Te Heuheu: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

277. Henare Kaihau: I patai a Tame Parata ki a koe e hia nga tau i muri iho i te hui i tu ki Pukawa, i whakaturia nei te Kingi, ka timata te raruraru, a i penei taku whakarongo atu ki to whakahoki e whitu nga tau. Katahi a Tame Parata ka ui atu i timata ki hea te raruraru, a utua atu ana e koe i timata ki Waikato i te tau 1863. Na e putake mai ana i roto i aua patai rue nga whakahoki mo aua patai tenei patai ka uia atu nei e au. Kaore ranei koe i rongo i tetahi raruraru i puta ki Wairau, ki Te Waipounamu?

Te Heuheu: Ae. I rongo au i taua raruraru—ko te raruraru tuatahi tera i waeoganui i nga Pakeha me nga Maori; engari kaore taua raruraru i tupu ake i roto i te mahi whakatu Kingi. Ko te whawhai i putake mai i te mahi whakatu Kingi, e ai ki taku i rongo ai, i korero ai i tahi ra ake nei, no te tau 1863.

278. Henare Kaihau,: Kaore ranei koe i rongo ki tetahi pakanga i ara ki Whanganui i te tau 1843?

Te Heuheu: E patai ana koia koe mo te riri ki Moutoa?

279. Henare Kaihau: Ae?

Te Heuheu: Ae; e mohio ana au i ara te whawhai ki Whanganui, a kei reira e tu ana te kohatu hei tohu whakamahara mo taua riri, engari kaore au i te mohio ki te tau. Otira kua korerotia mai ki au ehara i te whakatuunga i te Kingi te take o taua whawhai.

280. Henare Kaihau: Kaore ranei koe i rongo i tu Waitara te tino whawhai tuatahi i te tau 1860?

Te Heuheu: Kua rongo au ki taua whawhai. Na Kirikumara raua ko Te Rangitaake ko te take o taua whawhai ko te raruraru o Te Rangitaake raua ko Te Teira.

Te Tiamana: Kaore au i te kite i te paanga o enei patai ki te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti.

281. Henare Kaihau: Akuanei ra kitea ai. Kaore ranei koe e rongo ana i ara he whawhai ki Ngapuhi i te tau 1845?

Te Heuheu: Mehemea e patai ana koe mo te whawhai a Hone Heke, ae kei te mohio au.

282. Henare Kaihau: Na, mo te whawhai e korero korero nei koe i tu ki Waikato i te tau 1863: ka taea ranei e koe te whakamarama mai i te take o taua whawhai?

page 36

Te Heuheu: Ki taku ra i rongo ai, i pohehe nga Pakeha ki taua whakatuunga i te Kingi i mahara he takahi tera i te mana o te Kuini, kaore ia ra he hapai ke i te mana 1 hoatu ra ki a ratou i raro i te Tiriti o Waitangi. Koia hoki tena te kupu a taku koroua ki a Potatau i te hui ki Pukawa; i ki ia me here te Kuini raua ko te Kingi kia kotahi i raro i. te ture, a ko te Atua Kaha Rawa ki runga i a raua tokorua. Kei te mohio nga ur; o nga tangata i tae ki taua hui ki te tika o enei korero. Ko te kupu a Potatau ahakoa miro whero miro pango miro ma ranei kotahi ano te puare o te ngira e kuhua ai. Ma enei kupu e mohio ai te Komiti ko te tino take i whakaturia ai te Kingi he hapai i te mana i raro i te Tiriti o Waitangi, a ki taku tino mohio mehemea, i te wa i puta tuatahi ai taua raruraru ki Waikato, i ata uiuia tona, tikanga, a i tino kirmhia e nga Pakeha te take, penei kua kore noa iho he take e whawhai ai te Maori raua ko te Pakeha, a kua kore hoki e riro nga whenua o te Maori i te raupatu.

Te Tiamana: Kei whea te paanga o ena korero mo nga whawhai ki te Pire e hurihuria nei e tatou?

283. Henare Kaihau: E pai ana; kua mutu aku patai mo tena take, Tena, i tae mai ranei he kupu whakahau ma te Kuini kia ara te pakanga ki Niu Tireni hei turaki i te Kingi?

Te Heuheu: Tena pea i tae mai ano he whakahau, engari kaore au 1 rongo.

284. Henare Kaihau: Mehemea kaore i puta he kupu ma te Kuini me whawhai te Kingi Maori me ona iwi, ki to mahara e whai mana ana nga Pakeha o Niu Tireni ki te whakaara pakanga ki nga Maori o tenei Motu?

Te Heuheu: Kaore ratou i whai mana. Kaore kau a te Kuini take pakanga ki nga Maori, a kaore kau he take i whawhai ai.

Te Tiamana: Kaore rawa au i te kite kei hea te paanga o enei korero ki te Pire e whiri-whiria nei e tatou. Kaore tatou i haere mai ki konei ki te uiui i nga take i ara ai te whawhai i nga ra o mua. Ehara rawa tena i te mahi i whakaritea ma tatou, a he moumou noa iho tena tu mahi i te taima o te Komiti.

