No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea e te Whare etahi mahi, a no te iwa karaka i te po ka takoto te motini kia komititia te—

Pire Whakahaere Whenua Maori.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—Ka tu atu ki te whai-korero, ara, ki te tautoko i te Pire, a ki to mea atu ki te Whare kia komititia te Pire, a kia paahitia. He roa ia e korero ana e whakamarama haere ana i nga rarangi o te Pire. Ka mutu ta te Pirimia ka tu atu ko—

Nepia (Mr. Napier, tetahi o nga mema mo te Taone o Akarana).—He page 44tautoko tana i te Pire. He roa tana whai-korero, me titiro i Hansard.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakaatu atu ki Whare i nga hiahia o te iwi Maori mo runga i te Pire Whakahaere Whenua Maori. Ko nga whakaaro o te iwi Maori mo runga i tenei Pire kua oti te whiriwhiri me te whakatau e ratou i te wa i whakatakotoria atu ai te Pire o te tau 1899 ki to ratou aroaro, a e noho nei tatou kua tino mohio, a kei te tino whakapai nga Maori puta noa i tenei Motu, ki nga tikanga o taua Pire. Kua oti i a ratou taua mea te korero me te whiriwhiri, a kua takoto a ratou menemana me a ratou whakatikatika, a kua oti katoa aua menemana te whiriwhiri me te whakatautau haere e te Komiti mo nga Mea Maori, i te mea hoki koia tera te Komiti i tukuna atu ai mana e whiriwhiri te Pire; a kia mohio ai te Whare nei ki te tika o aku kupu e korero atu nei, me titiro nga mema honore ki tenei ahua: ara, kaore rawa—otira kei te mohio koutou—kaore rawa he pitihana kia kotahi, he kupu ranei kia kotahi, i tae mai ki tenei Whare i roto i te tau nei hei whakahe mo te Pire. Ko te whakaaro o te iwi Maori, puta noa i tenei Motu mo tenei Pire, ehara i te whakaaro hou, engari he mea tawhito kua maha nga tau e hurihurihia ana e te iwi Maori. He maha nga mate e pa ana ki nga whenua Maori, na reira kei te tautoko te iwi Maori i tenei Pire, notemea e kite ana ratou ma tenei Pire ka oti he tikanga e taea ai e ratou te riihi i o ratou whenua i runga i nga huarahi e paingia ana e ratou. Engari me ki atu ahau, ehara enei painga i te mea hei painga mo te iwi Maori anake. Ka whiwhi nga iwi e rua i nga painga o tenei Pire, tae atu ki te koroni katoa. Na, koia tenei te whakaaro o te iwi Maori mo tenei Pire: Tena pea kaore e pai etahi wahi o tenei Pire ki te iwi katoa—tena ano pea ona he—otira kaua tatou e titiro ki ena he anake. Ki te paahi te Pire nei a ki te whakahaerea, kei te tau e haere ake nei ka mohiotia ona wahi he, a hei reira ka taea e tatou te whakatikatika o nga wahi e kitea ana te he. E te Pika, ka penei taku patai atu ki te Whare nei: Ki te kore nga mema honore e tautoko i tenei Pire kia paahitia, kaati, he aha te mahi e mahia e ratou mo te iwi Maori? Notemea ki te kore e paahitia he Pire penei te ahua mo te iwi Maori, kaati, ka mau tonu nga mate e ngau kino nei i te iwi Maori, e kore rawa e ora; kia paahitia ra ano he ture penei te ahua me te Pire nei katahi ano ka ora. Koia ena oku whakaaro mo tenei Pire. Na reira ka tino tono atu ahau ki nga mema honore kia tahuri ratou ki te tautoko i te Pire.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia).—He whakahe tana i te Pire. He roa ia e whai-korero ana, e whakaatu atu haere ana i nga he o te Pire a i nga take i tahuri ai ia ki te turaki i te Pire. Me titiro ana korero i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete, ara, i roto i Hansard. Ka mutu tana ka tu ake ko—

Te Wirihi (Mr. Willis, mema mo te Taone o Whanganui).—He tautoko tana i te Pire. Me titiro ana korero i Hansard. Kotahi te mema i korero i te mutunga iho o tana, he turaki i te Pire, ka tae ki a—

