Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Charges Against William Williams

Ki a His Excellency the Right Honourable David, Earl of Glasgow, Kawana o te Koroni o Niu Tireni me nga Moutere i raro i tona mana

page 3
Ki a His Excellency the Right Honourable David, Earl of Glasgow, Kawana o te Koroni o Niu Tireni me nga Moutere i raro i tona mana.

Tena Koe,—

I runga i te tikanga whakahaere o te Komihana me te whakarongo hoki ki te kupu whakahau o taua Komihana, i whakaputaina nei i raro i "Te Ture Mana Komihana, 1867," me "Te Ture Whakatikatika 1872 i Te Ture Mana Komihana," i te 4 o nga ra o Tihema, 1893, a i tukua mai nei ki ahau. Heoi tenei ahau ka tuku atu nei i taku ripoata ki a koe, ara ka ki penei atu:—

No te 22 o nga ra o Tihema, 1893, i tae mai ai ki ahau to Komihana, a i taenga mai ano timata tonu atu taku tuku kupu atu ki nga tangata i whai tikanga ki te keehi, timata tonu hoki ahau ki te kohikohi mai i nga pukapuka, rehita, me etahi atu ahua pukapuka whai tikanga katoa e pa ana ki nga mea i tukua mai ki ahau i roto i te Komihana, a ahakoa ka tekau ma toru rawa nga tau kua pahure i muri mai o nga whakahaerenga i tukua mai nei kia uiuia e ahau te tikanga, riro Katoa mai ana i ahau aua pukapuka, ara nga pukapuka katoa e pa ana ki runga ki te hoko o Kaitangiwhenua Poraka.

Ki taku whakaaro mehemea ka tirohia e koe nga korero i whakapuakina me nga mea whakaatu ka kite koe i pau te nuinga, mehemea kahore te katoa, o nga tino take e pa ana ki te hoko, mai ano o te timatanga o te hoko tae noa mai ki te mutunga, te whakaatu i te wa o te uiuinga. I noho ahau ki Waitotara ki te uiui i te 26, 27, 29, 30 me te 31 o nga ra o Hanuere, i te 1, 2, 3, 8 me te 9 o nga ra o Pepuere. I noho ano hoki ahau ki Whanganui i te 3 o nga ra o Pepuere ki te whakarongo ki te tuhi hoki i nga kupu whakaatu a Te Paraihe (Hon. J. Bryee), a Hemi Taikana (Mr. James Duigan). Kp Riwai (Mr. Levi) te roia mo te taha ki a Wiremu, ko Te Maahara (Mr. Marshall) hoki te roia mo te taha ki nga Maori. Ko Ropata Kemara (Mr. Robert Campbell), te Kai-whakamaori, ko W. H. Rahera (Mr. W. H. Russell), te kai-ripoata ringa-poto me te hekeretari hoki.

Ko nga kupu i whakina e nga kai-korero e man nei nga ingoa i raro iho nei i runga ano i te tikanga oati, i tuhituhia: Major Charles Brown, John Bryce, Henry Faulkner Christie, William Oowesrn, James Duigan, Thomas William Fisher, Richard John Gill, Thomas Edward Hamerton, John Handley, Wiremu Kauika, Ririrangi Mihaka, George T. Potto, Wilfred Rennell, Charles Wallace, Wahiawa, William Williams, Daniel James Williams.

Ko te kupu tenei o te Komihana "Kua puta etahi whakapae mo Wiremu Wiremu mo runga mo te hoko o te poraka whenua e mohiotia nei tona ingoa ko Kaitangiwhenua, a ko aua whakapae kua ata whakaaturia i roto i te pitihana i hainatia e Wiremu Kauika a tukua ana ki te Paremete i te wa e tu ana te Paremete i te tau 1893, a kua whakapiria nei te kape o taua pitihana ki tenei Ripoata."

E ki ana te pitihana i " tahaetia " e Wiremu nga moni £5,411 a nga Maori, he moni toenga nei era no te hoko o Kaitangiwhenua Poraka, a e tono ana hoki kia whakahaerea he tikanga e hoki mai ai aua moni ki nga Maori.

Kua whakahaua mai ahau e te Komihana, " Kia uiuia kia kitea te tika te pehea raneii o nga whakapae kua kiia i runga ake nei, kia uiuia hoki te ahua o nga mahi a Wiremu i runga i te hook o Kaitangiwhenua Poraka, me te taenga atu ki a ia me te tukunga hoki e ia o nga moni hoko o taua whenua, a ki te tirotiro ki te uiui hoki, i runga i nga huarahi katoa e tika ai te pera, i nga tikanga o nga take katoa me nga mea e whai paanga ana ki runga ki nga mea kua whakahuatia i runga ake nei."

Ko te whakapae a nga tangata Maori mo Wiremu e penei ana i te 28 o nga ra o Tihema, 1880, ka hoatu e Te Kira (Mr. Gill) ki to ratou rangatira, ki a Uru te Angina, te haki (cheque) a te Kawanatanga mo nga moni toenga, e £5,411, o te hoko, ko Te Kira hoki te tangata i tae ki Waitotara i taua ra, mo te taha ki te Kawanatanga, ki te whakaoti i te hoko. Ko taua haki (cheque) no taua ra ano i hoatu ai e Uru te Angina ki a Wiremu, i runga ano i te tohe a Wiremu me tana ki tutuvu mana e mau taua haki ki te Peeke i Patea kia wahia, a mana hoki e mau mai nga moni a te ra i muri tata iho. I maua e Wiremu taua haki a wahia ana e ia i te ata o te 29 o nga ra o Tihema, 1880, a utua ana e ia ki roto ki ana ake moni, ara kaute, i roto i te Peeke o Niu Hauta Weera i Patea, kihai i whakahokia mai e ia i runga i tana kupu i ki tuturu ai, a i muri mai kainga tahaetia ana e ia aua moni. Ki taku whakaaro ko tenei anake te whakapae a nga Maori mo Wiremu, na reira ko tenei anake te whakapae e whakaarohia ana e ahau kia uiuia tona tikanga. I mua atu i taku whakaaturanga i nga whakahaerenga me nga mea o muri tata iho o te hoatutanga o te haki (cheque) ki a Wiremu i te 28 o nga ra o Tihema, 1880, me toku whakaaro mo runga i tana mahi ara mo tana wahanga i te haki, tukunga hoki i nga moni ki roto ki tana kaute ake i te Peeke me etahi atu o ana mahi kua kiia i runga ake nei, ki taku whakaaro ka marama rawa atu to titiro i nga tikanga o tenei Keehi mehemea ka whakamaramatia pototia atu e ahau i te tuatahi nga tikanga maha i whakahaerea tae ake ki te tino whakaotinga o te hoko i waenganui i nga Maori me te Kawanatanga i a Tihema o te tau 1880. I runga i te mea kei te whakaaturia katoatia i roto i nga kupu whaaki i tuhituhia i te wa i tu ai te mahi mm, i roto ano hoki i nga pukapuka kua kiia ake nei, nga korero katoa me nga take e pa ana ki runga ki tenei keehi na reira me whakaatu kau atu e ahau i konei ko nga tino tikanga anake o taua keehi I te tau 1878 ko te mahi a Wiremu i Patea he mahi parakimete (blacksmith), a he rnohio ia ki te reo Maori, kua riro mai hoki i a ia he raihana kai-whakamaori i raro i " Te Ture Kooti Whenua Maori, 1873." I te marama o Mei o Hune ranei, o te tau 1878, ka whakahaere tikanga ia ki a Wiremu Kauika me etahi atu Maori tokomaha, o te iwi o Ngarauru, kia hokoa e taua iwi tetahi poraka whenua kei waenganui i te awa o Waitotara me te awa o Patea (Tirohia iho iana te mapi e piri nei ki tenei), e mohiotia nei tona ingoa ko Kaitangiwhenua, a i whakaarohia ko page 5te nui o taua whenua e 200,000 eka, nui tata atu iti tata iho ranei. Ko te utu i whakaritea e rua hereni me te hikipene (2s. 6d.)mo te eka a kia £200 e whakaputa ki nga Maori, ko te toenga o te moni kia oti te whenua te whakawa e te Kooti Whenua Maori ka whakaputa ai ki nga Maori. Kahore ano te whenua kia whakawakia noatia e te Kooti Whenua Maori i taua wa, a ki te tikanga o te Tekiona 87 0 te Ture 0 te tau 1873 kahore rawa, atu he mana o te whakaaetanga i whaka-haerea ra.