Henare Kaihau: E pai ana. Otira he tikanga tona e whaia nei e aku patai, koia tenei: Mehemea e pena ana (ara, kaore a te Kuiai take whawhai ki nga Maori, ara, na nga Pakeha o Niu Tireni te take o te whawhai ki nga Maori), ka tika ranei kia whakahaerea he Pire penei me tenei e takoto nei hei tango atu i te mana i nga Maori i whakapumautia nei ki a ratou i raro i te Tiriti o Waitangi? Kaore rawa te Kuini i whakaara pakanga ki nga Maori o tenei Motu, a kaore kau hoki he take i whawhaitia ai nga Maori e nga Pakeha o tenei Motu; na reira kaore kau hoki he take e tangohia ai te mana i whakapumautia nei ki a ratou e te Tiriti o Waitangi. Ka patai ahau ki te Tiamana, e kore koia e tuwhera he huarahi moku hei patainga i aku patai i mahara ai he tika hei whakamarama i nga take i whakahe ai nga Maori ki tenei Pire kua homai nei kia whiriwhiria e tatou.

Te Tiamana: Kaore rawa aku whakahe ki tena. Ina ke taku e whakahe ana ko te kumenga mai i nga take katoa i ara ai te pakanga ki Waikato. Mehemea hoki ko tena he mahi ma tatou, heoi ka tika noa atu ia mema ia mema o te Komiti nei ki te patapatai ki ia kai korero mo nga take katoa o ia whawhai ki Waikato ki hea atu ranei, mo nga parekura katoa, a ki te ui ko te hea taha i hinga ko te hea i toa, me era atu mea katoa. Te tukunga iho, kei hea ra tona mutunga.

Henare Kaihau: Ki taku, ki te rongo atu ahau i tetahi mema o te Komiti nei e ui ana i nga patai ahua whakapae mo nga iwi o te takiwa e tu nei au hei mema mo reira, ki te pera, heoi ka tika hoki au ki te ui atu i aku patai i kite ai hei whakahe mo aua whakapae.

Te Tiamana: I runga i taku mahi Tiamana kua tukua mai maku e arai nga mahi penei te ahua, na reira heoi nga patai e whakaaetia ko nga mea anake e puta mai ai te kai-whakahoki patai etahi matauranga mo te Pire e whiriwhiria nei e tatou.

Henare Kaihau: Kua mutu aku patai.

Tame Parata: Ki taku whakaaro kaore kau he kino o aku patai mo te takiwa o Henare Kaihau, i rii-i ai ia ki au.

Henare Kaihau; Kaore au i whakahua ingoa tangata.

Tame Parata: Mehemea nei ra e korero ana koe mo aku patai.

Henare Kaihau: Kua whakamaramatia atu nei hoki e au.

Tame Parata: I mahara au kei te riri koe mo aku korero, a i runga i te ahua o kupu ka penei ano hoki me taku te mahara o etahi o nga mema o tenei Komiti.

Henare Kaihau: Kaore kau he take e riri ai ahau. Engari he mea noku kia marama ai nga hiahia o nga Maori. Heoi te take i mea ai au ki te ui i taua patai kia tino marama ai te Komiti ki te tikanga o nga patai a Tame Parata.

Tame Parata: Ko te tikanga o aku patai he whakamarama i nga tikanga e whakakotahi nei te iwi Maori i mua, a i muri tata ano ka pakaru, ka whakarere i nga i nga tikanga i mahia e ratou. Na reira ki taku whakaaro ka pera ano pea te mana e tonoa nei e ratou, tena pea e tu mo etahi tau torutoru nei katahi ka pakarukaru ano, ina hoki kua pakaru te Kotahitanga.

285. Te Tiamana: Kaati, kua mutu a korua korero whakamarama. Kotahi taku patai ki te kai-whakahoki patai. Ki taku titiro ki ana korero, mehemea nei he pai aka ki a ia te Pire a Henare Kaihau i te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti; e pena ana koia tau?

Te Heuheu: E pena ana taku.

286. Te Tiamana: I a koe e whakahoki ana i tetahi o nga patai a Te Maka, i penei pea to kupu, ka tu ce hui nui ma nga Maori ki Waitangi a te marama o Maehe e haere ake nei?

Te Heuheu: Ae.

287. Te Tiamana: A kia tu taua hui ka korerotia tenei Pire?

Te Heuheu: Ae; tenei Pire me te Pire a Henare Kaihau me etahi atu mea hoki; a ma taua hui e whakatau e ki ko tetahi ranei o nga Pire nei he Pire, me hanga ranei he Pire hou rereke noa atu ona tikanga i o enei Pire e rua e takoto nei.

288. Te Tiamana: Ka taea ranei e taua hui ki Waitangi te hanga tetahi Pire marama hei whakatakoto ki te Paremete, ara, tetahi Pire e whakaaetia ana e nga iwi Maori katoa o Niu Tireni.

page 37

Te Heuheu: Ki taku whakaaro ka taea, notemea kua maro he huarahi mo ratou, a ko tetahi ka tae atu ki reira nga tangata i whiriwhiria e ia iwi puta noa i Niu Tireni ki reira whakaputa ai i o raton whakaaro.

