Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1901

Turei, te 29 o Oketopa, 1901. — Pire Kaunihera Maori

Turei, te 29 o Oketopa, 1901.
Pire Kaunihera Maori.

Te Waaka (Minita mo nga Kura).— Kei te mohio ano nga mema o te Kaunihera i paahitia te Ture Kaunihera Maori i tera tau, a i mahara tatou ma tera e puta ai he painga mo te iwi Maori, a tera ano nga tikanga o taua Ture e pai hei tuara atu mo nga Maori kia ahei ai ratou ki te whakahaere tikanga mo ratou ake mo ia takiwa mo ia takiwa. A tera pea etahi mema o te Kaunihera i te titiro atu ki te ahua whakamatautau a nga Maori ki te whakahaere tikanga mo nga take e puta ake ana i ia wa i a wa. I tino ngakau nui nga Maori ki taku titiro atu, i nga takiwa katoa o te koroni ki te whakatu i a ratou Kaunihera, me te whakaputa i to ratou hiahia kia whaimana ai te whakahaere tikanga kia pa ai te tiaki i o ratou whare me o ratou kainga. I maharatia kaore i tino whaitikanga rawa kia whakaturia e nga Maori o te Waipounamu he Kaunihera pera mo ratou, notemea hoki e uru nui tahi ana ratou ki nga Pakeha, tetahi hoki e noho taki ruarua ana ratou i o ratou nei kainga, me to ratou ahua tupato ki nga tikanga e noho ora ai ratou, e ahua rereke ana to ratou noho i te tu ahua noho o nga Maori i nga kainga nunui me nga kainga tawhito o etahi wahi o A otearoa. Otira kua puta mai ano nga tono a nga Maori e te Waipounamu ki te Kawanatanga kia whakaritea atu he tikanga e taea ai e ratou te whakatu Kaunihera hei whakahaere i aua tu mahi mo ratou. No reira ka kitea e tino marama ana te titiro a nga Maori ki nga painga e taea ana te whakaputa e nga tikanga o te Ture i paahitia ra i tera tau, me to ratou hiahia kia mana ano hoki ona tikanga hei oranga mo ratou. Tetahi hoki i te haerere tetahi takuta ki nga wahi katoa hongi haere ai kia kitea ea ia nga wahi piropiro me nga wahi e puta ake ai te mate mo te tangata. Maringanui te whiwhinga o te Tari Takuta rapu oranga mo te Katoa, i te mea i tupono ki tetahi Maori ahua taitamariki i whakaturia hei takuta i Merika, kua hoki mai nei i reira, kua mahi haere i tona matauranga he[gap — reason: illegibl] painga mo ana hoa Maori. Kua whaihua rawa ana mahi kua whakarongo nga Maori o Aotearoa ki ana kupu tohutohu atu kia whakahaere nga Maori i nga tikanga e noho ora ai ratou. E kitea ana hoki he mea tika kia tautoko atu tatou i nga mahi e whakaherea ana i raro i nga tikanga o te Ture o tera tau, a ko te tino rarangi o te Ture o tenei tau e tuku mana atu ana ki nga Kaunihera kia ahei ai ki te whakahaere i ona tikanga e whakatakotoria ana e nga Kaunihera. Tera e koa nga mema o te Kaunihera i te mea he nui te pai kua taea te mahi i raro i nga tikanga o te Ture o tera tau, a tera ratou e ngakau nui ki te paahi i te korerotanga tuaruatanga o tenei Pire.