I runga i te mea he kai-whakamaori whai raihana a Wirewu whakaaro ana ia e kore e tika kia nru tona ingoa ki roto ki te tikanga i whakahaerea,ara ki te hoko, na reira whakaritea ana e ia ki a Wiremu Kawana (William Cowern) o Patea, he tangata makete taonga, mehemea ka whakaae a Wiremu Kawana kia uru ko tona ingoa ko to Wiremu Kawana ki roto ki taua hoko, kia meatia ai ko ia ko Kawana te tangata nana i hoko te whenua, mehemea ka whakaae taua tangata ki tenei tikanga ka hoatu e ia e Wiremu Wiremu tetahi haawhe o te hoko. Heoi i tuhia te Tiiti mo taua hoko, a i penei tona tikanga he Tiiti Tuku atu na Wiremu Kauika me etahi atu ki a Wiremu Kawana, a hainatia ana taua Tiiti Tuku e Kauika me etahi atu Maori tokomaha. Ahakoa te whai tikanga a Wiremu Wiremu ki runga ki taua hoko tu ana ko ia tonu hei kai-whakamaori (Tirohia te Tiiti o te 10 o nga ra o Hune, 1878). I whakaaturia e nga Maori i tuhi ra i o ratou ingoa ki runga ki te Tiiti, i roto ano i taua Tiiti, te utunga atu o te moni e £200 ki a ratou, a i taua ra tonu ano, i te 10 o Hune, i hainatia e Wiremu Kauika, e te tangata i whakaarohia ko ia te tino tangata o te hoko, tetahi pukapuka whakaatu-kupu ki tuturu pono, i raro i " Te Ture Arai i te Hoko Tahae i nga Whenua Maori, 1870," a e whakaatu ana i roto i taua pukapuka i utua katoatia aua moni e £200. Ko nga korero o roto o taua pukapuka whakaatu kupu ki tuturu pono (Tirohia te pukapuka whakaatu kupu ki tuturu pono i raro i te Ture o te 10 o nga ra o Hune, 1878) na Wiremu Wiremu i whakamaori atu ki a Kauika, a i te taima i hainatia ai taua pukapuka i mohio tonu a Wiremu Wiremu kahore ano te £200 kia utua noatia ki nga Maori, ara i mohio tonu ia kei te teka nga korero o te pukapuka e hainatia ra e Wiremu Kauika. Kahore he moni i utua ki nga Maori i te 10 o nga ra o Hune, engari i te 11 o nga ra o taua marama i utua e Wiremu ki a Kauika nga moni e £50. Kahore i te marama nga korero i whakapuakina mai mo runga mo te tikanga i utua ano ranei etahi atu moni i muri iho kahore ranei. Kei te ki a Wiremu i utua atu e ia ki a Uru te Angina nga moni £150 me etahi atu moni ano e £300 i te 13 o nga ra o Hune, otira ko nga korero mo runga mo te utunga o aua moni kahore rawa i marama i whakaatu tuturu pono ranei, e matauria ai te tuturutanga. I muri tonu i te hainatanga o tenei Tiiti ka whakaaturia e Wiremu tona hiahia ki te hoko i taua whenua ki te Kawanatanga, i te wa ko Te Hiana te Minita mo te Taha Maori, a i muri i etahi whakariteritenga whakaae ana te Kawanatanga ki te utu ki a Wiremu i nga moni £1,000 mo runga tno taua hoko, ki te whakamahi hoki i a Wiremu, hei apiti atu te mahi ki te moni £1,000, mo te utu e £400 i te tau, apiti atu ano ki tera nga moni utu mo ona haerenga ki te whakahaere i te poraka kia whakawakia e te Kooti, me te whakahaere i te keehi i roto i te Kooti. I te 5 o nga ra o Nowema, 1878, ka tukua e Kawana (Cowern) te hoko ki te Kawanatanga (Tirohio te Tiiti o te 5 o Nowema, 1878, e mau na i tua o te Tiiti o te 10 o Hune, 1878), a i taua ra ano ka hoatu he haki (cheque) ki a Wiremu mo nga moni £1,000 (Tirohia nga pukapuka whakahaere utunga moni o te 5 o nga ra o Nowema, 1878). Na Kawana i haina te Tiiti me te pukapuka whakahaere utunga moni kiia kua ake nei, otiia ko Wiremu ke te tangata nana i tango te haki (cheque.) mo te £1,000. Kahore i taea e Wiremu te whakaatu i peheatia tenei moni. I te wa ahua roa ano i muri iho i tenei hoko kahore a Wiremu raua ko Kawana i whakahaere tikanga ki waenganui i a raua, a no muri rawa iho ka hoatu e Wiremu he Poromihi Nooti mo nga moni £150, me tetahi pukapuka tuku i tetahi hea i whakaarohia no Wiremu i roto i te poraka ko Te Keri-kerirua te ingoa hei whakaotinga mo nga tikanga i whakahaerea ra mo runga mo te hoko o Kaitangiwhenua. I te tatanga ki te pan o nga ra o te tau 1878 ka whakaurua e Wiremu ana tamariki tokorua, a Wiremu raua ko Raniera ki roto ki tana mahi a mahi ana ratou i raro i te ingoa o "Wiremu me ana Tama" (Williams and Sons), a ko ta ratou mahi he mahi parakimete he hanga kooti (blacksmith and coach-building) hoki i Patea, ara he mahi ahua kamupene ta ratou mahi. I puta he tautohetohe mo runga mo taua mahi huihui a ratou i te wa i tu ai tenei mahi uiui. Ko nga korero i korerotia e Wiremu i reira he mea kia kiia atu ai kahore ia i roto i taua mahi huihui. Otiia i runga i te ahua o nga korero i whakina tino tuturu ana taku mohio ko ia ano tetahi i roto i taua mahi huihui, a i uru tonu ia tae noa mai ki te ra i pekerapu ai ia i te tau 1881, ara ko ia tonu tetahi i roto i te ingoa mahi huihui o " Wiremu me ana Tama." I muri iho i te hainatanga o te Tiiti o te 5 o nga ra o Nowema, 1878, ara i te wa kua tu a Wiremu hei apiha Kawanatanga (ko tana ingoa he " Apiha Hoko Whenua "), ka timata ia ki te mahi mo te taha ki te Kawanatanga, ara ki te whakahaere tikanga mo runga mo te mahi whakaoti i te hoko o te poraka. Tae iho ki te 18 o nga ra o Hurae, 1880, i tae ki te £5,600 topu nga moni mo runga mo te hoko o Kaitangiwhenua i takoto ki roto ki nga ringaringa o Wiremu. Ko enei moni na Meiha Hare Paraone (Major Charles Brown), te Komihana Hoko Whenua i Niu Paremata, i tuku mai ki a ia. I whakaaturia te pukapuka i tuhituhia e Eenata e te karaka a Meiha Paraone i Niu Paremata mo aua moni (Tirohia te pukapuka o nga moni, wharangi 230), a ko te tikanga o te whakahaerenga, ki te whakaatu a taua pukapuka, e penei ana, ara, ko te mahi a Wiremu he mea kia haina te Maori i te pukapuka whakahaere utunga moni a te Kawanatanga hei tukunga atu ki a Meiha Paraone, a kei te paahi-tanea o taua pukapuka e te Tari whakahaere i nga moni o te Koroni, ka tukua mai e Meiha Paraone te moni ki a Wiremu kia utua e ia ki nga Maori. I te tau 1879 ka whakatuwheratia e Wiremu he kaute mo nga moni o tana mahi mo te Kawanatanga ki roto ki te Peeke o Niu Tireni i Patea (Tirohia nga pukapuka whakaatu a Wiremu mo nga moni o tana mahi). I te mutunga o te tau 1879 ka whakamutua taua kaute moni pera. Kahore i taea e Wiremu te whakaatu te take i kore ai taua kaute moni e whakahaerea tonutia. Mehemea ka tirohia te pukapuka o nga moni ka kitea £1,600 tonu o nga moni o te hoko o Kaitangiwhenua i tae ki roto ki taua kaute moni i te peeke, ka kitea ano hoki e £740 o taua £1,600 i tangohia e Wiremu ki waho a whakaurua ana ki roto ki tana ake kaute i te Peeke o Niu Tireni (Tirohia te pukapuka o te kaute a Wiremu ake i te Peeke o Niu Tireni). Timata mai i te tau page 7 1878 tae mai ki te 28 o nga ra o Tihema, 1880, ki te ra i tino oti ai te hoko i waenganui i te Kawanatanga me nga Maori, he maa noa atu pea nga tikanga me nga mahi i whakahaerea e "Wiremu me ana Tama," ki nga Maori o te iwi o Ngarauru (nga tangata o Kaitangiwhenua). Kahore he pukapuka whakaaturanga o enei whakahaerenga i whakatakotria ki toku aroaro, ara, kahore tonu he pukapuka pera, a kihai a Wiremu i ahei ki te whakamarama i aua mea. Kahore rawa he kaute tika i hoatu ki nga Maori e Wiremu ake e " Wiremu me ana Tama" ranei, whakaatu i nga whakahaerenga i waenganui i a ratou me te tu o nga moni i waenganui ano i a ratou. Ko nga mom i tukua mai e Meiha Paraone ki a Wiremu kia utua ki nga Maori i huihui noa iho ki nga moni a Wiremu ake, a kore rawa i taea e ahau te rapu atu i a Wiremu i peheatia nga moni i tukua mai ra e Meiha Paraone ki a ia. Ki te whakaaro atu nui rawa atu te whakapono o nga Maori ki a Wiremu na reira hamatia ana e ratou nga pukapuka i tonoa atu e Wiremu kia haina mai ratou. Ko nga pukapuka whakaatu utunga moni i hainatia katoatia i mua atu i te tukunga mai e Meiha Paraone ki a Wrremu o nga moni e whakaatu ana i roto i aua pukapuka. I te 17 o nga ra o Hepetema, 1880, ka whakataua te whenua e te Kooti Whenua Maori; a i ki te Kooti me whakatau te poraka ki a Kauika me etahi atu rangatira tokorima o te iwi o Ngarauru, ara me tuku ki raro ki to ratou mana (Tirohia te Ota Whakamaharatanga Take o te 17 o nga ra o Hepetema, 1880, Pukapuka 2, Wharangi 46) (Tirohia te Gazette, Nama 97, o te 16 o nga ra o Oketopa, 1880, Wharangi 1504). Ko Wiremu Kauika anake me Wahiawa nga tangata o te Karauna karaati e ora nei, ko etahi o nga tangata o te karaati no muri mai i te whakaotinga o te hoko i rnatemate atu ai. I mua atu i tenei i puta te ki a Te Paraihe, Minita mo te taha Maori i taua wa, kaua e utua etahi atu moni mo Kaitangiwhenua kia oti ra ano nga take paanga ki te whenua te whakatau te whakaoti hoki e te Kooti, ara kia pahure rawa nga marama e toru i whakaritea e te Ture, i muri iho i te whakataunga, hei tukunga pukapuka whakawa tuarua. I te 18 o nga ra o Hepetema, 1880, ka hamatia e nga tangata tokoono o te karaati, ara e nga tangata no ratou te whenua, ta ratou pukapuka tuku mo te whenua (Tirohia te Tiiti hoko o te 18 o nga ra o Hepetema, 1880, a Kauika me etahi atu ki te Kuini).