289. Te Tiamana: I rongo an i a koe e korero atu ana ki a Wi Pere ki te whakaae nga Maori o te Tai Rawhiti ki te Pire a te Kawanatanga ka whakahe koe me etahi atu Maori?

Te Heuheu: I korero ahau ki te waiho tonu a tekiona 11 me 14 i roto i te Pire penei me to raua ahua e mau nei katahi au ka whakahe, engari mehemea ka patua aua tekiona ka wnakatika-tikaina ranei i runga i te aronga kua tohutohungia atu nei ki tenei Komiti, heoi kua kore aku whakahe Engari, e te Tiamana, me whakamarama atu ahau:. E penei ana taku titiro ki tenei patai: He maha nga Ture motuhake kua paahitia mo te Tai Rawhiti Ina hoki na Te Riihi tetahi Pire mo reira i whakahaere ki te aroaro o tenei Komiti i mua tata ake nei, engari kua nukuhia mo tera tan. Ki te paahitia taua Pire mo taua takiwa a ki te paahitia hoki tenei mo taua takiwa ano, ka wha rawa nga Ture e mana ana i roto i taua takiwa.

290. Te Tiamana: Hauuga tena. Me man o korero ki te patai he aha te take i whakahe ai koe ki tenei Pire kia kaua e paahitia hei ture mo te Tai Rawhiti anake, a e whakaae ai koe me patu atu etahi tekiona o taua Pire. Na, kua tae tenei ki taku patai e hiahia nei au ki te ui atu ki a koe: Tena, a te marama o Maehe e haere ake nei, ina huihui nga Maori ki Waitangi, mehemea ka whakaae ratou ki te tuku mai ki te Paremete i tetahi Pire marama e whakaaetia ana e nga iwi Maori katoa, engari kaore e hiahiatia ana e te Tai Rawhiti, ka tohe tonu ranei koe kia whakaaetia tera hei ture mo te Tai Rawhiti ahakoa kore ratou e pai?

Te Heuhm: E penei ke ana taku: Kaore ano tenei Pire i whakaaetia e nga iwi o te Tai Rawhiti, na reira ko te mea pai me tatari marire kia tu te hui fa Waitangi a te marama o Maehe e haere ake nei kia kitea te ahua o te Pire i oti i taua hui. Me ki atu hoki au, he mema ano o te Tai Rawhiti kei roto i te Runanga o te Kotahitanga, a ka karangatia ano ratou kia tae ki taua hui. Mehemea, ina tae ratou ki reira, ki te kore ratou e whakaae ki nga tikanga i whakaaetia e nga mangai o era atu iwi Maori o enei Motu, ki te marama ranei i a ratou te take i kore ai ratou e whakaae ki aua tikanga, heoi me whakarite atu to ratou hiahia.

291. Te Tiamana: Kaati, ki te oti i nga Maori he Pire ma ratou ina tu te hui ki Waitangi, ka peneitia ano pea e ratou te ahua me tenei Pire, ara, ma te whakaae rawa o nga tangata no ratou nga whenua ka tau ai ki to ratou takiwa?

Te Heuheu: E penei ana taku kupu: Ki te tau i nga tangata katoa o tetahi wahanga o te iwi he Pire pai tera mo ratou, heoi kaore e tika kia araia e etahi tangata to ratou hiahia fa te whaka-matau i taua mea.

292. Te Tiamana: Haunga tena. Ko te Pire e takoto nei ma te matua whakaae rawa o nga tangata e tau ai fa runga ki to ratou takiwa?

Te Heuheu: Kaore au i te mohio kei te pena.

293. TeTiamana: E penei ana a tekiona 11: "Kaore tenei Tore e whakaaetia kia whaka-haerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori ki te kore e ata tonoa kia peratia e nga Maori no ratou nga whenua, a me whakaatu taua hiahia o ratou i runga i nga ritenga kua whakari-tea i raro ake nei."

Te Heuheu: Ae ra; engari ko te tikanga o ena kupu e penei ana, ka ahei te rua tekau tangata ki te tono kia tau te Pire ki runga ki te takiwa katoa. Mau e titiro ka kite koe e rite ana te aronga o ena kupu ki nga tikanga kei raro iho i ena kupu e noho ana i roto i te Pire.

294. Te Tiamana: Koia pea kei te tika tau, engari kaore hold e tino riro ana me aki noa atu te Pire kia tau ki runga ki tetahi takiwa. Tena, kei te whakaae ranei koe, ina tu te hui ki Waitangi, ki te whakauru i tetahi tekiona ki roto ki te Pire hei whakamarama i taua wahi o te Pire, ara, ma nga iwi no ratou nga whenua e matua whakaae katahi ka tau te ture ki runga ki o ratou whenua, a mau e tuku atu kia whiriwhiria e te hui?