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—He tautoko tana i te Pire, he whakamarama haere i ona rarangi, me nga hiahia me nga whakaaro o te iwi Maori mo runga i o ratou whenua, kia toe ai ki a ratou, kia taea ai e ratou te riihi me te whakapai kia puta ai he oranga mo ratou i runga i aua whenua. He roa ana korero, me titiro i Hansard. Ka mutu a Timi Kara, ka tu atu ko te mema Pakeha mo Waikato, me tetahi mema Pakeha no Te Waipounamu. Ka mutu era ka tu ki runga ko—

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E te Pika, he whakahoki poto taku i nga whai-korero a etahi o nga mema honore kua korero ake nei i mua i au. Tuatahi, ko nga kupu i korerotia mai nei e te mema honore mo Nepia. Ko aku whakahoki mo nga korero a taua mema, koia tonu ena ko nga kupu kua korerotia ake nei e Minita Maori i te po nei. He tika tonu, ka nui te hiahia o nga mema o te iwi Maori me nga rangatira o te iwi Maori, e noho nei i Poneke, kia paahitia te Pire kua whakatikatikaina nei e te Komiti. Ehara i te mea kua rite i te Pire nga hiahia katoa o te iwi Maori, otira e tatata ana ki etahi o o ratou hiahia mo o ratou whenua, e page 45puta ai he painga ki a ratou tae utn ki o ratou hoa Pakeha. Me ki tonu atu ahau kaore e ngata ana oku hiahia i te Pire nei. Ehara tenei i te Pire i hiahiatia e au. Otira kua oti i a matou te whakatikatika kia tata ai tona ahua ki ta nga Maori i hiahia ai: ara, kia mutu rawa te hoko, heoi te tuku e whakaaetia ko te riihi anake. Otira kaore i taea e matou a matou menemana katoa i tono atu ai ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ko etahi anake i whakaaetia e taua Komiti. Kaati, e pai ana matou ki nga mea i homai ki a matou e taua Komiti. He kupu ake tenei mo nga whai-korero a Nepia, tetahi o nga mema mo te Taone o Akarana, raua ko tetahi o nga mema Pakeha mo te pito ki te Tai Tokerau o te Motu nei. Ko taku titiro ki a raua korero, ehara i te korero e whiwhi ai nga mema honore o te Whare nei i te matauranga mo runga i tenei Pire e mahia nei e tatou. He aha koia nga whakahe a nga mema Pakeha ki te Pire nei? Koia tenei, ko te aronga o te Pire e mea nei me whakamutu rawa te hoko o nga whenua Maori. Ki taku he tika kia pera te Pire, notemea he iti nei nga whenua e toe ana ki te iwi Maori hei oranga mo ratou; a ki te whakaaetia e tatou kia mau tonu te mahi hokohoko i nga whenua Maori, he tikanga tena e riro ai ona whenua, e kore ai e toe hei oranga mona tuku iho ki ona uri. He nui nga tauira kei o tatou aroaro e takoto ana hei whakatika i enei korero aku. Titiro ki Te Waipounamu, na taua mahi na te hoko, he maha nga Maori o reira e noho whenua kore mai nei. Na te kaha o te mema Maori mo reira, kua wehea, a kua ata whakahokia atu e te Kawanatanga, etahi whenua mo nga Maori kore whenua o tona motu.

He roa te korero a Heke, me titiro i nga korero Pakeha o te Paremete. Ka mutu tana ka tu ake ko te mema Pakeha mo te takiwa ki Waipawa. Ka mutu ta tera, ka tu ake ko—

Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti). --E te Pika, kaore e maha aku kupu mo tenei Pire. Heoi taku tu ake he whakamarama mo te kupu kua korerotia nei, ara, kaore te nuinga o te iwi Maori e hiahia ana e tautoko ana ranei i tenei Pire. Ko ahau te mema mo te Takiwa Maori o te Tai Rawhiti, a kei te tautoko katoa ratou i te Pire; a, ahakoa, tena ano pea etahi rarangi he kei roto i te Pire e kitea ana e nga Maori, otira kei te mohio ratou tena ano tona ra e haere ake nei ka taea aua rarangi he te whakatikatika; koi ra tonu hoki te tikanga a tenei Whare, ka kite i te rarangi he o tetahi Ture e pa ana ki nga Pakeha, heoi ka tahuri ki te whakatikatika. Kaore rawa ahau e whakaae ki te korero e korerotia nei he tino kino tenei Pire. He mea tika kia mahia he Pire hei whakarite i nga hiahia o te iwi Maori. Ko te tino hiahia o te iwi Maori me whakamutu rawa te hoko whenua Maori. Heoi taku kupu, ki te kore te Whare nei e whakaae ki te tono a nga Maori, kaati, he maminga noa iho te mahi a te Whare i roto i nga tau ka maha nei, e ki nei te Whare me mahi ko nga ture e ora ai te iwi Maori. E te Pika, ehara ahau i te tamariki; kua kaumatuatia au i naianei; a mehemea e tukua mai ana ki au te tikanga ka oti i au tenei take te mahi kia pai te takoto. Heoi te mea mana e whakauaua taku mahi ko te huhua noa iho o nga Ture o mua kua paahitia e tenei Whare mo runga i tenei putake. Hei whakamarama i te Whare ki taku korero. Kotahi te whenua i tukua mai e koutou ki taku ringa, ara, ko Mangatu Poraka, kotahi rau mano eka tona nui. Kua tukua mai o koutou tena poraka ma matou ko nga Maori e whakahaere. Na, kua oti tenei poraka te tapatapahi e nga Maori, a e wha tekau mano nga eka o taua whenua kua oti te riihi i naianei, a e £2,000 i te tau e puta mai ana i taua wha tekau mano eka i runga i aua riihi. A te tau e haere ake nei tera e riihitia e matou tetahi atu rua tekau mano eka. Ko to matou hiahia kia mene katoa taua whenua te riihi i te tau kotahi. Engari na to matou kitenga e kore e taea te utu nga ruri, na reira ka roa haere, kia mama ai te utunga haeretanga o nga ruri. Na, he kupu tenei mo te mana mokete kua whakaurua nei ki roto ki te Pire nei. Kei te whakahe etahi mema ki taua mana, otira ki taku titiro koia tena te tino ngako o te Pire. Ma te ai moni hoki katahi ka taea te whakahaere o nga mahi i raro i te Pire nei. Tena ia na, mehemea e toru kapa mo te eka te utu o te ruritanga o tetahi whenua, a akuanei retia ana te whenua mo te hikipene mo page 46te eka, ma tena ka kitea kotahi ano te tau ea tonu atu te utu o te ruritanga o te whenua me era atu raruraru katoa o te poraka. Ko etahi mema e korero ana e kore rawa e taea enei tu mahi e nga Maori te whakahaere ki runga ki o ratou whenua, ka pau tonu atu nga moni e puta mai ana i nga Kaunihera. Taku kupu mo tena "Kaore e pena." Ki te uru nga whenua Maori ki raro i te mana o tenei Pire ina paahitia hei ture, a ka tuku atu ma nga Kaunihera e whakahaere, hei kona ka kite koutou kua ora te iwi Maori; kua kore e taea e koutou e nga Pakeha te kohuru ki te tiute pane kuini tekau pauna i roto i ia rau pauna. Ki taku kia kotahi noa iho pauna i roto i te rau pauna te pane kuini tika hei utu ma nga Maori. Kei te utu reiti ano nga whenua Maori, a ki taku mohio kotahi hepene i roto i te pauna te reiti e utua nei e te Maori. Na, ka ui atu au he aha te take i kore ai e hoatu aua reiti hei hanga rori mo nga whenua Maori, kia [gap — reason: damage]uwhera ai aua whenua hei whakanohonohoanga ki te tangata? He aha ra te take i kore ai hoki e homai noa mai e te Kawanatanga tetahi atu hepene i roto i te pauna hei tautoko i aua mahi rori? Ki te pena, ka ai aua whenua hei putanga ora mo te koroni. Tenei au kua koroheketia ki te whare nei, e ngana ana kia mahia he ture tika e puta ai he painga ki te iwi Maori, a kaore nei ano i whakaaetia e te Whare nei. No te tau 1886 ka paahitia tetahi ture e te Paranihi, naku taua ture i whakaatu ki a ia. He ture pai tera, i tino katia e taua ture te hoko o te whenua Maori, heoi tana i whakaae ko te riihi. Engari na nga roia me nga kai-whakamaori i patu taua ture; na ratou i whakakiki nga Maori, i kino ai nga Maori ki taua ture. Heoi taku kupu: Ki te kore tenei Pire e paahitia hei ture, kaati, e kore rawa au e hoki mai a muri atu ki tenei Whare tohe ai kia mahia he ture mo nga Maori. Tenei kei au te pukapuka a te Kuini—ara, te pukapuka i tuhia mai nei e te Kuini ki te iwi Maori, a kei roto i taua pukapuka e tino marama ana te takoto o tana kupu, ara, kua whakahaua e ia ana Minita i Niu Tireni kia whakaritea e ratou nga hiahia o te iwi Maori. E mohio ana ahau koi ra ano te hiahia o te Whare nei, ara, ko te whakarite i taua kupu a te Kuini, i te mea e hiahia ana ratou kia kotahi tonu te ture mo nga Maori me nga Pakeha, kaua e rua, kaua e ture ke mo tetahi e ture ke mo tetahi. Ki te kore te Whare nei e paahi i tenei Pire, kaati ko te tino mutunga tenei o taku haere mai ki a koutou tone ai kia homai he ture mo te iwi Maori. Ka tukua atu e au ma koutou e patu te iwi Maori kia mate. Notemea ki taku titiro koi na anake te hiahia o te Pakeha, he peehi i te Maori ki raro, kia kore rawa ai e ara ake te ua.