I te marama o Oketopa, 1880, ka whakamutua te mahi hoko whenua a Wiremu a i te paunga o nga ra o taua marama ka mutu tana tu apiha Kawanatanga (Tirohia nga pukapuka mo runga mo te whakamutunga o tana mahi, mo tana whakatuunga ano, me te tino whakamutunga rawatanga o tana mahi, i roto i te paihere o nga pukapuka Kawanatanga). Mehemea ka tirohia enei pukapuka ka kitea i te 19 o nga ra o Aperira, 1880, ka kiia e Te Paraihe kia mutu te mahi Kawanatanga a Wiremu, a tuhia ana he pukapuka whakaatu atu ki a Wiremu. Ko te whakahoki mai a Wiremu mo taua pukapuka he tohe kia waiho tonu ia kia tu ana i runga i tana mahi a oti noa te poraka te whakawa e te Kooti, a i ki mai ia mehemea ka whakaae atu te Kawanatanga ki tana tono e kore ia e tono kia utua atu ki a ia te moni utu tau etahi atu moni utu mahi ranei. Ko ana kupu enei i roto i tana pukapuka ki te Minita, o te 17 o nga ra o Mei, 1880. " Kei te whakaaro ano hoki ahau mehemea ka kore e haere tonu taku mahi whakaoti i te hoko o tenei whenua tera pea ka puta he raruraru, na te mea hoki ko nga utunga mom katoa naku i whakahaere, na reira ko ahau te tangata e mohio, a te wa e utua ai te toenga o te moni, ko wai ma nga tangata tika hei putanga atu mo taua moni, a ka tohe hoki ahau kia puritia tonutia e ratou nga tikanga i whakahaerea e ratou i mua, i te wa i whakaturia ai he tangata hei tukunga mai mo nga moni me era atu mea katoa mo te taha ki a ratou. E hara i te mea e tono ana ahau kia tu tonu ahau i runga i taku mahi kia puta tonu mai ai taku moni utu tau, kahore. Ka pai noa atu ahau kia whakakorea atu e ahau tena."

I whakatakotoria tenei reta ki te aroaro o te Minita mo te Taha Maori (o Te Paraihe) a wha-kaaetia ana e te Minita kia tu tonu a Wiremu tae noa ki te paunga o nga ra o Oketopa. Ko nga kupu enei i tuhia e Te Paraihe mo runga mo taua mea. " Kei te ahua awaugawanga ahau, otira i runga ano i te ahua o nga tikanga kua whakaaturia mai nei, e pai ana ano me waiho tonu a Wiremu kia tu ana mo te tetahi wa poto kau nei.-Hone Paraihe. Te 18 o nga ra o Mei, 1880."

Kihai i whakaaturia ki nga Maori te whakamutunga o te mahi a Wiremu. Kua tae ahau inaianei ki tetahi o nga wahi tino whai tikanga i roto i te hoko o te whenua, ara ki te wa o te whakaotinga mutunga o te hoko me te utunga ki nga Maori o te moni toenga o te hoko i te tau 1880. I te wa i tuturu ai nga take paanga ki te whenua, ara i te pahuretanga o nga marama e toru i muri mai i te putanga o te whakatau a te Kooti,. ka puta te kupu whakahau a Te Paraihe ki a Te Kira kia whakahaerea te tikanga whakaoti i te hoko a kia utua atu hoki te toenga o te moni o te hoko ki nga tangata i roto i te Karauna karaati ko ratou anake nei hoki nga tangata tika hei utunga atu mo te moni. I te 14 o nga ra o Tihema, 1880, ka tukua mai tenei waea e Wiremu ki a Te Kira:—

"Patea, Tihema 14, 1880.
"Ki a Te Kira, Kei te Whare o nga Tari Kawanatanga i Poneke.

"Ka tae mai ranei koe ki konei a te ra i whakaritea, ara a te 18 of nga ra? Kei konei nga Maori e uiui ana, e hiahia ana hoki kia mohio a hea.

"W. Wiremu, A.H.W."

I whakatakotoria e Te Kira tenei waea ki te aroaro o te Minita, o Te Paraihe, a i tono hoki ia ki te Minita kia whakaputaina atu he kupu tohutohu ki a ia. Ko nga kupu enei i tuhia e Te Paraihe ki runga ki te waea. " E Te Kira.—Ko te tikanga kia tere tonu te whakaoti i te hoko inaianei, me te utu atu hoki e koe ake ano i te moni toenga o te hoko ki nga Maori, kaua e tetahi atu tangata.—Hone Paraihe. 14/2/80."