Te Heuheu: Ki taku, kaua tena, notemea ki te tau i te nuinga o te iwi Maori tetahi tikanga whakahaere mo te iwi nui tonu, kaore e tika etahi tangata o roto i a ratou kia puta ki waho o taua whakahaere. Ki te tohe tonu etahi tangata, ara, ki te ki e kore rawa ratou e whakaae ki taua Pire ina oti hei ture, kei a ratou te tikanga. B kore e taea taua ture te aki ki runga ki a ratou.

295. Te Tiamana: Koia ra hoki tena; ina hoki e mea ana tena korero au, me waiho ki te iwi te ritenga, ma te iwi e ki me mana te ture ki runga ki to ratou takiwa kaua ranei?

Te Heuheu: Ki te oti i te hui katoa, ara, i nga tangata i tukuna atu ki reira hei mangai mo nga iwi Maori katoa o te Motu nei, tetahi tikanga, kaati, me kaua hoki ratou ki te whakahaere i o ratou iwi kia pai ai fa taua tikanga.

296. Te Tiamana: Engari ma nga pitihana kua tae mai nei mo te Pire e kite ai koe kaore rawa i te kotahi nga whakaaro o te iwi Maori mo taua mea?

Te Heuheu: E mohio ana ahau e torn mano nga tangata kua haina i nga pitihana tautoko i te pire, a Kei te mohio hoki au tekau mano nuku aku nga kai-pitihana e whakahe ana i te Pire.

297. Te Tiamana; Kaore ha, ma tena e mohiotia ai, kaore i te kotahi to whakaaro o nga iwi Maori?

Te Heuheu: E tika ana tena. Engari me ki atu ahau i tenei, ko te nuinga o te 5,000,000 eka e toe nei ki nga Maori tona nuinga no te tekau mano tangata i tuku mai nei i uga pitihana whakahe mo te Pire. Me ki noa ake e tatou e 5,000,000 nga eka kei te toe ki nga Maori, a ki taku mohio e nui atu ana i te hawhe o aua eka nga whenua kei nga tangata i tuku mai nei i nga pitihana turaki i te Pire.

298. Te Tiamana: I te mea ka tu he hui ki Waitangi, ko te hea tau e pai ai ko te hiki i tenei Pire kia mutu taua hui ko te patu rawa atu ranei i tenei Pire?

Te Heuheu: E te Tiamana, e rua aku huarahi e hiahia ana, ara ki te kore a taea e tetahi, kaati ko tetahi. Kia rua aku whakahoki. Tuatahi, he pai rawa ki au kia patua rawa atu te Pire; tuarua ki te kore te Komiti e whakaae ki tera, kaati, ko te mea pai ki au me hiki kia mutu to hui ki Waitangi. Naku ake tenei whakaaro. Ko enei whakahoki e rua aku e hoatu ana mo te taha ki page 38te tekau mauo tangata i tuku mai nei i nga pitihana turaki i te Pire. E tautoko ana nga pitihana a taua tekau mano tangata i enei kupu aku, ma hoki e ki ana aua pitihana me patu rawa atu te Pire ki te kore tera kaati me hiki kia mutu te hui. Ko taku ake whakaaro, ta toku kotahi, me patu i naianei te Pire me whakakore rawa atu.

299. Te Tiamana: Kaati, ki te penatia, e kore e korerotia tenei Pire e te hui ki Waitangi. Te Heuheto: Ka korerotia ano; maku e whakamarama.

300. Te Tiamana; Kaore he take e korerotia ai i te mea kua tupapakutia te Pire?

Te Heuheu: Ka tukua mai ki te Paremete te mea i oti i te hui, ahakoa kore e hoatu he Pire hei whiriwhiri ma ratou. Ko nga kupu o te pukapuka inoi i tukua atu nei e te iwi Maori ki te Kuini, a i utua mai nei e ia, e penei ana, e hiahia ana nga Maori kia waiho ma ratou ano e whakahaere nga morehu whenua e toe nei ki a ratou; na, koia tena ta ratou e hiahia ana.

Te Maka: Kaore e pai kia pohehe nga mema o te Komiti i runga i tetahi o whakahoki ki nga patai a Henare Kaihau. I penei hoki taku titiro atu, mehemea nei, e ki ana koe, na te Kuini i tautoko te whawhai ki nga iwi o Waikato?

Te Heuheu: Kaore; kaore i pena taku kupu. I penei taku kupu: i pohehe nga Pakeha o enei Motu ki te tino tikanga i whakaturia ai te Kingi. I rnahara ratou he turaki ta taua mahi whakatu Kingi a nga Maori i te mana o te Kuini.

Te Maka: I mahara au i ki koe na te Kuini te take o te whawhai.

Te Heuheu: Kaore.

Herepete Rapihana: Ka karangatia ki te aroaro o te Komiti: ka whai korero, ka mutu: ka patairia.

