Te Pire Whakahaere Whenua Maori.

Te Auhana. (Mr. Houston, mema mo Pewhairangi).—Ka motini kia takoto te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te pitihana a Wiki te Pirihi me etahi atu e 8,016, he inoi kia whakaaetia hei ture te Pire Whakahaere Whenua Maori, me etahi menemana.

I runga i te motini a HONE HEKE, panuitia ana e te Karaka o te Whare, a i penei te ripoata, kaore kau be kupu a te Komiti mo runga i taua pitihana.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka motini ahau, Kia whakahokia te ripoata ki te Komiti. Ko te take i pera ai au, he mea kia ahei ai au te whakaatu i tetahi kupu. Ko tenei pitihana kei te kiia, he mea tuhi na nga tangata nui atu i te 8,000. Ko tenei ahua pitihana tera e kaha, hei tohu ki nga honore mema o tenei Whare, a ki nga iwi hoki o waho, ko te reo tenei o te iwi Maori, a koia ano, he pitihana whai tikanga. Kaati, kua kiia, he mea tuhi e taua 8,000 tangata Maori, hei awhina i te Pire Whakahaere Whenua Maori, hui atu hoki ki etahi whakatikatika i hangaia i Hanatere, e tetahi hui rangatira i raro i te tikanga kingi, i te 28 o Pepuere, kua taha nei. Kua tirotirohia e ahau taua pitihana, a ko te he tuatahi tonu i kitea e au, ko te tuhinga i nga ingoa. He nui nga ingoa, na te tangata kotahi tonu i tuhi. He rau, he mano nga ingoa, na te ringa kotahi tonu i tuhi. Ko tetahi o nga he o taua pitihana ko tenei: Kei nga whakaupoko o etahi o nga wharangi o taua pitihana, tera etahi upoko, he ahua penei me te reta, kei te penei te aronga o nga kupu: "Ki te Pirimia: Tena koe, kia ora koe, tera atu. Kei te nui te koa mo matou i ahei nei ki te tuhi i o matou ingoa ki tenei rarangi ingoa, i runga i to kupu mai. Ko matou, ko nga iwi o Waikato, i kore whenuatia nei i runga i te raupatunga o nga whenua Maori, ka tuhi nei i o matou ingoa ki runga ki tenei pukapuka." Kaati, whakarongo, ko te tino nuinga o nga ingoa i tuhia nei ki tenei pitihana, kaore i tuhia hei tautoko i te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1899, me nga whakatikatika i hanga e Waikato i te Pepuere kua taha nei; i tuhia ketia o ratou ingoa hei whakaatu ki te Kawanatanga, he pera te nui, a ko mea ma nga ingoa, o nga tangata o Waikato kaore he whenua, i te mea kua riro o ratou whenua i te raupatu. Mehemea ka tirotirohia taua pitihana, a ka titiro ai te pukapuka rarangi ingoa i whakatakotoria ki runga ki te teepu o te Whare nei i era wiki kua taha nei, e whakaatu nei i te nui o nga Maori o Waikato kua kore whenuatia, ka kite nga mema honore, ko te 3,600 ingoa i runga i taua rarangi ingoa, he mea tauira mai i nga ingoa i whakapirihia atu nei ki te pitihana 8,000 e korerotia nei he mea tuhi e nga tangata o te Tai Hauauru hei tautoko i te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1899, me nga menemana a Waikato. Ko nga pitihana penei, kaore i te tika, a kaore i te whakaatu tika i nga mahara o nga iwi o roto i te rohe pooti o te Tai Hauauru. Kua haerea e ahau nga takiwa o Waikato, kua tutaki ahau ki nga iwi o Waikato, kua rongo ahau i nga rangatira o Ngatimaniapoto, i nga kupu a nga rangatira o Ngatituwharetoa, Taranaki me Whanganui, kua rongo hoki ahau ki te kupu a te tamahine a Meiha Keepa, me etahi atu o nga rangatira o Whanganui, tae mai ki nga iwi o Ngatiapa. Kore rawa i te tautoko i te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1899, me nga whakatikatika a Waikato. Ko nga whakatikatika a Waikato i mahi ai i te Pepuere kua huri nei, kei te rarangi kotahi, rarangi 52, o te Pire o tera tau. I haina te nuinga o nga tangata ki taua pitihana, koia ra te take. I tonoa ai e ahau kia whakahokia tenei ripoata, he mea kia taea ai e ahau te whakamarama o te tino takotoranga o tenei mea, kia marama ai nga mema o te Whare.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Kei te whakahe au ki nga korero a te mema honore kua noho iho nei ki raro. Ko tenei pitihana, e korerotia nei, he mea tuhi e te waru mano tangata Maori e noho ana i roto i te rohe o te Takiwa Pooti o te Tai Hauauru me etahi wahi o nga Takiwa Pooti o te Tai Tokerau me te Tai Rawhiti, mehemea i tere te tuku mai ki te Whare nei o page 43te Pire, tena e nuku atu i te tekau ma ono mano nga Maori e tautoko i te Pire o te tau 1899, ara, te ahua tuatahi o taua Pire, me nga whakatikatika i oti i nga iwi i tukua atu ai ki a ratou taua Pire i taua tau. Mo te kupu a te mema honore e ki nei kaore te nuinga o Ngatimaniapoto i te tautoko i te Pire, taku kupu ki te Whare nei, kei te he taua kupu a te mema honore, notemea he maha rawa atu nga Maori kei te tautoko i te Pire. Mo nga iwi o te taha ki te rangatira nei, ki a Te Heuheu, e korero ake nei e te honore mema kaore era iwi i tuhi ki taua pitihana, ahakoa kaore taua rangatira i tuhi ki taua pitihana, e mohio ana te mema honore, kaore taua rangatira e whakahe ana ki taua Pire, me nga menemana kua meatia mo taua Pire. Ko te hiahia tera o nga iwi kia paahitia tetahi ture kia taea ai e ratou te riihi o ratou whenua i runga i ta ratou i pai ai, hei pai mo ratou. Ki taku mohio ko te honore mema anake te tangata o tona takiwa kaore i te tautoko i taua Pire. Ki taku mohio ko te nui o nga ingoa o nga tangata o tona takiwa kei roto i taua pitihana e 400. Ko etahi o nga iwi i haina ki taua pitihana ko Te Rarawa, Ngatiwhatua, Te Parawhau, me etahi maha atu. No reira ki taku mahara, kaore nga mema e ahei ki te okioki ki runga ki nga kupu a te honore mema mo te Tai Tokerau. Kei Poneke nei e noho whanga ana i naianei e rua rau nga rangatira o ia iwi e inoi ana ki taua Pire kia haria iho. Kua noho noa mai ki Poneke, mai o te puaretanga o te Paremete, e noho nei. E tautoko ana ahau i te tono a te Tiamana, kia takoto te ripoata ki te teepu.