Kahore e whakaatu ana i roto i nga pukapuka i tuku kupu whakahoki a Te Kira mo te waea a Wiremu. Otiia ki taku ahua mohio i tuku kupu whakahoki ia. I tuhituhia e Te Kira tetahi pukapuka whakaatu i te nui o nga moni katoa o te hoko i utua tae noa ki taua ra o te utunga whakamutunga, ara nga moni e £5,612. 4. 5 e whakaatu ana i roto i nga pukapuka whakahaere utunga moni a te Kawanatanga. I apitia atu e te Kira ki enei nga moni e £500 i kiia e Wiremu i utua e ia ki nga Maori i mua atu i te tangohanga atu a te Kawanatanga i te poraka i a ia, hui katoa nga moni kua puta ke ki nga Maori e £6,112.4.5. Ko nga moni hoko katoa o te whenua £11,523.5.0 ara mo nea eka e 92,186 (Ko te nui tenei o te Poraka i kitea i te ruuritanga. Ko te nui e whakaatu ana i roto i te mapi e mau ana i runga i te Tiiti e 93,886 eka, Otiia i roto i te Tiiti ake ko te nui e 92,186 eka). Ko te utu mo te eka e 2/6, a i muri i te tangohanga mai ki waiho o nga moni e £6,112 .4.5 kua utua atu ki nga Maori kitea ana ko nga moni e toe ana o te hoko hei utunga atu ki nga Maori e £5,411.0.7.

page 9

I te 20 o nga ra o Tihema, 1880 ka harre atu a Te Kira i Poneke ki Patea me nga Pukapuke whakahere ra o Tihema,a haere atu a Te Kir i Poneke ki Patea me nga pukapuka whakahaere utunga mom. Ko te na haere he whakaoti i te hoko ki nga Maori i reira. Ko te tangata i tonoa e Te Kira hei Kai-whakamaori mona ki reira ko Taare Warihi (Charles Wallace), a te wnakaotariga o te hoko. I tona taenga ki Patea ka patua atu te waea a Te Kira ki a Wiremu i Te Hawera Kia heere I tona tuunga ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori i te tan 1886 i tatakuna katoatia e Te Kira nga mahi i whakahaerea e ia (Tirohia ana korero i Nama 16, 18 me Nama 19 ) Mo runga mo nga kupu i tuhia e ia ki roto ki tana pukapuka (diary) ko nga kupu enei a Te Kira: "Naku ake ano tenei whakaaro. I whakaaro hold ahau i runga i te mea e whai tikanga ana a Wiremu ki runga ki nga mea katoa e pa ana ki runga ki te whenua, a i runga hoki i tana kie tata ana ki te £3,000 nga moni hei utunga atu ki a ia, ko te tikanga me patu waea atu ki a ia i Hawera kia haere mai."

I runga i te ngaronga atu o Urn Te Angina raua ko Hakaraia, etahi o nga tangata o te karaati, kihai l taea e Te Kira te whakaoti te hoko i Patea. I Pakaraka a Uru Te Angina i taua wa, he kainga Maori e ono maero te tawhiti atu i Waitotara, a na te mate kore ana ia i ahei te haere ki Patea. Ko Hakaraia kua riro ke ki runga o te a, wa o Whanganui. Whakaritea ana e Te Kira ko Wiremu e haere ki a Hakaraia a me awhina hoki a Wiremu i a ia ki te whakaoti i te hoko. Ko te mom utu i whakaritea mo Wiremu e £50, a i utua atu taua moni e Te Kira ki a ia i Patea i te 23 o nga ra o Tihema. No te 25 o nga ra o Tihema ka hoki mai a Wiremu ki Patea me Hakaraia, otiia i te kore o Uru Te Angina e ahei te haere ki Patea, i te tino nui rawa o tona mate, kiia ana e Te Kira me kawe ki Pakaraka whakaoti ai i te hoko. Na reira i te 27 o nga ra o Tihema ka haere ia ki reira. Rokohanga atu e ia kua tae ki reira a Kanara Maketanara, a Taikana me etahi atu e ki ana he nama a nga Maori ki a ratou, a i tono ratou kia utua atu e Te Kira nga nama ki a ratou, i roto i nga moni toenga o te hoko o te whenua e utua ana ki nga Maori. Kihai a Te Kira i whakaae ki enei kereeme, a maumau noa iho tana ra, kihai hoki i oti te mahi i haere ai a Te Kira. I te ahiahi ka whakaritea e Te Kira raua ko Wiremu ki nga Maori kia haere ratou ki Waitotara i te aonga ake, i te ata tonu, ki reira whakaoti ai. I te ata tonu o te 28 o nga ra o Tihema ka haria a Uru Te Angina ki Waitotara a hui ana nga tangata katoa o nga taha e rua o te hoko ki roto ki tetahi o nga ruma o te hoteera i reira ki te whakaoti i te hoko. Ko enei anake nga tangata i reira, ara ko Te Kira, ko Taare Warihi (Kai-whakamaori), ko Wiremu Wiremu, me tana tama me R. H. Wiremu, me nga tangata hoki o te Karauna karaati, ara nga tangata kei roto nei o ratou ingoa i te Pukapuka Whakamaharatanga Take Paahga e mau ana. Ka whakaaria i reira e Te Kira nga pukapuka whakaatu utunga moni me te kaute tuatahi kua kiia i runga ake nei, e whakaatu ana ko nga moni toenga hei utunga ki nga Maori e £5,411.0.7. Ko aua pukapuka whakaatu utunga moni me te kaute na Wiremu i Whakamaori i whakamarama hoki ki nga Maori, a i muri i ta ratou korerorerotanga ki ana nga Maori e tika ana nga moni toenga e whakaatu ra i roto i te kaute. Katahi ka tuhia e Te Kira ara ka whakakina te pukapuka whakahaere utunga moni nei ano a haina ana a ia Maori a ia Maori i tona ingoa ki taua pukapuka. I runga i te whakahau a Te Kira tuhia ana e Te Warihi tetahi pukapuka ano, i te reo Maori, whakahaere i te utunga o nga moni, a i haina ano hold a ia Maori a ia Maori i tona ingoa ki tenei pukapuka, ara rihiiti. Ko nga kai-titiro i to ratou hainatanga ko Wiremu .Wiremu, ko tana tama ko kaniera, ko Te Warihi hoki. (Tirohia nga pukapuka whakahaere utunga moni, te kaute me nga rihiiti i runga i te paihere pukapuka Kawanatanga.) Kiia aua e nga Maori me hoatu e Te Kira he haki (cheque) mo aua moni ki to ratou rangatira ki a Uru Te Angina. Katahi ka tuhia e Te Kira te haki (cheque). Ko tenei e mau i raro iho nei te kape o taua haki. Ko nga kupu i tuhia ki te mangu-mangu whero ko nga kupu ena he mea perehi ki runga ki te haki ara ko nga kupu perehi tuturu ake o te haki:—

"Kawanatanga nui tonu o Niu Tireni.

"Tihema 28, 1880.
"Kaute Kawanatanga.
"Ki te Rangatira o te Peeke o Niu Tireni i
"Carlyle.

"Utua Nama 302 ki a Uru Te Angina me etahi atu te tangata ranei nana i mau atu tenei (haki) nga moni e rima mano e wha rau kotahi tekau ma tahi pauna e whitu kapa.

"Rihari Hone Kira,
"Heretari.
"Kai-utu moni o raro iho i te Tumuaki Kai-utu moni."

"£5,411.0.7.

(Tirohia te haki (cheque) tuatahi i roto i nga mea whakaatu.) Ko tenei haki i hoatu e Te Kira ki a Uru Te Angina, a i muri tata ano i tana hoatutanga i te haki ka puta a Te Kira ki waho i te ruuma me te mau i nga pukapuka whakahaere utunga moni me nga rihiiti me etahi atu mea hoki kua whakahuatia i runga ake nei. Me ki penei ake ahau i konei i te wa i tu ai tenei huihuinga kahore a Wiremu i tuku kereme pehea pehea ranei mana ki nga Maori, a kei te mohio tuturu ahau i whakapakea nga Maori kia whakaaro ai ratou kua ea katoa a ratou nama ki a Wiremu ratou ko ana tama me etahi atu i nga moni i puta ra ki nga ringaringa o Wiremu i mua atu i te tino whaka-otinga o te hoko, ara ko a ratou moni nama katoa kei roto i nga moni e £5,612 . 4 . 5 i kiia i runga ake nei a ko nga moni i roto i te haki i utua atu ra ki a Uru Te Angina ma ratou motuhake ake era hei tuhanga ki nga tangata whai take ki aua moni. Me ki penei ano hoki ahau i te wa i waenganui i te putanga o te whakatau a te Kooti i te 17 o nga ra o Hepetema, 1880, me te whakaotinga mutunga o te hoko, i te 28 o nga ra o Tihema, 1880, nui atu i te toru marama, kahore rawa a Wiremu, a " Wiremu me ana Tama," ranei i whakaputa kereeme nama ki nga Maori, kahore hoki ratou i whakahaere tikanga pehea pehea ranei mo te whakarite kaute ki nga Maori, ki te whakahaere tikanga ranei hei here i te moni i roto i te ringa o te Kawanatanga.