Te Tiamana: E pai ana te Komiti kia korerotia mai e koe au whakaaro mo te Pire i runga i to tunga hei mangai mo te pito ki Ngapuhi. Kua rongo koe i nga korero a te kai-whakahoki patai kua mutu ake nei, a e mea atu ana ahau ki a koe kaua e tuaruatia mai e koe nga mea kua oti i a ia te korero, engari me korero mai e koe ko au i mohio ai hei whakaatuatu mai i nga whakaaro me nga hiahia o nga iwi Maori o te pito whaka-raro o te Motu nei?

Herepete Rapihana: Kia ora te Tiamana me nga mema o te Komiti. Ko aku kupu tuatahi, e tautoko ana ahau i nga kupu katoa a te kai-whakahoki patai kua mutu ake nei, koia hoki te tiamana o to matou komiti, e noho nei i Poneke, hei mangai mo te tekau mano tangata kua haina nei i nga pitihana whakahe mo te Pire. Engari, kia mohio koutou, kaore nga tangata o toku takiwa i haina i nga pitihana turaki i te Pire.

304. Te Tiamana: A i haina ranei ratou i nga pitihana tautoko i te Pire?

Herepete Rapihana: Kaore ratou i haina pitihana, ahahoa hei tautoko hei whakahe ranei mo te Pire, te take: kahore he kape o te Pire i tae ake ki to matou takiwa i au i reira.

305. Te Tiamana: No to koutou mema tena wareware?

Herepete Rapihana: Ae; no te Kawanatanga ano hoki. Ina hoki i karangatia e te Kawana-tanga he hui mo era atu wahi o te motu nei, kaore i karangatia tetahi mo to matou nei pito. Ko te hui ki Waipatu te mea tuatahi, a i haria e te Kawanatanga nga kape o te Pire ki o reira wahi. Na reira ahau ka ki e rite tahi ana te he o te Kawanatanga me te he o to matou mema. I tae au ki hui ki Wairarapa, ka takoto ko te Pire nei hei mahi ka mahue nga mahi ake a te Kotahitanga. Ka tu atu au, ka ki atu au, e kore rawa au e whakaae ki te Pire timata i tona upoko tae noa ki tona mutunga, notemea kaore rawa he kupu i tae ki toku iwi hei whakaatu atu ki a jatou mo te Pire. Tetahi o aku kupu kaore tenei Pire i tukua atu ki te Kotahitanga, engari he mea whakatakoto noa iho ki te aroaro o nga Maori ki waho o te Kotahitanga. Na, he maha nga tangata i tae ki taua hui, nga tane, nga wahine, nga tamariki, o nga iwi Maori o tenei pito o te Motu nei. Na, ka whakaaro au kotahi tonu au hei mangai mo te Tai Tokerau, a i te mea kaore ano toku iwi i kite noa i te Pire, na reira kaore au e tika hei whiriwhiri i te Pire, hei whakatikatika hei korero ranei mo te Pire. I taku taenga mai ki tenei kainga ka kite au i te Pire, a tukua atu ana e au he kape o taua mea ki toku iwi, a i au e noho nei i Poneke ka korerotia mai ki au kaore ratou i whakaae ki te Pire tuatahi a te Pirimia tae atu ki nga menemana i mahia e te hui ki Papawai hei whakatikatika i taua Pire. I haere mai au ki konei ki te tautoko i nga korero a te kai-whakahoki patai kua mutu ake nei. Kaore au e whakaae ki te Pire e takoto nei, a kaore hoki au e whakaae ki nga menemana i mahia nei e te Tai Eawhiti. He penei taku tono ki te Komiti: me whakahau e koutou kia hikitia tenei Pire me te Pire a Henare Kaihau, me era atu Pire katoa e pa ana ki nga mea Maori, kia tu te hui ki Waitangi. Kotahi tonu te mea o roto i te Pire a te Pirimia me nga menemana e taea e au te whakaae ko te rarangi e ki nei me whakamutu te hoko whenua. Engari kotahi tonu tena mea. Tenei ano etahi atu tikanga maha kei roto i te Pire e kore e taea e matou te whakaoti ki Poneke nei. Na reira ahau ka ki me hiki te Pire katoa kia tu te hui ki Waitangi, notemea hei huihuinga nui, whai tikanga hoki, tera no nga rangatira Maori katoa o nga wahi katoa o te Motu. Hei huihuinga whai mana tera, engari ko te ture kei te arai e kore ai e whai mana ana mahi. He tika ta nga mema o te Komiti e whakaatu mai nei, ara, kaore i te kotahi te whakaaro o te iwi Maori. He tika tena, engari e taea te pehea. He rite ano ratou ki nga Pakeha, he pera ano hoki te Pakeha i runga i etahi o ana mahi. Ko te Paremete tonu e noho nei tetahi tauira hei whakatika i tenei korero aku. Ina hoki e rua ona wahanga, he Apitihana tetahi he Kawanatanga tetahi, a me i kore te kaha o nga tangata kei a ratou te tikanga mo nga huarahi e whakahaerea ai nga mahi o te Paremete tera pea e kino rawa atu nga whakahaere a nga taha e rua. I penei ai taku korero, kaore ano te Komiti o te Kotahitanga i whakawhiwhia ki tetahi ture hei whakamana i ana whakahaere, na reira ka ahei noa atu te tangata ki te korero i tana i pai ai, na reira kaore e kore te pakaru o etahi o ratou ki waho, Na, he kupu tenei mo te mahi hoko whenua Maori kia whakamutua, i ki au he tikanga tika rawa tera i whakaurua ki te Pire, engari na te nuinga atu o te Pire taua rarangi i whakakino. Ki taku mahara ki te whakamutua te hoko whenua Maori katahi ka ta nga manawa o nga Maori i nga raruraru me nga mahi kino a nga page 39roia Pakeha me era atu tangata nanakia o roto i te iwi Pakeha. Ko nga apiha hoko whenua a te Kawanatanga etahi tangata e tika ana kia whakahengia. Ina hoki, ki te haere ratou ki te hoko i tetahi poraka whenua a nga Maori, kaore e haere ana i te tuatahi ki nga, tangata matau oroto i te poraka whakaatu atu ai i ta raton mahi; engari haere ke ai i te tuatahi ki nga koroheke me nga tangata kaare timata ai i te hoko, i uru ai he turanga waewae mo ratou. Katahi ka maro ta ratou mahi, a, kia pau katoa i a ratou nga hea o nga tangata kuare kaore ne, i mohio ki te tikanga o te mahi i mahia ra e ratou, kua ai te rironga atu o aua hea hei take korero ma aua apiha ki nga tangata e pupuri ana i o ratou hea, a penei ai ta ratou korero, "He aha te pa, o te pupuri, o koutou hea ina hoki kua riro te nuinga o nga tangata i te hoko?" E te Tiamana, ehara taku e korero atu nei mo tenei tu mahi i te korero tara. He tika tonu, kua kite tonu au i taua mahi. Ko au tetahi tangata i pupuri tonu i toku hea i tetahi poraka a pau noa nga tangata katoa te hoko, a ko aku i korero ake nei nga korero a te apiha a te Kawanatanga i korero mai ai ki au km hoko ai au Na reira ahau ka ki, ki te whakamutua te hoko a nga Maori i o ratou whenua, ka tmo whiwhi te Maori i te ora mo ratou. Notemea he rite ano te Maori ki era atu iwi o te ao; he tangata ano he kuare, he tangata ano he porori ona whakaaro, a ko etahi he tangata matau, a ko etahi kaore i te mohio ki te tikanga o a ratou mahi e mahi ana. Na reira kei te tino tautoko au i taua rarangi o te Pire. Engari kaua rawa e whakaaetia kia riro ma nga Poari e whakahaere nga whenua, notemea he maha nga raruraru e tupu ake ana i tenei mea i te mokete. Ki te moketetia te whenua, a kaore e taea te utu o te mokete, heoi ka riro te whenua. Na reira ki taku mahara he mea tika kia hoatu he taima hei whiriwhiringa ma nga Maori i etahi menemana whakatikatika ma ratou i te Pire. Ki taku me hiki nga mahi katoa mo te Pire kia tu ra ano te hui ki Waitangi. Koi nei ano taku kupu mo nga Pire katoa e pa ana ki te iwi Maori kua whakaurua nei ki te Paremete i tenei huihuinga ona: ara, me hiki katoa kia tu ra ano taua hui. Mo te Pire a Henare Kaihau, kaore ahau ake e whakaae ki taua mea. Kaore ano taua Pire ana i whiriwhiria e nga iwi katoa. He tokoiti nga iwi e hiahia aua ki taua Pire. Na te iwi Maori katoa te hui ki Waitangi, ka tae ki reira nga mangai o nga iwi katoa o nga Motu e rua. Kua mutu aku korero.

