Ko te tuatahi o nga huihuinga o te tekau ma wha o nga Paramete o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, a pai ana ia ki te whakapuaki i tenei—

Whaikorero.
E nga Rangatira Honore O TE Kaunihera, me nga Rangatira o te Whare o Raro,—

He pono toku koa moku ka tutataki nei ano ki a koutou e noho huihui nei i roto i Paramete. Ko oku whakaaro i whakamoemiti ai ahau ki to koutou koroni i era tau kua tika tonu, inahoki kua kaha rawa te tupu haere me te ora haere o te iwi, a nui atu toku koa i toku kitenga i tenei ahua, a, i runga i aku kimihanga me nga mohiotanga kua tae mai ki au, kua kaha rawa toku whakapono ki te nui o nga rawa me te manawa ora o tenei koroni.

I muri iho i tera tuunga o te Paremete he maha nga takiwa o tenei koroni i haerea e au, a ka nui toku koa mo te nui o te ora o nga hunga katoa. Kei te whiwhi nga tangata tiaki kararehe me nga tangata mahi paamu, kei te tupu haere nga mahi katoa, kei te nui he mahi ma nga kai-mahi, a kei te nui ake te utu mo ratou i te utu e hoatu ana ki nga kaimahi o etahi atu whenua o te ao, a kua nui rawa te tupu o te mahi keri koura.

He nui te pouri i pa ki nga iwi nunui o te ao i te rongonga ka whano ka kohurutia te Piriniha o Weera. Nui atu te koa o nga iwi o Niu Tireni i te oranga o taua Piriniha Rangatira, a tukua atu ana e ahau nga mihi a nga iwi o tenei koroni mo tona oranga, a pai atu nga kupu whakahoki mai.

I muri iho i tera tuunga o te Paremete kua riiwhitia etahi Minita, ara, ko te Honourable Mr. Cadman kua whakamutu i a ia i runga i te mate o tona tinana, a kua okioki ia i ana mahi i whakahaere ai hei painga mo te koroni. Kua whakaturia ia hei mema mo to Kaunihera, a kei te mau tonu i a ia tona nohoanga i roto i te Runanga Whiriwhiri.

Ko te Honourable Mr. Thompson tetahi kua whakamutu i tana mahi Minita, a kua whakaturia e au a te Honourable J. G. Ward me te Honourable James McGowan hei Minita maku.

Kua tino whakakitea te piri pono me te aroha o nga iwi o Niu Tireni ki to tatou Kuini Tino Atawhai me te u o to ratou whakaaro ki te hapai i te mana o te Empire, a kua puta i tera te whakamoemiti me te whakapai a nga iwi ke e whakahoa ana ki Ingarangi. Ko to Niu page 2Tireni te Paremete tuatahi i tuku hoia hei tautoko i te Empire i runga i te raruraru i pa ki a ia i Awherika; a i te mea ko ta tatou te ope hoia tuatahi a nga koroni i tae ki Awherika, he mea tika tera hei whakamanamanatanga ma tatou.

I runga i te nui me te roa o taua whawhai, e wha nga ope hoia o muri i te ope tuatahi kua tukua atu e tenei koroni ki Awherika ki reira whawhai ai hapai ai i te tika me te ora mo te taha ki era o tatou whanaunga e pehia kinotia ana, a ki te ara mai ano he take kei te noho whakaae tenei koroni ki te tuku atu ano i etahi ope hoia maha atu i o te tuatahi.

I runga i te whakaaro i oho topu ake i te iwi o tenei koroni a i pa kaha ki a ratou, kua ata tangohia e ratou ki a ratou tetahi taha o nga taumahatanga o te Empire, a tera e pamamao tona taorotanga, a tera e puta ona tikanga e kitea ai te manawa nui me te piri pono o to tatou iwi.

He oranga ngakau te rongonga kei te whakamoemititia ta tatou mahi, me nga whakaaro i puta ai taua mahi, e o tatou whanaunga i tawahi o te moana.