Hone Heke (Tai Tokerau).—Kia whakamarama ahau. Kua kii te mema i noho iho nei, e 400 Maori o roto i toku takiwa pooti i tuhi ki tenei pitihana. Kei te whakahe ahau ki tena. Kaati, ko nga ingoa o toku takiwa kei runga i taua pitihana, kotahi tonu te ringa tangata nana i tuhi. Kaore aua Maori i mohio ki enei whakatikatika a Waikato i whakapirihia nei ki te pitihana e korerotia nei. He rereke nga whakatikatika o te Pire nei i haina mai ai ratou, ehara enei e mau nei. Ko te aronga o nga menemana i haina mai ai nga iwi, he ahua tono mana motuhake, kia taea e nga Maori te whakatu tetahi Kaunihera tino nui, a ma taua Kaunihera e whakahaere katoa nga whenua Maori, me era atu taonga.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—Ka kitea i runga i tenei korero te tere o nga iwi Maori ki te hopu i nga mahi kino a te Pakeha, a ki te peehi i nga mea papai o a te Pakeha mahi. Katahi ano te mahi kino, ki taku mahara, ko tenei a te Pakeha, ko te tuku atu ma tetahi tangata ke e tuhi noatu nga ingoa o etahi atu ki te pitihana. Ka nui toku pouri mo nga whakaaturanga kua tohungia nei mo tenei keehi. Heoi, a ko ake nei, ko te tikanga me ata titiro rawa te haingatanga o nga ingoa o nga pitihana Kei te mahara au, he nui noatu nga pitihana kei te tuhia e te tangata o ratou ingoa i runga i te kuare ki nga kai o te pitihana, engari i maharatia ma te maha o nga ingoa e whai kaha ai ki runga i te Paremete. Ko nga pitihana penei, kaore rawa he tikanga, moumou noaiho nga pepa i tuhia ai, a ki taku whakaaro he nui rawa tenei taima o te Whare kua moumou noa iho i tenei motini.

No te tukunga o te motini, whakaaetia ana kia takoto te ripoata ki runga ki te teepu o te Whare.

Katahi ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau ma rima meneti te paahitanga o te wha karaka i te ata tu ka hiki te Whare.