I muri i te putanga o Te Kira ki waho o te ruuma ka korerotia te tikanga wahi i te haki, tuba hoki i nga moni. Kahore he peeke moni i Waitotara e ahei ai te wahi i taua haki i reira; ko te peeke tata mai kei Patea, tekau ma whitu pea maero te tawhiti atu. I te nui rawa o te mate o Uru Te Angina kihai ia i ahei te haere ki Patea, a i runga ano i ta ratou korerorerotanga whakaae ana a page 11 Uru Te Angina ki te hoatu i te haki ki a Wiremu, i runga ano hoki i te tono a taua Pakeha, a i ranga noki i te nui o te whakapono o Uru ki te mahi tika o Wiremu. I tino ki tuturu pono hoki a Wiremu mana e mau te haki ki Patea, mana e wahi i te peeke, a mana hoki e mau mai nga moni ki Waitotara a te aonga ake o te ra, ara, a te ra i muri mai. Heoi ano ka mutu te huihuinga, a i te ahiahi ka hoki mai a Te kira ki Poneke i runga i te tereina, ka ahu atu hoki a Wiremu raua ko tana tama ki Patea, me te mau ano raua i te haki. I mua i bana haerenga mai i Waitotara ka patua atu e Te Kira he waea ki te Rangatira o te Peeke o Niu Tireni i Patea, ko nga kupu enei o taua waea:—

"Waitotara, Tihema 28, 1880.
"Ki a H.F.Chiristie, Esq., Peeke o Niu Tireni, Carlyle, Patea.

"Kua utua e ahau i tenei ra ki a Uru Te Angina he haki (cheque) mo nga moni e rima mano e wha rau kotahi tekau ma tahi pauna. Me ata uiui e koe nga tikanga ina kawea atu taua haki kia wahia koe."

Rhari Hone Kira."

I te ata o te 29 o nga ra o Tihema, i te tuheratanga o nga Peeke, ka haere a Wiremu ki te Peeke o Niu Tireni ki te wahi i te haki. I runga i te tono a te Kai-whakahaere, ara Eangatira o te Peeke, tuhia ana e Wiremu tona ingoa ki tua o te haki, a utua mai ana nga moni ki a ia. Te rironga mai o nga moni haere ana ia ki te Peeke o Niu Hauta Weera kei reira nei tetahi kaute motuhake i whakapuaretia e ia ki tona ingoa ake, i te marama o Noema, 1880, a utua ana e ia e £5,410 o taua moni ki roto ki taua kaute ana ake. (Tirohia te kape o te kaute o te Peeke o Niu Haute Weera.) Kahore i whakaaturia e Wiremu ki nga Maori tana peeketanga i taua moni ki tana ake kaute, kahore hoki ia i tuhi i whakaatu ki a ratou he aha i kore ai ia e whakarite i te kupu i kiia tuturutia ra e ia ki nga Maori i te 28 o nga ra o Tihema, ara tana kupu mana e wahi te haki, mana hoki e mau mai te moni ki nga Maori i te 29 o Tihema. I te korenga o Wiremu e tae mai ki Waitotara i te 29 o nga ra o Tihema pa mai ana te manawapa ki nga Maori, no reira patua atu ana te waea a Eauika ki a Wiremu, patai atu i te take i kore ai ia e tae mai. Kahore a Wiremu i whaka-hoki kupu mai mo tenei waea. Katahi ka patua he waea e Kauika ki te rangatira o te Peeki o Niu Tireni. Ko nga kupu enei o taua waea:—

"Waitotara,Tihema 29, 1880.
Ki te Eangatira o te Peeke o Niu Tireni, Patea.

"Kua wahia ranei e Wiremu ta matou haki Kei te tatari atu matou ko toku iwi ki a ia. Mehemea kua haere mai ia kia tere tonu te whakaatu mai. Kua utua te moni mo te whakahoki mai mo tenei waea.

"Wiremu Kauika."

(Tirohia te pukapuka (diary) a Te Piha, o te 29 o nga ra Tihema, 1880, i roto i nga ea whakaatu.)

Ko te whakahoki mai a Kirihiti (Mr. Christie), Eangatira o te Peeke, i penei mai no taua ata i wahia ai e Wiremu te haki.

I te 29 o nga ra o Tihema ka patua e Wiremu he waea ki a Meiha Parone. Ko nga kupu enei o taua waea:—

"Patea, Tihema 29,1880.
"Meiha Paraone, Niu Paremata.

"Kua tae katoa i ahau nga moni o Kaitangiwhenua ki te Peeke, kua pai inaianei kua or a. I ata paahitia katoatia e ratou nga pukapuka whakahaere utunga moni tuatahi a kahore hoki ratou i whakahe i etahi o nga moni i roto i aua pukapuka, a nui atu to ratou whakapai ki a koe ki ahau hoki. Kua tatu toku ngakau inaianei ka tuhia atu e ahau he reta."

"Wiremu Wiremu."

Kihai te reta i kiia i roto i te waea nei i whakatakotoria e Meiha Paraone ki toku aroaro. I ki ia ki tana mahara i tahuna pea taua reta i te wa i tahuna ai etahi o j ana pepa i mua ake nei. Kahore hoki a Wiremu i ahei ki te whakatokoto kape o taua pukapuka ki toku aroaro, ki te whakaatu mai ranei i te tikanga o nga kupu o taua reta.

I te 30 o nga ra o Tihema, 1880, ka patua, te waea e mau ake nei, e Wiremu kia a Takena, roia i Whanganui. Me ki penei atu ahau i tu taua roia, a Takena, hei kai-whakahaere keehi mo te taha ki nga Maori i roto i re Kooti Whenua Maori, a he kereeme tana ki nga Maori mo nga moni e £232 topu, a kei te whakaatu nga reta i waenganui ia Wiremu raua ko Takena i ki a Wiremu mana e whakarite kia utua nga moni nama ki taua roia i roto i nga moni o te hoko o te whenua. (Tirohia nga kape nga reta i roto i nga mea whakaatu.)

"Patea, Tihema 30, 1880.
"Ki a A. Takena, Eoia, Whanganui.

"Kua taea katoa taku mahi mo Kaitangiwhenua a ka tae atu ahau ki kona, ki a koe, a tera wiki.

"Wiremu Wiremu."

I te 31 o nga ra o Tihema, ka patua mai e te Eangatira o te Peeke o Niu Tireni he waea ki a Te Kira. Ko nga kupu enei o taua waea:—

Patea, Tihema 31, 1880.
"Ki a R. Te Kira, Tari Maori, Poneke.

"Confidential. No te ata o te Wenerei ka wahia e Wiremu, mo te taha ki nga Maori, to haki. Kei te nui te manawapa o nga Maori, a kei te uiui mo taua moni. Kahore a Wiremu e whakaae inaianei ki te utu i taua moni ki te Maori ki te Pakeha ranei. He mea atu tenei naku kia koe me patu mai he waea ki a Wiremu kia whakaaturia atu e ia ki a koe tana peheatanga i taua moni."

"H. P. Kieihiti (H. F. Christie)."

Ko nga kupu enei o te waea whakahoki a Te Kira mo taua waea:—

"Poneke, Tihema 31, 1880.
"H. P. Kirihiti, Patea.

"No. 1013. E kore ahau e ahei ki te whai tikanga mo runga i tenei mea, E hara a Wiremu i te apiha o te Kawanatanga. I utua e ahau te haki ki nga tangata katoa o te karaati, a no te taenga mai ano o to waea nei katahi ano ahau ka mohio i hoatu taua haki ki a Wiremu."