Ko te whakaarahanga me te whakawhiwhinga ki te pu me era atu mea e tika ana mo te whawhai o tetahi o nga ope hoia, i runga i te ritenga hoatu noa atu, ara, kaua te Kawanatanga o Ingarangi me te Kawanatanga o tenei koroni e utu i taua ope, me te tukunga peratanga atu ano hoki o tetahi atu ope hoia i muri iho, heoi kau nga moni Kawanatanga e pau ko te utu anake o nga kaipuke nana i whakawhiti ki rawahi, he mea ena e tika ana hei whakamanamanatanga ma tenei koroni, a he tohu ena e whakaatu ana i te kaha, i te nui, me te mau tonu, o te piri pono o tenei koroni.

Nui atu te toa me te maia o te haere a nga hoia o Niu Tireni e whawhai mai nei i Awherika, a kaha atu ratou ki te hapai i nga rongo tawhito mo te toa o to tatou iwi, a kua na ratou i kitea ai, ahakoa te tawhiti me te rereke o tenei motu i te Whenua-matua, kei te mau tonu to tatou toa ki te whawhai, kei te mau tonu te maia o nga tangata o konei, a kaore ano i heke te tupu o to tatou iwi. Kua puta te rongo o to tatou koroni i a tatou hoia e whawhai mai nei i nga mania koraha o Awherika, a kua whiwhi ratou i nga kupu whakapai mo ratou a te tangata ingoa nui, ara, a te Tumuaki Tianara, me era atu tianara i raro i a ia, a e tika ana tatou kia manaaki i a tatou hoia, pera me ratou kua whiwhi nei i a tatou kupu whakapai.

I te karangatanga a te Empire i ana tama ki te whawhai, i kamakama te tahuritanga atu, otira kaore i kore te pa o te mamae ki etahi, notemea he tokomaha nga tangata kua mate i te whawhai, a mutu rawa ake pea tera ano etahi atu e hinga. E tino mohio ana ahau ka tuhono o koutou whakaaro ki oku i a tatou ka tuku atu nei i a tatou kupu whakaaroha ki nga tangata e noho pouri ana mo o ratou whanaunga kua mate i taua whawhai.

Nui atu te pouri o te iwi Maori i te korenga kaore i taea te whakamana o to ratou hiahia kia tukuna he ope hoia Maori ki Awherika. Engari kua puta i a ratou te kaha o to ratou piri pono ki te Kuini i te nui o a ratou moni i hoatu ai ki nga kohikohinga moni i whakahaerea hei hapai i te mana o te Empire.

I pa tetahi pouritanga ki te iwi i runga i te tukunga atu a Ingarangi i tona mana i Hamoa ki a Tiamana, otira kei te tumanako ahau tera ano etahi painga, hei utu mo taua tukunga, e puta ki Ingarangi i te hoatutanga ki a ia te mana o etahi atu motu. Engari e tino mohio ana ahau he mea ata whiriwhiri marire taua tukunga o Hamoa, a i marama te kite a nga tangata nana taua mahi koia tera te huarahi e puta ai he painga ki te Empire.

Ki te whakaaro o aku Minita he mea tino nui mo te Empire me tenei koroni hoki kia tino tiakina nga mana o Ingarangi ki nga motu whaka-te-taha ki Hawaiki, a, mo etahi o aua motu, ina taea, i runga ano i te whakaae a o reira iwi, me uru mai ki raro i te mana o tenei koroni. Hei ritenga e kore atu ai etahi raruraru a e taea ai hoki etahi whakahaere marama, tera pea e kitea e tika ana kia whakawhanuitia atu nga rohe o tenei koroni, a mehemea ki te peratia, tera e meinga ma te iwi o Niu Tireni e whakatutuki nga tikanga o taua mahi nui.

Ko te whakaaro kia whakakotahitia te Kawanatanga o nga Koroni o Atareiria i naia tata nei he mea tera e pa nui ana ki Niu Tireni; a, ahakoa te mahara o aku Minita ehara tenei i te wa tika hei page 3urunga atu mo tatou ki taua whakakotahitanga, otira kaore kau o tatou whakaaro kino mo taua tikanga a o tatou hoa i Atareiria. Engari i runga i te tirohanga atu ki nga whakatupuranga e haere ake nei, a i te mea he koroni tatou e motu ke ana te takoto engari e pangia ana e taua whakaaro, na reira kua tukuna he kupu mo taua mea ki te Hekeretari Nui mo nga Koroni.