306. Te Tiamana: I korero koe mo te mahi hoko whenua, i ki koe ko to hiahia me mutu rawa atu te hoko i nga whenua Maori?

Herepete Rapihana: Ae.

307. Te Tiamana: Kei te miharo au mo tena korero au, notemea he rereke rawa atu nga whenua o tou takiwa i nga whenua o era atu wahi o te koroni. Kaore koia koe i te mohio ki nga whenua nunui kei te takiwa o te Tai Tokerau e kore rawa e taea e nga Maori te mahi ki te kai te noho ranei a runga, a kaore rawa nei e puta he painga ki a ratou i aua whenua?

Herepete Rapihana: He pena etahi o nga whenua o reira.

308. Te Tiamana: Me pehea ki tau nga whenua pera te ahua?

Herepete Rapihana: Te take i pera ai taku korero, koia tenei: ki te whakaaetia te hoko whenua ki tetahi wahi o te Motu e kore e taea te kati ki etahi atu wahi. Kei te mohio au he tino he rawa atu nga whenua o toku takiwa na reira ka iti noa iho te utu mo o reira whenua.

309. Te Tiamana: Kaore koia koe e mohio ki te puritia aua whenua e nga Maori. Ka araia e tena te mahi whakanohonoho i te whenua ki te tangata, a ma tena e kore ai e tupu haere nga mahi katoa o taua takiwa?