"R. H. Kira (R. J. Gill)."

page 13

Mo runga mo te wahi whakamutunga o te waea nei i penei mai nga kupu a Wiremu ki ahau, i runga ano i te oati, i tona tuunga ki te whaaki kupu i toku aroaro, it te wa i noho ai ahau ki te uiui, i muri i te huihuinga ki Waitotara i te 28 o nga ra o Tihema, i tutaki ia ki a Te Kira ki waho i te hotera a i ki atu ia ki a Te Kira kua riro mai i a ia, i a Wiremu, te haki, a i ki atu a Te Kira ki a ia " Kanui tona koa mo tona rongonga kua riro mai te haki," ara i ahua penei nga kupu a Te Kira ki a ia. I ki a Te Kira, i runga ano i te oati, he tino teka rawa atu tenei korero a Wiremu, a kahore rawa hoki ia i mohio kua riro i a Wiremu te haki a nga. Maori tae noa ki te wa i tae atu ai te waea a Kirihiti ki a ia i Poneke. I te 7 o nga ra o Hanuere, 1881, ka tuhia e Kirihiti tenei reta ki a Te Kira:—

"Patea, Hanuere 7, 1881.

"E Pa,—

"Mo runga mo taku waea mo Wiremu, i pohehe pea ahau ki nga kupu o roto o to waea i patu mai ki ahau i Waitotara, me te tikanga o kupu ki ahau i nga korerorerotanga o mua atu. Ano ki ahau i penei te tikanga e tino hiahia ana koe kia puta tonu atu ki nga Maori te moni o te haki i tuhia nei e koe ki runga ki tenei Peeke. Mei kaua taku pohehe kua kore ahau e patu atu i taku waea ki a koe mo runga mo taua mea. Heoi ano.

"Na H. P. Kirihiti.

"Kia R. H. Kira, Poneke."

Kahore a Te Kira i tuhi kupu whakahoki mo tenei reta. Nui rawa atu te manawapa me te raruraru i pa mai ki nga Maori i te korenga o Wiremu e whakautu mai i te waea a Kauika, i muri iho hoki i to ratou mohiotanga ki te rangatira o te peeke kua wahia ta ratou haki e Wiremu, a haere ana a Wiremu Kauika raua ko tetahi, ko etahi tokorua ranei o nga tangata o te karaati ki Patea kia Wiremu mo taua moni, ki te patai hoki he aha te take ki kore ai ia e hoki mai me te moni. To raua (? ratou) taenga atu ki te whare o Wiremu ka kiia mai e te wahine a Wiremu kei te mate a Wiremu, kei runga i tana moenga e takoto ana, a e kore e ahei kia kite i te tangata mo runga mo nga tikanga mahi. Heoi i te riringa o Kauika tukua ana ia e te wahine kia tomo atu ki te ruuma i a Wiremu. I tenei korerotanga o Kauika ki a Wiremu i tono a Kauika kia utua mai te moni e Wiremu, a i ki tuturu mai a Wiremu mana e mau iho te moni ki Waitotara a te wa tonu e ahua ora ake ai tona mate. (Tirohia nga kupu whakaatu a Kauika i roto i Puka-puka I., Wharangi 84, &c.) I waenganui o tenei me nga ra o waenganui o Hanuere, 1881, kotahi e rua ranei nga kitenga, korerotanga hoki o Wiremu me nga Maori, otiia kahore taua mea i oti. Ko te tohe tonu a nga Maori me hoatu tonu te moni ki a ratou. I enei korerotanga a ratou katahi ano a Wiremu ka ki he nama a nga Maori ki a ia, ki a Wiremu me ana Tama a ko aua nama nui atu i nga moni o te haki. Ko te tohe a nga Maori kahore a ratou nama, me ta ratou tohe ano kia utua atu e Wiremu te moni ki a ratou. I te tatanga ki te pau o nga ra o Hanuere, 1881, ka patu waea ka tuhi reta hoki a Uru Te Angina ki te Kawanatanga whakahe mo te mahi a Wiremu, ara ki atu ki te Kawanatanga kei te puritia e Wiremu ta ratou moni. I te 29 o nga ra o Hanuere, 1881, ka patua mai e ia tenei waea:—

"Waitotara,Hanuere 29, 1881.
"Ki a R. Kira, Tari Maori, Poneke.

"Kua puritia atu e Wiremu ta matou moni. Tonoa ia e koe kia utua mai te moni ki a matou inaianei. Utua mai tenei waea.

I tuhi reta mai ano hoki a Uru ki a Te Rooretana, te Minitia mo te Taha Maori, i taua ra ano, tono kia awhina atu te Kawanatanga i nga Maori ki te tohe kia utua mai ta ratou moni e Wiremu. Kihai te Kawanatanga i whakaae kia whai tikanga mo runga mo taua mea, a i penei te kupu a te Kawanatanga i runga i te mea i ata hoatu te haki ki nga Maori kahore he tikanga e pa mai ki runga ki te Kawanatanga, a mehemea he whakaaro to nga Maori kia whakapono ratou ki a Wiremu (kua mutu nei tona tu apiha Kawanatanga i taua wa) a kia hoatu hoki i ta ratou haki ki a ia, na ratou ake ano tera tikanga, a i te putanga o te raruraru na ratou ake ano te take o tera raruraru. E whakaatu ana i roto i nga pukapuka o taua wa ra ano a tae noa mai ki te tuunga o te Pavemete, kua pahure ake nei he pitihana tonu te mahi a nga Maori ki te Kawanatanga kia whakaorangia kia awhinatia atu hoki ratou i runga i taua mea. (Tirohia nga Pitihana, nga Ripoata a nga Komiti me etahi atu mea i roto i te paihere pukakuka Kawanatanga.) He maha ano hoki nga taenga o Uru Te Angina raua ko Kauika ki Poneke, a i korero raua ki te Minita mo te Taha Maori, a i o raua korerotanga katoa ko te kupu tonu ki a raua e kore te Kawanatanga e whakaae e pa mai ana tetahi he ahua tikanga ke atu ranei o taua mea ki runga ki te Kawanatanga a e kore hoki te Kawanatanga e ahei ki te whai tikanga mo runga i taua mea. I te marama o Hurae, 1885, ka puta tenei ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori: " Me uiui e te Kawanatanga mehemea kei te nui nga take e tika ai kia kawea tenei keehi ki te Ture, i runga i te tikanga hara hiwiri, kirimina ranei, a mehemea kei te nui nga take me awhina te Kawanatanga i nga Maori ki te kimi ora mo ratou."

I te marama o Maehe, 1881, ka tukua e nga Maori taua keehi ki a Anaru Takena, he tangata e mahi roia ana i Whanganui, a i te 19 o nga ra o taua marama ano ka tuhia tenei pukapuka e Takena ki a Wiremu:—

"Whanganui, Maehe 19, 1881.

"E Hoa,—

"Kua whakahaua mai ahau e Uru Te Angina, e Matanganui, e Piki Kotuku, e Wahiawa, e Wiremu Kauika, e Hakaraia Te Nawiri hoki, kia tono atu ki a koe kia utua nga moni e £5,441 i tangohia e koe i roto i nga moni hoko o Kaitangiwhenua, ko aua moni nei ma nga Maori e mau nei nga ingoa i runga ake nei. Kua whakahaua mai ano hoki ahau kia ki penei atu ki te kore aua moni e utua mai a te Wenerei te 23 o nga ra o te marama nei me nga moni e 45/-, utu mo te whaka-haerenga o te keehi, ka whakahaerea tonutia he keehi he tikanga hoki mou i raro i te Ture Hiwiri me te Ture Kirimina, a e kore e puta tetahi atu kupu whakaatu ki a kae.

"Heoi ano,

"Na A. Takena

"Ki a W. Wiremu, Patea."

Ko te reta whakautu mai tenei a Wiremu mo ta Takena:—

page 15

"Patea, Maehe 22, 1881.