I runga i te nui whakaharahara o te mate kai kua pa ki Inia[gap — reason: damage] puta ana te inoi a te Kawana Nui o Inia ki tenei koroni, a ki era atu wahi hoki o te Empire, kia awhinatia nga miriona tangata, he penei ano me tatou, ara, he pononga tahi na te Kuini, e hinga mai nei i tera wahi o te Empire i te mate kai; a, i muri i te ata uiuinga ki nga mema o te Paremete, tatu ana te whakaaro o aku Minita me tuku atu he moni nui e tenei koroni hei awhina i taua iwi.

Kua pa tetahi aitua nui whakaharahara ki te Taone o Ottawa, ara, kua pau tetahi wahi nui o taua taone i te ahi, a he mano he mano nga tangata o reira kua waiho kore whare kore kai. Kua matua patairia e aku Minita nga whakaaro o nga mema o te Paremete mo taua mate, a muri iho tukuna atu ana he moni nui e tenei koroni hei awhina i te hunga i mate i taua aitua. Kua tae mai nga whakapai a Canada mo taua moni.

E Te Pika me nga Mema o Te Whare o Raro,—

Ka whakatakotoria atu ki o koutou aroaro nga pukapuka rarangi moni mo tenei tau, he mea hanga marire i runga i te ata whakaaro kia whakapaua tikatia nga moni ki runga ki nga mea e tika ana mo nga mahi a te iwi. Mo runga i nga hoia arai i te hoariri me nga pa tiaki i nga taunga kaipuke i nga moni i pau i te tukunga atu me te whakaritenga i etahi o mo nga ope hoia, me te hanganga i nga pa whawhai kia ora pai te tu, tena pea kua kite koutou, tera e nui nga moni hei whakarite ma koutou e ea ai aua raruraru.

I runga i te nui o te tupu haere o nga mahi a o tatou reriwe e tika ana kia wehea etahi moni i roto i nga rarangi moni hei whakarite i nga moni e whakapaua ana i runga i nga mahi e tupu mai ai he hua. Inahoki ko nga moni e matau ana te whakapau ki runga ki nga reriwe tera e nuku ke atu te hokinga mai, i te mea ma aua moni i whakapaua ra e nui haere ai nga hua o nga reriwe, na reira kua kite aku Minita ka taea e ratou te whakangawari rawa iho o nga utu tikiti tangata me nga utu harihari taonga. He oranga ngakau mo koutou i te mea tenei ka whakaaturia ki a koutou kei te nui haere tonu te tupu o nga moni e hua mai ana ki a tatou i runga i nga taake, ara, e rahi noa atu ana hei whakarite i nga raruraru o tenei wa, ahakoa te homaitanga o etahi mahi hou hei whakaea ma aua moni.

I te mea he wa tenei e puta nui ana te ora ki nga wahi katoa o te koroni ka tika kia ata whakaarohia i naianei te aronga o nga taake. He pono na te kaha rawa o te haere o nga mahi hokohoko taonga i nui rawa ai te hua mai o nga taake e kohikohia ana i runga i aua taonga. E tumanako ana ahau tera e whakaarohia tatatia e koutou te aronga o aua taake, me te kimi ano i etahi huarahi e whakamamatia ake ai nga taake e kohia ana e nga Katimauta i runga i nga kai me nga mea e ora ai te tangata.

E nga Rangatira o te Kaunihera me nga Rangatira o te Whare o Raro,—

Kua tae mai tetahi mate ahua uruta ki nga Koroni o Atareiria, a tera koutou e whakapai mai mo nga tikanga e whakahaerea ana hei arai atu i taua mate kei tae mai ki Niu Tir[gap — reason: damage]ni nei, hei takahi hoki i taua mate kino ina tae mai ki konei. Kua pau katoa nga mahi te whakahaere e taea ana e te matauranga te kimi hei arai atu i taua mate, a tae mai ki naianei kaore ano kia puta mai nei. Engari hoki kaore i te totika nga ture e mana nei i naianei hei tiaki pai i te ora o te iwi nui, hei arai atu hoki i nga mate kino penei me tenei e whakawehi mai nei i a tatou. Kua whakaturia etahi Komihana Pakeha, me etahi Komihana Maori hoki i nga takiwa o te koroni. Ka puta mai ano he painga i nga mea i kitea e ratou me a ratou ripoata i tuku mai ai. Ka tukuna atu ki a koutou he Pire kia mahia hei whakahaere tikanga hei tiaki pai i te ora o te katoa.