Ka noho a Wi Pere ka riro ma etahi mema Pakeha e korero. Ka mutu era, whakaaetia ana te Pire kia uru ki te Komiti.

Katahi ka tahuri te Whare katoa ki te Komiti i te Pire, a oti noa.

Te mutunga o te Komiti ka whakaerea ko te panuitanga tuatoru o te Pire a oti tonu atu.

Heoi ano paahitia ana te Pire e te Whare.

Pire Kaunihera Maori.

No te mutunga o te Pire Whakahaere Whenua Maori, ka whakatakotoria atu e te Minita mo nga Mea Maori kia komititia ko te Pire Kaunihera Maori.

Heoi tahuri ana te Whare ki te mahi i taua Pire, a oti noa.

Ka tata te mutu o te Pire ka takoto te motini a tetahi mema kia nukuhia te komititanga, ara, kia turakina te Pire.

Katahi ka tukuna ki te pooti, a waahi ana te Whare.

Koia tenei nga pooti.

page 47

[gap — reason: damage]Kaumnera te pire whakanare [unclear: Whenua] Maori, engari kua whakatikatikaina e ratou etahi onga rarangi, a he mea mai ta te Kaunihera kia whakaae atu te Whare ki nga menemana i mahia e ratou.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia). — Ka motini ahau, Me whakaae e tatou nga menemana a te Runanga Kaunihera i mahi ai mo te Pire, beoi nga mea e whakahe e tatou ko nga mea i mahia e ratou mo tekiona 22 o te Pire.

Whakaaetia aua te motini.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Sed-don). — Ka motini ahau, Me whakatu ko te Minita mo nga Mea Maori, ko Te Whiira (Mr. Field), me ahau, hei Komiti whakahe ki te menemana i mahia e te Kaunihera mo tekiona 22.

Whakaaetia ana te motini.

Rahoroi, te 20 o Oketopa, 1900.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona noho-anga.

Ka karakia te Whare.

page 48

HIKITANGA O TE WHARE.

[gap — reason: damage]Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—Ka tu atu ahau ki te motini, Kia hikitia te Whare i naianei ki tera tau; i a au ka tu atu nei ki te penei, e te Pika, tenei au, mo te taha ki te Whare katoa, ka whakawhetai atu ki a koe mo te pai me te tika o tau whakahaere me tau wawao haere i nga tautohetohe a nga taha e rua o te Whare nei. Ka nui te ora o o matou ngakau me to matou koa hoki mo te mau tonu o te ora o to tinana, a ko to matou hiahia me tu tonu koe hei Tumuaki mo matou.

Te Tumuaki (Mr. Speaker).—Ka tu ki te whakawhetai atu ki nga mema mo te pai o nga kupu i hamumutia ake rae te Pirimia mona. Me tana tumanako kia huihui katoa mai ano ratou ki roto ki te Whare a te tau e haere ake nei.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon). — E te Pika, kua puta te rongo nui o tenei tuunga o te Paremete, he maha nga mahi tino whai-tikanga mo te koroni kua oti i a tatou i tenei huihuinga o te Paremete kua mutu nei. Ka motini au kia hiki te Whare i naianei.

page 49

No te tukunga o te patai, pooti ana te Whare.

Koia tenei e whai ake nei te rarangi o nga mema i rokohanga ki te pooti.

Te putanga, 15.

No te tahi o nga haora i te po ka hiki te Whare ki tera tau.