"E Hoa,—

"He kupu whakaatu atu tenei naku ki a koe ka pai noa atu ahau ki te whakaoti i tenei mea ki a Uru Te Angina me etahi atu o nga tangata no ratou nei a Kaitangiwhenua Poraka, a he mea atu hoki tenei kia mohio koe ko taku mahi he tohe ki a ratou kia whakaotia, engari kahore ahau e pai kia whakaotia i runga i te tikanga e kiia mai nei e koe. Mehemea he kupu atu ano au mo runga mo tenei mea me ahu atu ki taku roia ki a Hori Hatihana korero atu ai, me tuhi atu ranei ki a ia.

"Heoi ano,

"Naku, Na W. Wiremu.

"Ki a A. Takena."

Kahore i tukua mai e Wiremu he kaute i roto i tenei pukapuka. I te 24 o nga ra o Maehe, 1881, ka tuhi mai a Hatihana i tenei reta ki a Takena:—"

"Whanganui, Maehe 24, 1881.

E hoa,—

"Mo Kaitangiwhenua. E kore e maha nga ra kei muri ka ahei ahau ki te tuku pukapuka atu ki a koe mo runga mo te kaute i waenganui i nga Maori me Wiremu. Otiia mehemea kua whakahaua mai koe kia hamenetia (a Wiremu), kua whakamana ahau hei tango i taua hamene, ano nei kei roto a Wiremu i te Takiwa Porowini o Poneke e noho ana.

"Heoi ano,

"Na Hori Hatihana.

"Ki a A. Takena."

Kahore rawa a Hatihana i tuhi mai ano i tetahi pukupuka mo te kaute i waenganui i nga Maori me Wiremu. Kei nga pukapuka i tuhituhia me etahi atu mea e whakaatu ana i muri tata i tenei ka tangohia tonutia atu e Wiremu te tikanga whakahaere i roto i nga ringa o Hatihana. I te tatanga ki te pau o nga ra o Maehe ka patua e Wiremu he waea ki Maeiha Paraone kia haere mai hei hoa whakarite tikanga whakaoti mona i taua raruraru ki a Takena. (Tirohia enei reta— ta Paraone ki a Wiremu o te 23 o Maehe; ta Paraone ki a Takena o te 23 o Maehe; waea a Wiremu ki a Paraone o te 26 o Maehe; ta Paraone ki a Takena o te 28 o Maehe; me ta Takena ki a Paraone o te 29 o Maehe.) I te 9 o nga ra o Aperira, 1881, ka haere a Wiremu raua ko Meiha Paraone ki Whanganui a i korero raua ki a Takena. Ko nga kupu enei i raro iho nei i tuhia ki runga ki te pire a Takena mo nga moni utu o nga whakahaerenga mo runga mo taua mea i korero-tia e ratou. I kiia e Meiha Paraone, i runga ano i te oati, e tika ana aua kupu i tuhia ra. (Tirohia ana kupu whaaki.) Ko aua kupu i tuhia kei te whakaatu i nga tikanga i korerotia e ratou. Koia enei ko aua kupu i tuhia ra:—

"1881, Aperira 9.—Whakahaerenga tikanga ki a Wiremu raua ko Meiha Paraone i te korero roa mo runga mo te tikanga i whakaaetia hei otinga mo te keehi, a whakaae ana a Wiremu kia tukua tatatia mai e ia nga kaute."

Otiia kihai a Wiremu i whakarite i tana whakaaetanga, a i te 20 o nga ra o Hune ka whakahaua e Wiremu kia tukua tenei reta ki a Takena:—

"Patea, Hune 20, 1881.

"E hoa,—

"I runga i to tono kua tirotirohia e ahau nga kaute mo Kaitangiwhenua a kitea ana e ahau e kore e taea te tataku atu ki a koe nga mea katoa i roto i aua kaute, he maha rawa hoki a he roa noa atu te wa hei tuhituhinga i aua mea, na reira me ki kau atu e ahau te nui o nga moni kua utua e ahau, ara e £5,813 7 9. Kahore to kaute i roto i tenei, kahore hoki ta Noota. Tera atu ano etahi atu kaute kei waho atu o tenei e riro ana maku e whakahaere, e tae ana nga moni o aua kaute ki te £50. Kua kite nga Maori i enei kaute katoa, kua panuitia katoatia atu hoki ki a ratou, a kua kiia ano hoki e ratou e tika ana.

"Heoi ano,

"W. Wiremu,

"Na R. H. W.

"Ki a A. Takena."

I te marama o Aperira, 1881, ka tukua he tono ki a Meiha Hiiwhi (Heaphy), Komihana Kai-tiaki i raro i " Te Ture Arai i te Hoko i nga Whenua Maori," mo te taha ki te Kawanatanga, kia whakapucaina e ia he tiwhikete whakamana mo te hoko ki a te Kuini i te 18 o nga ra o Hepetema, 1880. I tae nga Maori ki te arai kia kaua taua tiwhikete e whakaputaina a tuhia ana e Meiha Hiiwhi a ratou kupu i korero ai mo runga mo ta ratou araitanga. (Tirohia ana kupu kei te paihere pukapuka Kawanatanga.) I reira ano a Wiremu, otiia kihai ia i whakaae kia whakaputa kupu patai ki nga Maori. He roa te wa i ata whakaaroarohia ai e Meiha Hiiwhi taua mea, a i te 27 o nga ra o Mei, 1881, ka whakaputaina e ia tana whakataunga, he mea tuhituhi nana ki te pukapuka, a i whakaaetia e ia kia puta te tiwhikete i whakaritea e te Ture. Kei te paihere pukapuka Kawanatanga katoa te whakataunga a Meiha Hiiwhi me nga kupu whakaatu i whakapuakina ki tona aroaro mo runga mo te keehi o taua tono. Me tuhi e ahau etahi o nga kupu o roto o tana whakataunga hei whakaatu atu i te take i whakaputaina ai e ia tana whakataunga. Ko aua kupu enei: "I kitea kei te raruraru nga kai-hoko mo te whakahaerenga whakamutunga o te haki mo te moni £5,411 i utua atu nei e Te Kira kia ratou i Waitotara; otira i te mea e whakaae ana nga Maori i riro atu te haki ki o ratou ringaringa, e whakaaro ana ahau kaore kau aku tikanga mo ta ratou whakahaerenga i muri iho."

Mo runga mo nga tikanga i waenganui i nga Maori me Wiremu me ana Tama ko nga kupu enei a Meiha Hiiwhi: " Ki te whakaaro kahore i tae he kaute ki nga Maori mo nga taonga i tukua ki a ratou, a kahore hoki ratou i mohio ki nga utu o etahi o aua taonga i tukua atu ra ki a ratou."

Ko etahi atu enei o ana kupu: " Ki te whakaaro he mea tika kia tae he whakaaturanga ki te Komihana Kai-tiaki e ahei ai ia ki te uiui i nga tikanga i te wa e whakahaerea ana te hoko. Ki te kore e whakaputaina e ia te tiwhikete i muri iho i te otinga o te Tiiti ka pa te mate ki te hunga kahore nei i tika kia tau he mate ki runga ki a ratou. Ahakoa ano te ahua pohehe o te mahi a te hunga na ratou nei i whakahaere te hoko kahore i kitea e ahau he tikanga tahae i roto i te hoko i waenganui i te kai-tango me nga kai-tuku i te hoko. He nui nga whenua o nga Maori kei waho atu i tenei hei oranga mo ratou, na reira whakamana ana e ahau te Tiiti."