Ka nui te pai kua puta mai i runga i te mahi hoko whenua hei whakanohonoho puputu i nga tangata ki runga ki aua page 4whenua, a e whai tikanga ana kia whakahaerea kahatia taua mahi. Kei te puta mai he painga i taua mahi, a kei te nui haere te puta mai o nga taonga i runga i taua tikanga, a kua nui haere nga taonga e utaina atu ana i konei ki tawahi, a na reira hoki i tupu haere ai te oranga kua tau mai nei ki a tatou i tenei wa.

Na nga moni iti nei te itareti i tukuna nei ki nga tangata noho whenua, i runga i nga tikanga o Te Ture Tuku Moni ki nga Tangata noho Whenua i hoki iho ai te itareti mo nga moni e nama ana e te tangata, a na tera i tautoko nga tangata mahi whenua, me nga tangata e reti ana i nga whenua o te Karauna. Kua tino taea nga hiahia o aku Minita, a e whai tikanga ana kia ata whakaarohia ano etahi atu tikanga mo runga mo taua mahi. A e whai tikanga ana hoki kia nama ano etahi atu moni hei whakahaere i taua mahi.

He nui rawa te pai kua tau ki nga kaumatua rawakore i runga i te whakaputanga penihana ki a ratou. I nui ke te moni i pau i runga i taua tikanga i nga moni i maharatia ai i te tuatahi, i te mea ra kaore i taea te rapu katoa mai i taua wa nga take e puta haere mai i enei wa; engari kei te taea ano te utu haere aua moni penihana, a e mahara ana aku Minita he mea pai ano mo te iwi kia whai mana tonu taua ture.

Tera koutou e koa i te mea kua oti i naianei te tautohe i waenganui i te Kawanatanga me te Midland Railway Company. I whakataua ki te Kawanatanga e te Hupirimi Kooti; a mauria ana ki te Kooti Piira, a whakataua ana ano ki te Kawanatanga. Mauria atu ano ki te Privy Council, a kua whakatika ano taua Kooti i te mahi a te koroni. No reira ka kitea kua whakatika te Kooti Apitireihana, te Hupirimi Kooti, te Kooti Piira me te Privy Council i te mahi a te Kawanatanga, a kaore he take e amuamu ai te kamupane me nga tangata ranei na ratou i tuku moni ki taua kamupane. E rongo ana au ka tukuna mai he pitihana ki te Paremete, a ka tonoa mai kia arohatia atu nga tangata na ratou ra i tuku atu he moni ki te kamupane. Na te roa o taua whakawa e haere ana i kore ai hoki e taea te whakanohonoho etahi whenua. E whai tikanga ana hoki kia whakatikatikaina te Ture Whenua kia taea ai te tuku painga atu ki nga tangata e noho ana i runga i nga whenua o roto o taua takiwa.

I runga ano i te whakaritenga o nga hiahia o te iwi kua nui haere nga mahi a te Kawanatanga. I runga hoki i te tupu haere o te iwi kua nwi haere tonu nga mahi whakahaere a te Kawanatanga, me nga mahi a nga tari o te Kawanatanga a kua taimaha rawa nga mahi e whakahaerea ana e aku Minita, a e whai tikanga ana kia rapua e koutou he tikanga hei whakamama ake.

He wa tika tenei mo tatou kia mahi ture whakahaere mo a tatou taone kei puputu rawa te noho o nga tangata, a me rapu he tikanga i runga ia i nga matauranga hou e kitea ana i tenei wa.

Tetahi putake nui e mahara ana aku Minita kia mahia kahatia ko nga taonga e puta ake ana i te koroni, kia pai kia tere hoki nga tima e uta atu ana i aua taonga ki era atu wahi o te ao, me te mahara o aku Minita kia rapua atu he wahi hou hei tukunga atu mo nga taonga kia taea paitia ai te hokohoko atu.