Te Riki (Hon. Mr. Rigg).—E te Tumuaki, ka tautoko atu au i tenei Pire, engari hoki ko te take i tu atu ai au, he page 17mea kia ata titiro te Paremete ki enei putake, ara, ko te Ture Rehita Whanautanga Tamariki me te Matenga Tangata, kaore taua Ture i te whakahaerea mo runga mo te iwi Maori. Kua rongo au ki tetahi tangata matauranga nui, he kupa ano kei roto kei te Ture Kaunihera Maori o tera tau, whakarite tikanga mo te rehitatanga peratanga, engari hoki kaore ano au kia kite i nga tikanga pera o roto o taua Ture. Tena, kei te pewhea koia te tikanga inaianei mo te iwi Maori? Kei te whanau noa mai nga tamariki Maori me te kore tae atu o te takuta, a mate atu ana, nehua atu ana, me te kore tiwhikete a te takuta; kei te pera ano hoki nga kaumatua Maori. Ki taku whakaaro he take nui tenei, a i whaitikanga kia mahia mai ano i mua tetahi tikanga. I roto i nga pukapuka tatau o te iwi o mua ake nei, e kiia ana kei te tupu haere te iwi Maori. Kua korero atu au ki nga tangata whai matauranga mo aua take, a e kiia mai ana, ko te take i ahua nui ake ai nga Maori i tenei tatauranga, na te kaha o nga kaitatau i taea paitia ai te rapu i te tokomahatanga o nga Maori, tetahi hoki ko etahi Maori i whakaurua ki nga pukapuka tatau mo nga Pakeha, me te uru ano hoki o ratou ki nga pukapuka tatau o te iwi Maori. I pera ano te tatau mo etahi hawhekaihe, a e maharatia ana i runga i enei tikanga, akuarei pea kaore i te tupu haere nga Maori, penei me te ahua e kiia nei i roto i aua pukapuka tatau, engari kei te hoki haere te iwi Maori. Engari kua kite iho au i roto i te Ture Kaunihera Maori, kaore he tikanga e whakaritea ana mo te rehitatanga whanautanga tamariki, matenga tangata ranei, engari ano mo te rehitatanga kuri. E kitea ana pea ka puta mai he moni i runga i taua mahi rehita kuri, no reira i whaiwhakaarotia ai, a i kore ai tera kua whakahuatia ake nei e au. Tetahi hoki ko nga marena Maori, i roto i te Ture Kaunihera Maori, e penei ana ona tikanga,—

"E kore rawa tetahi kupu, aronga kupu ranei, o roto i tenei Ture e whai mana ki te wahi i te marenatanga o tetahi Maori ki tetahi Maori mehemea he mea marena raua i runga i te tikanga Maori i mua atu o te paahitanga o tenei Ture, ki te whakahe ranei i nga tika o nga tamariki i whanau i aua tangata i marenatia peratia."

Mehemea ia e whakahaeretia ana e nga Pakeha aua tu tikanga Maori, ka kiia kei te mahi kino kei te hara nui ratou. E taea ana e te tangata Maori te tango wahine mana mo tona wa e pai ai ia, a kia hoha ia ka panaa atu tera, tetahi hoki e hara i te mea kotahi ano wahine ma te tangata, a ki taku mahara kaore i te tika kia whakaaetia atu e tatou kia pera te tikanga, i te mea ia kua puta te matauranga nui i tenei wa. Mehemea hoki e he ana mo te iwi Pakeha kia pera te moemoe wahine, kaore hoki i te tika kia pera te mahi a nga Maori.

Te Tieningi (Hon. Mr. Jennings). —E tautoko atu ana au i tenei Pire. Ki taku mahara he nui te pai e puta i tenei Ture mo Aotearoa. Engari hoki e rapu ake ana au, mo awhea ranei te tutuki ai nga ture e mahia ana mo nga Maori me nga whenua Maori. Kua whatekau nga tau e mahi ture ana te Paremete mo nga Maori me o ratou whenua. He mea pai ki taku whakaaro he mea pai kia uru atu ano he Pakeha ki aua Kaunihera. Ki te waiho he Maori anake e kore ratou e tahuri ki te mahi, engari ki te uru atu he Pakeha hei hoa mo ratou, katahi ka whakahaerea he tikanga mo o ratou whenua me te whakarite huarahi e noho pai e noho ora ai hoki ratou i o ratou kainga, e puta ai he painga mo tenei iwi rangatira, e kore ai hoki ratou e noho mate a muri ake nei. Ka pai noatu me ka whakahaerea he tikanga pakeke e tere ai te mana haere o aua Kaunihera Maori. E whapono ana au tera e puta mai i tenei Pire nga painga e hiahiatia nei e te hunga nana i kokiri mai.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, ko te take i tu atu ai au, ko te kupa a te mema kua korero ake nei. Ki taku whakarongo atu kei te pohehe ia ki te Pire e korerotia nei. E hara ia i te Pire mo nga whenua Maori, engari ko te Pire Kaunihera Maori. E whakarite tikanga ana mo te whakahaere pai i o ratou kainga. E rua rawa nga Pire i tukuna mai i tera tau, paahitia ana hei Ture, a i whakahua tahi aua Ture i nga Kaunihera Maori; engari ko tetahi o aua Pire e whakarite tikanga ana mo nga take whenua anake, ko tetahi e pa ana anake ki o ratou tikanga whakahaere mo ratou ake, me te noho ora noho pai o ratou i roto i o ratou kainga Koia tenei te Ture page 18Kaunihera e meinga nei kia whakatikaia e tenei Pire. Engari ki taku titiro iho e hara i te mea e whakatikatika ana i taua Ture, engari e apitiria atu ana he mana kia ahei ai nga Kaunihera ki te whakatutuki i a ratou tikanga whakahaere e whakaritea ana e ratou.

Pauhitia ana te korero tuarua o taua Pire.