Ko etahi atu ano enei o ana kupu: "I tonea e ahau kia homai e Wiremu ki ahau nga kape o nga kaute kia ahei ai ahau ki te whiriwhiri i te tika i te he ranei o nga utu o nga mea i roto i aua kaute, ara i nga utu mo nga paki, mo nga hoiho me etahi atu mea i hokoa atu e ana tamariki. I whakaae ia ki te homai i nga kape o aua kaute, otiia kahore ano kia tukua mai e ia. Kahore he mana i ahau e ahei ai taku tono kia mauria tonutia mai aua kape o nga kaute."

page 17

Ko te tiwhikete a te Komihana Kaitiaki kei runga i te Tiiti e mau ana, a i tuhia i te 27 o nga ra o Mei, 1881. I te 9 o nga ra o Hurae, 1881, ka whakataua a Wiremu e te ota a te Kooti Takiwa i Patea he peekerapu, i runga i te pitihana a tetahi o nga tangata i nama nei ia ki a ratou, ara a Tamati Noota (Thomas North) he tangata nana tetahi toa hokohoko kakahu. Kahore te Komihana e whakahau ana kia uiuia e ahau te ahua o nga tikanga whakahaere a Wiremu mo runga mo tona peekeraputanga, otiia me ki penei ake ahau mehemea ka tirohia nga pukapuka me nga kupu i korerotia me etahi atu mea (ka tukua atu nei), e pa ana ki te whakahaerenga o te keehi peekerapu, ka mohio te ngakau tapatahi, kore whakahoa, i te tukunga e Wiremu ki ana tama l ona taonga, taputapu hoki, ko te nui nei o nga moni mo aua mea £1,922, i roto i nga wiki e rua i mua atu i te putanga o te ota whakataunga i tana peekeraputanga, hei whakaea, e ai ki tana ki, i ana nama ki ana tama, i mahi tahae tino kino ia ki nga tangata na ratou ra nga nama, i a ia. Ko nga tikanga whakahaere i roto i te keehi peekerapu tena te tino rereke noa atu na te ahua, mai o te timatanga ote keehi tae noa ki te mutunga; ko te tino mahi a Wiremu, a ana tama, me nga tangata na ratou nga nama i a ia, i a Wiremu, a e whakahoa ana ki a ia, he mea kia kore e puta atu he mea kotahi i roto i nga taonga me nga taputapu ki nga tangata na ratou nga nama i a ia, a kei te tu riri mai ki a ia. Ka ahei ano te patai i tenei patai, " He aha a Takena, te roia mo nga Maori, te ata whakahaere ai, te ata tiaki ai i te keehi a nga Maori kia pai te haere, te kaha ai hoki te tohe kia whakaritea ta ratou kereeme e Wiremu?" Kua whakaaturia e ahau i runga ake nei he kereeme ta Takena ki nga Maori mo nga moni e £232 topu, mo nga ra e rua i tae ai ia ki te Kooti Whenua Maori ki te whakahaere keehi, i runga i te moni utu kotahi rau kini mo te ra kotahi mo te mahinga hoki i te pukapuka tuku a ratou i te whenua ki te Kuini. I te wa i peekerapu ai a Wiremu kahore ano aua moni kia utua noatia. Heoi i whakaae nga tama a Wir.emu, i mohio ano a Wiremu ki taua whakaaetanga, kia utua aua moni katoa kia Takena, engari ko te tikanga i whaka-ritea mo taua utunga kaua a Takena e whakahaere keehi ki to raua matua. I te tuunga o R, H. Wiremu ki te whaaki korero i toku aroaro i te tuunga o tenei mahi uiui i penei mai tana kupu kua utua katoatia te moni i kereemetia e Takena. Kahore rawa nga Maori i mohio ki tenei whaka- haerenga, a he nui to ratou ohoreretanga i to ratou rongonga i nga kupu i whaakina e R. H. Wiremu i toku aroaro i te tuunga o te mahi uiui ki Waitotara.

I pau katoa nga tikanga o tenei keehi te uiui e ahau, ara i nui rawa atu taku mahi uiui mo tenei keehi a kahore atu he whakataunga e kitea e au maku, ko tenei anake, i riro mai i a Wiremu, i te tangata i maharatia nuitia nei e nga Maori he tangata totika, me to ratou whakarongo ano ki a ia i runga hoki i to ratou whakapono he tangata mahi tika ia, i riro mai i a ia taua haki (cheque) mo nga moni e £5,411 0 7 i runga i te mahi kohuru, tahae, whakapatipati hoki, a i muri i tana wahanga i taua haki kihai ia i whakarite i te whakaaetanga i hoatu ai e nga Maori te haki ki a ia, engari tahaetia ana e ia nga moni, a kahore ano ia kia whakaputa: kaute whakaatu ki nga Maori mo enei moni me nga moni hoki i tukua atu e Meiha Paraone ki a ia i mua atu o te utunga whaka-mutunga. I hoatu e ahau ki a Wiremu he pukapuka tono (Tirohia nga pukapuka ara reta a te Komihana) kia tuhia kia mauria mai hoki e ia he pukapuka whakaatu i ana mahi me ana whaka-haerenga ki nga Maori, heoi kihai i rite mai i a Wiremu taku tono. Kei te tino tuturu toku mohio kihai rawa i hoatu e Wiremu he kaute ki nga Maori, whakaatu i peheatia te whakapaunga e ia o nga moni nui i puta atu ki ona ringaringa. I whakaae a Wiremu kia tuku kaute mai ia ki a Meiha Hiiwhi, Komihana Kai-tiaki, kua kiia ake nei hoki e ahau i runga ake nei, heoi kahore i rite i a ia tera ano o ana whakaaetanga. I ki tuturu ano hoki ia kia tuku kaute atu ia ki a Takena, heoi kihai ano hoki i rite i a ia. Ko tana kupu ki a Takena "he roa rawa e tuhi ana i ana kaute." I mua tata i te mutunga o te mahi uiui ka homai e Riwii, e te roia mo te taha ki a Wiremu, tetahi kaute (Tirohia tana kaute i roto i nga mea whakaatu). I ki taua roia nana taua kaute i tuhi a i tino ata mahia e ia taua kaute i runga i tana whakaaro kia tika, otiia i whakaae ano ia e kore e taea e ia te whakaatu etahi mea kupu whaaki ranei e mohiotia ai e tika ana taua kaute a kahore hoki ia i whakahaere korero tikanga ranei hei whakatika i taua kaute ano. Kei te ahua whakaaro pera ahau me Te Kira (Tirohia ana kupu i tuhituhi ra i te 27 o Akuhata, 1883, kei roto kei te paihere pukapuka Kawanatanga), ara he nui noa atu nga moni a nga Maori i whanakotia, a kei te pera hoki toku whakaaro me to Te Paranihi kua mate nei (Tirohia nga kupu i tuhituhia i te 20 o nga ra o Mei, 1891, kei te paihere pukapuka Kawanatanga), ara " i tino kohurutia rawatia" nga Maori e Wiremu. Tenei ano tetahi kupu whakatauki o te Ture, kei te mohiotia nuitia taua whakatauki, ara, " Kahore he he (mate) e kore ana he mea hei whakatika (whakaora)." Otiia kei te mohio ahau kahore he mana i ahau e ahei ai ahau ki te whakaatu I tetahi huarahi whakaora mo runga mo tenei keehi. Ko tena ma o Kai-tohutohu e tirotiro, a tera ano pea e ata rapurapua e ratou he tikanga whakaputa ora.

Mo runga mo nga moni hei utu mo tenei mahi uiui kei te whai mana ahau i raro i te Tekiona 6 o "Te Ture Whakatikatika 1872 i Te Ture Mana Komihana, 1867," ki te whakahau, "ko nga moni katoa, ko tetahi wahi ranei o nga moni, hei utu mo nga whakahaerenga i roto i tetahi mahi uiui, me taua mahi uiui ma tetahi ma tetahi ranei o nga taha ki taua mahi uiui e utu." Kei te whakaaro ahau ko te tikanga ma Wiremu e utu nga moni katoa mo tenei mahi uiui, na reira ka Whakataua nei e ahau kia pera.

Tenei ka tukua atu nei e ahu hei whakaaturanga ki a koe:—
1.Nga pukapuka ripoata ringa poto, nga pukapuka o nga korero katoa o nga whakahaerenga, me nga kupu whaaki i whakapuakina i roto i te mahi uiui. E wha aua pukapuka.
2.Nga mea whakaatu katoa i tukua ki toku aroaro i te wa o te mahi uiui, ara nga pukapuka, nga paihere pukapuka, nga reta, nga tiiti me etahi atu ahua pukapuka maha. Ko te ata whakaa-turanga o ana pukapuka katoa kei te rarangi ingoa a ana mea e na i te mutunga a nga kupu whaaki kua whakahuatia i runga ake nei.
3.Te Komihana i tukua mai nei e koe ki ahau, whakamana i ahau ki te whakahaere i tenei mahi uiui kua whakahaeraa nei e ahau.

I tuhia i raro i toku hiiri i Whanganui i tenei te 19 o nga ra o Maehe, 1894.

Taare K. Katara (Charles C. Kettle),

Kai-whakawa Takiwa Komihana.