaere tikanga mo aua take i te mea kua tae mai nei ta ratou pitihana ki te Kaunihera, me te puta atu o te ripoata whakatau kaore o ratou take. Ki taku rongo kua unu katoa nga kaipitihana i ta ratou pitihana, tokorua ano e tohe nei. Ki taku whakaaro he mea uaua tenei hei whakaae atu ma te Kauni-page 20hera kia rapua e te Kawanatanga te tika te he ranei o te whakatau a te Kooti. Kei te puare ano te tono whakawa tuarua, ahakoa kua waiho kia roa, e whakaaro ana au tera ano e taea te tono pera, a kaore he tikanga kia pokanoa te Kaunihera ki te whai kupu atu mo aua take, i te mea hoki kua whakaae te Kawanatanga ki te tika o taua whakataunga, ina hoki kua whaikupu atu kia hokona ona take ki te Kawanatanga tetahi hoki kua ki atu te Minita ki a Tomoana ka ata uiuia e te Kawanatanga aua take, a he mea pai pea kia unuhia tana motini.

H. K. Taiaroa.—E hiahia ana au ki te whaikupu atu mo runga mo te motini a taku hoa honore. Mehemea e whakaae mai ana te Minita kia ata rapua e te Kawanatanga aua take, kati ki taku mahara e kore ano e puta mai he kino ina paahitia atu tenei motini, notemea hoki e mea kau ana kia ata uiuia e te Kawanatanga mehemea ranei e whaitake tika ana ano nga kai-pitihana ki taua poraka. Na mo runga ia mo nga kupu i whakaputaina mai na e Te Makarini, me ki atu au kaore ano kia whakawakia tuaruatia taua keehi e te Kooti Whenua Maori, a kua kore e taea inaianei e nga kai-pitihana te tono whakawa tuarua, notemea hoki i runga i etahi take, me te mahi pohehe o nga kai-pitihana, kaore i tukuna atu e ratou he tono whakawa tuarua i roto i nga ra e whakaritea ana, mo nga tono pera, a koia tera te take i tuku pitihana mai ai ratou i roto i enei tau katoa I tuku pitihana mai ratou inoi mai kia whakaaetia atu kia whakawakia tuaruatia ano taua keehi e te Kooti Whenua Maori. I tae atu ano taua pitihana ki te Komiti mo nga mea Maori i te tau 1897, a i penei ta ratou whakatau, i te mea kua ata whiriwhiria taua keehi e te Komiti, e mahara ana te Komiti kua whakaaturia mai e nga kai-pitihana he mea tika ano kia ata whiriwhiria to ratou kereme kia rehitatia ano ratou he tangata whaitake ratou ki Whakapuaka Poraka, me te apiti atu hoki i te kupu tohutohu atu kia rapua e te Kawanatanga mehemea ranei e kore e taea te whakahaere tikanga i raro i te wahanga-tekiona (10) o te tekiona 14 o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894." Na ko te tikanga ia o taua ripoata he whakaaro no te Komiti he mea tika ano kia whakawakia tuaruatia, ara he mea pai noatu kia whakaaetia he whakawa tuarua; engari i pohehe te whakahuatanga atu i te tekiona o te Ture hei huarahi tukunga atu mo taua tono, a no te whakaaturanga atu a nga kai-pitihana ki te Kawanatanga, ka kiia mai i mahia taua ripoata i runga i te pohehe ki nga mana o te tekiona i whakahuatia atu ra e te Komiti. No muri mai ka tuku pitihana mai ano nga kai-pitihana ki te Kaunihera mo aua take ano. I whakataua ano e te Komiti i te tau 1898. a no te tau 1899 ka tukuna mai ano he pitihana, a penei ana te whakatau:—

"Ko te Komiti mo nga mea Maori, i tukuna atu nei ki a ratou te pitihana a Ateraira Paremata (Nama 16) inoi mai kia mahia tetahi ture hei whakamana i te Kooti Whenua Maori ki te whakawa tuarua i nga kereme katoa mo Whakapuaka Poraka, a, i te mea e tatari ana kia whakamanaia he ture pera, kia whakataua he here ki runga ki taua poraka, e whakatau penei ana, ara:—

"Kua ata whiriwhiria e te Komiti taua pitihana kua rongo hoki i etahi whaikorero mo aua take.

"I te mea e hiahia ana nga Maori whaitake kia watea ano hoki ratou ki te whaikorero mo aua take, e whakaaro ana te Komiti me nuku atu mo tera huihuinga o te Paremete ata whiriwhiri ai ano i tenei pitihana."

Na ka kitea i runga i tenei ahua kaore i tatu taua whakataunga. I mea ia me ata whakahaere ano i tetahi tuunga o te Paremete, kaore nei ano kia mahia, koia tera te take i kokiri ai a Henare Tomoana i tana motini. Ka taea noatia atu e au te korero katoa i aua take, engari hoki kaore au i te hiahia kia whakaroa ahau i te Kaunihera Tera ano pea au e tu atu a tetahi wa ki te korero atu mo aua take. Ki taku mahara he mea tika kia paahitia te motini, kia whai whakaarotia hoki te ripoata a te Komiti, i mea ra e tika ana kia mahia atu aua take.

Tk Tieningi (Hon. Mr. Jennings). —He mema ano ahau no te Komiti a kua maha nga tau e mahia ana aua take. E kore au e kaha ki te ki atu he tika he he ranei taua kereme, engari hoki i te mea kua whakaae te Minita kia ata rapua e te Kawanatanga, ka tono atu au kia apitiria page 21atu enei kupu ki te motini, ara, "kia tukn ripoata mai te Kawanatanga i tera huihuinga o te Paremete."

Te Waaka.—Kaore au e pai kia toia rawatia tenei korero kia roa, i te mea hoki kua tae ki nga ra whakamutunga o te Paremete. E tika ana, kaore au i ata titiro ki nga kupu o roto o te motini. Ka pai noatu au kia whakaaetia te motini, mehemea ka unuhia te motini a te Tieningi.

Unuhia ana tera.

H. Tomoana.—Ki taku rongo atu e ki ana te Minita e kore ia e whakahe ki taku motini, no reira ka kore hoki he take kia whakahoki kupu atu ahau.

Whakaaetia ana te motini