Ko te Chamber of Commerce, ara, te Runanga o nga tangata hoko taonga me ata whakahaere pai kia tika ai hei mangai mo te hunga whakahaere i aua mahi, kia tino puta ai hei painga mo te katoa. A ka tukuna atu he Pire ki a koutou hei whakahaere tikanga kia taea ai aua mahi.

I runga i nga mahi o enei tau kua hori ake nei e kitea ana he mea tika kia whakatikaina kia whakatoputia hoki nga ture e pa ana ki nga tangata kaima[gap — reason: damage]i I te mea hoki kua roa noatu e mana ana etahi ture a kua rereke haere hoki nga mahi o tenei wa, e whai tikanga ana i naianei kia ata rapua ano, kia whakatikaina kia whakatoputia hoki etahi atu ture. Tera atu hoki etahi Pire ka tukuna atu ki a koutou hei whakahaere tikanga mo a tatou nei tamariki, me nga huarahi whakahaere tikanga i waenganui i a tatou ake ano.

Ko nga matauranga e puta hou mai ana i runga i te whawhai i Awherika e ata whakaarohia ana ano e aku Minita, a he nui te moni kua pau i runga i te whakatokomahatanga i nga ropu Waranatia, me te hokonga pu, paura hoki, me page 5era atu mea e whai tikanga ana mo taua mahi mo te whawhai.

Na i runga hoki i te ahua o aua mahi e mahia mai nei, me te rereke o nga tikanga o tenei wa, e tika ana kia whakatikaina nga ture Arai Taua a te Haoriri, a ka tukuna atu ki a koutou he Pire mo runga mo aua putake.

E whai tikanga ana hoki kia ata whakaarohia e koutou mehemea e taea ranei te whakatu he ope hoia hei tautoko atu i te Kawanatanga o Ingarangi hei tiaki ano hoki i te koroni, i runga ano ra ia i ona tikanga e taea ana te whakarite i waenganui i te Kawanatanga o Ingarangi me tenei koroni.

Kaore i te tino pai tenei tu kawanatanga takiwa e mana mai nei. E whai tikanga ana kia ruarua iho nga kawanatanga takiwa, kia kaha atu te mana o aua kawanatanga takiwa, kia tino tuturu hoki nga mana whakahaere moni; a ahakoa he mahi nui tenei, he mahi roa, e nui hoki te whakaaro e pau i runga i taua mahi, e hiahia ana au kia kaua koutou e wehi, engari me tahuri koutou ki te rapu tikanga e taea ai te whakahaere pai nga kawanatanga takiwa.

Me ata whakaaro ano hoki koutou i nga meera e ahu nei ma San Francisco, me nga meera ki nga moutere e takoto nei i te moana ki te pito whakararo o Niu Tireni, me era atu wahi. I te mea e whakahaerea ana he tikanga e taea ai etahi atu wahi, e tere atu ai hoki nga meera, e whai tikanga ana ano kia rapua he tikanga e taea ai te tuku taonga atu me te mau taonga mai i era atu whenua, kia tupu haere ai hoki taua mahi.

E tika ana hoki kia rapua he tikanga e tino pai haere ai te momo o nga hoiho me nga kau o tenei koroni, kia ata tirohia hoki te ahua o nga miiti e kainga ana e te tangata, kia pai hoki te patunga o nga hipi me nga kau, kia pai hoki te wehewehe i nga tu ahua taonga e tukuna atu ana ki whenua ke.

Ka tukuna atu hoki he Pire whakarite tikanga mo nga utu mo nga kaiwhakaako o nga kura kia pai ai te whakahaere i nga mahi kura o te koroni, ka tonoa atu hoki kia ata whiriwhiria e koutou he ture hei tautoko atu ano i nga kura ako mahi-a-ringaringa hei painga mo nga tamariki Pakeha, Maori hoki; me etahi whakatikatikanga whakatoputanga hoki i nga ture e pa ana ki nga kaimahi, hei whakarite i nga haora mahi, hei whakarite utu hoki mo nga kaimahi e mate aitua ana.

E koa ana au i te mea e taea ana e au te ki atu kei te kaha tonu te haere o nga mahi maina i roto i te koroni, ko nga koura i taea i te tau 1899 i hipa ke atu i nga koura i taea i roto i te tau kotahi o nga tau rua tekau ma ono o mua ake nei, me te tupu haere hoki o te waro o taea ake ana i te whenua. E hiahia ana hoki au kia whakaaro ano koutou ki etahi huarahi e tino nui ai te waro e mahia ana, kia puta atu ai hoki ki te katoa i runga i te utu iti.