Herepete Rapihana,: Ae; heoi taku e mea ana me kati nga hoko me era atu mahi katoa kia tu ra ano te hui ki Waitangi, a ki te kitea e taua hui me whakaoti he ritenga e tuwhera ai te hoko whenua, heoi ma ratou e mahi.

310. Te Tiamana: Kaore koe i te mohio he maha nga piihi ririki, tawhiti noa atu te takoto i nga wahi e nohoia ana e te taogata, kaore rawa nei e mahia ana ki te kai e nohoia ana ranei e nga Maori, a he Pakeha anake nga tangata e noho ana i te taha o aua whenua ririki nei, ara he 10 he 15 he 20 ranei nga eka o aua tu piihi whenua; me pehea ki tau aua tu whenua?

Herepete Rapihana: Me riihi.

311. Te Tiamana: Kaore ra e riihitia e te tangata ena tu whenua ririki?

Herepete Rapihana: Kaore auo i mohiotia te tika o tena korero.

312. Te Tiamana: Kei te mohio ano koe kaore rawa he whai tikanga o aua tu whenua, heoi kei waenganui o nga piihi a nga Pakeha e takoto ana, na reira ka hokona e nga Pakeha kia kati ai nga rohe o a ratou whenua; me i kore nga Pakeha e piri ana ki nga taha, ka kore rawa atu he utu mo aua tu whenua?

Herepete Rapihana: Ka mau tonu au ki taku whakaaro, ara, ko te mea tuatahi e pumau ai te ora ki te iwi Maori me whakamutu te hoko whenua.

313. Te Tiamana:, Kaati, ki tau me waiho noa iho aua poraka whenua kia takoto kau ana kaua rawa e mahia ki te kai a ake tonu atu?

Herepete Rapihana: Kaore au i te ki me waiho noa iho aua whenua a kaua e mania: e penei ke ana taku kaua e hokona.

314. Te Tiamana: Kaati ki tau me riihi? Ki to mahara ka riihitia ano e te Pakeha mo nga tau e rua tekau ma tahi nga whenua ngaherehere i waenganui o Mangonui me Hokianga koia hoki tera te takiwa e noho nei koe?

Herepete Rapihana: Ki taku mahara ka riihitia ano. Kei te Pakeha te nuinga o taua takiwa i naianei.

315. Te Tiamana: Nga whenua i waenganui o Mangonui me Mangamuka?

Herepete Rapihana: Kei te Pakeha nga wahi nunui o reira.

316. Te Tiamana: Ki to whakaaro ka riihitia ranei e te Pakeha nga whenua i te taha ki waho o Mangamuka?

Herepete Rapihana: Kua oti etahi wahi o reira te riihi i naianei hei mahinga rakau.

317. Te Tiamana: Nga wahi anake ra pea e tupuria ana e te rakau; engari me pehea nga wahi parae i waho i nga ngaherehare?

Herepete Rapihana: Ki taku me waiho katoa ena mea ma te hui ki Waitangi e whakatau he page 40tikanga, ma taua hui e whakatakoto he ritenga mo aua wahi. Engari i naianei tae noa ki te ra e tu ai taua hui, me tutaki te hoko i nga whenua Maori.

318. Te Tiamana: Ki tau i mohio ai mo era atu takiwa o Niu Tireni, kaore ranei koe e mohio ana he rereke te ahua me nga tikanga o nga whenua o te Tai Tokerau ki nga whenua o era atu takiwa o Niu Tireni, ara, mo te mahi kai me nga huarahi e taea ai te hari nga hua o te whenua ki nga makete i nga taone nunui?

Herepete Bapihana: E te Tiamana, kei te rite tahi to taua mohio kaore nga Maori o toku takiwa e mahi nui ana i te whenua. He kari kapia to ratou tino oranga, a ki te pan nga kapia te kari me nga whenua hoki te hokohoko atu me pehea ra he oranga mo ratou?

319. Te Tiamana: Engari mehemea i nui nga whenua papai, e taea ana te mahi ki te kai, kua kore nga Maori e whakawhirinaki tonu ki te mahi kapia hei oranga mo ratou?

Herepete Rapihana: He tino motomoto etahi o nga whenua, engari he mangere nga Maori ki te mahi. Na te kari kapia i mangere ai.

320. Wi Pere: Ko te upoko o te Pire tau e hiahia ana kia paahitia, ara, ko te rarangi e mea nei me whakamutu te hoko whenua.

Herepete Rapihana: Ae; engari ko taku hiahia me whakamutu te hoko whenua i runga i te aronga o nga kupu o te pukapuka inoi i tukuna atu nei ki te Kuini.

321. Wi Pere: A ko nga tikanga mo nga hoko me era atu mea, me waiho ena ma te hui?

Herepete Rapihana: Ae.

322. Henare Kaihau: Ka patai atu ahau ki a koe, kei te matau ranei koe ki nga tikanga o te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti. Kua korerotia ranei e koe ona kupu?

Herepete Rapihana: Kua korerotia e au.