Kei te puta nui tonu te koura i nga maina keringa kiripaka a kei te nui rawa hoki nga tangata kua whiwhi mahi i nga mahinga koura kaore nei i hohonu ki te whenua, me nga awa me nga pakihi o era. takiwa o Te Waipounamu.

E maharatia ana tera ano he koura kei etahi whenua paamu o Te Waipounamu, a e tika ana kia rapua mehemea ranei e taea te tango ake nga koura me te tupato ano kei mahue kino aua whenua mo nga mahi paamu.

E whakaaro ana aku Minita he mea tika kia kaha te mahi reriwe hou i etahi wahi, a i waenganui hoki i nga taone rahi e nui ana te tangata, a ka tukuna atu ano ki a koutou etahi Pire whakarite tikanga mo aua mahi.

I te ata whakaaro ano aku Minita kia mahia he waea atu ki Ingarangi ma ona wahi ake ano o Amerika, a ka kaha tonu te whakahaere i taua mahi me te tautoko atu a tenei koroni i taua waea e puta ai he painga mo nga takiwa katoa e tau ana ki raro ki te mana o te Kuini.

I muri mai o tera huihuinga o te Paremete, i tu etahi huihuinga nui o te iwi Maori, a i puta mai i aua hui me o ratou rangatira a ratou kupu mai ki au, whakaatu mai i to ratou piri pono ki te Kuini, me to ratou hiahia nui kia puta he painga mo nga iwi e rua.

Ka tukuna atu ki a koutou etahi Pire hei whakahaere tikanga mo te iwi Maori me a ratou whenua.

E hiahia ana au kia ata rapua kia ata whiriwhiria e koutou nga putake katoa kua whakahuatia ake nei e au, a e tumanako ana ahau kia tautokongia koutou kia tohungia koutou e te Atua page 6kia puta ai i runga i a koutou mahi he painga ki nga iwi o to tatou koroni me to tatou Empire nui e noho nei i raro i te mana o to tatou Kuini.

H. K. Taiaroa.

H. K. Taiaroa.—I patai atu ki te Minita mo nga Kura, mehemea kua pewhea te whakahaere tikanga a te Kawanatanga hei whakamana i te whakataunga a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana (Nama 15 o te tau 1898) a H. K. Taiaroa, i whakataua ra i te 19 o Oketopa, 1899, a i tukuna atu ra ki te Kawanatanga kia ata whiriwhiria mai i runga i te huarahi tika.

Te Waaka. — Ka whakaurua he rarangi i tera Whare o te Paremete ki roto ki tetahi Pire hei whakarite mo taua take.

Wira A Rawinia Tukeke.

H. K. Taiaroa.—"I motini kia tukuna mai ki te tepu o te Kaunihera te kape o te keehi i tukuna atu ki te Hupirimi Kooti i Nepia i Hune kua hori ake nei mo runga mo te wira a Rawinia Tukeke, me te whakatau a te Tumuaki Kaiwhakawa o te Hupirimi Kooti mo runga mo taua keehi." I tera tau i patai atu au ki te Kawanatanga mehemea e kore ranei e taea te mau mai tetahi Ture mo aua putake. I tono atu hoki au kia whakatarewatia te mahi a te Kooti Whenua. Maori mo runga mo nga wira Maori. Kaore au nei i te mohio i pewheatia ranei he tikanga, engari kua rongo au kua puta he whakatau a te Hupirimi Kooti i Nepia, a kaore i te rite ki tera whakataunga a Te Retimana Kaiwhakawa mo tetahi atu keehi ahua rite ano ki tenei, no reira au ka motini atu nei kia tukuna mai ki te teepu o te Kaunihera te kape o taua whakataunga. E mea ana au ma tera pea e kite ai te Kawanatanga he mea tika kia mahia mai he tikanga mo nga wira Maori.

Te Waaka (Minita mo nga Kura). —E whakaae ana au ki te whakatakoto i taua pukapuka ki te teepu o te Kaunihera.

Whakaaetia ana te motini.

page 8