323. Henare Kaihau: Kei te pai koe ki te Pire nei me ona tikanga katoa?

Herepete Rapihana: Kua ki atu nei hoki au kaore au i te pai ki te Pire.

324. Henare Kaihau: E ki aua koe ko te wahi o te Pire e paingia ana e koe ko te wahi e whakarite nei i nga kupu o te pukapuka inoi i tukuna atu nei ki te Kuini, ara, kia whakamutua te hoko whenua, a ko te nuinga atu o te Pire. e mea ana koe me tuku atu ma te hui ki Waitangi e whiriwhiri?

Herepete Rapihana: Ae.

325. Henare Kaihau: Nau ake pea tena hiahia, e whakapuaki ana ranei koe i nga whakaaro o nga iwi nana koe i tuku mai ki konei.

Herepete Rapihana: Kua ki atu ano au, naku ake tenei whakaaro.

326. Henare Kaihau: Ka pena ranei me tau te whakaaro o te mema mo te Tai Tokerau, ara, me tuku atu te Pire ki te hui ka tu nei ki Waitangi a te marama o Maehe e haere ake nei, ki reira whiriwhiria ai?

Herepete Rapihana: Ki taku mahara kei te penei tana me taku, notemea, e ai ki ta nga pukapuka o reira e tae mai ana ki au, kaore nga iwi o reira i te pai ki tenei Pire. Na reira ahau ka mahara me tuku atu tenei Pire ki taua hui, a ki reira korerotia ai e ratou.

327. Henare Kaihau. Ehara tena i te utu ki taku patai. Ko taku e hiahia ana kia mohio au kei te rite ranei ki tau te whakaaro o te mema mo te Tai Tokerau: ara, kia haria te Pire ki te hui ki Waitangi, ki reira korerotia ai; kei te mohio ranei koe ki ona whakaaro mo tenei mea?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio. Naku tena whakaaro kia haria te Pire ki te hui ki Waitangi.

328. Henare Kaihau: E ki ana te Pire me whakatu he Poari, me Pakeha me Maori ona mema, a ma taua Poari e whakahaere nga whenua Maori: e pehea ana to whakaaro mo te kupu nei me Pakeha etahi me Maori etahi o ona mema?

Herepete Rapihana: E mea ana koe kia korerotia atu e au taku ake whakaaro.

329. Henare Kaihau: Ae?

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro me Maori anake nga mema o te Poari.

330. Henare Kaihau: Kaua he Pakeha?

Herepete Rapihana: Kauaka; ki taku whakaaro kaua he Pakeha.

331. E mea ana koe me whakahaere e ratou a ratou mahi i raro i nga ture a te Kuini i raro ranei i a ratou ake ture i hanga ai?

Herepete Rapihana: Ko taku hiahia me whakakaere nga mahi i runga i nga ture; kaua ratou e takahi i nga ture o te koroni.

332. Henare Kaihau: Kaati, mehemea e hiahia ana koe kia kaua nga ture a te Kuini e takahia, kaore ha me uru he Pakeha ki te Poari?

Herepete Rapihana: Kaore au e pai kia taupatupatu nga ture.

333. Henare Kaihau: Ka pehea tau whakatakoto tikanga e kore af e takahia nga ture a te Kuini.

Herepete Kapihana: Kaore au e kaha ki te utu i tena patai. Kaore ano ahau i tahuri ki te mahi i tena. Kaore ano i whakaarohia e au taku huarahi e whakatakoto ai mo tena. Kaore e taea e au te utu ohorere atu i tena patai.

334. Henare Kaihau: Kaore e taea e koe te utu mai o taku patai? Ka hia nga tau e hurihuria ana tenei mea i kore ai koe e kaha ki te whakahoki mai i taku patai?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio ki te tikanga o te patai, mo tau ake Pire ranei, mo te aha ranei.

335. Henare Kaihau: E penei ana te tikanga o taku patai: I ki koe kaore te Pire a te Pirimia e takoto nei i haria kia kite nga huihuinga o nga iwi nunui o tenei koroni, ae mea ana au kia mohio au ki nga whakaaro o nga iwi nunui o te koroni i korerotia ake nei e koe.

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro kaore i pena taku korero. I penei taku kaore taua Pire i tae ki nga huihuinga i tu i nga iwi nunui o te koroni.

336. Henare Kaihau: Ki te kore koe e kaha ki te utu i te patai, kaati, hei aha, e kore e tohea e au. He patai ano tenei, engari i patairia ano ki a Te Heuheu, na reira e kore pea te Tiamana e pai kia uia ano e au, otira ehara i te patai roa rawa.

page 41

Te Tiamana; He pehea tena patai?

337. Henare Kaihau: I ki a Te Heuheu he torutoru nei nga wahi o te Motu i tae ai te Pire a te Pirimia, a kaore rawa i takoto ki te aroaro o te Kotahitanga. E ki ana tenei kai-whakahoki patai kaore rawa te Pire i tae ki tona takiwa?

Herepete Rapihana: Me whakamarama e au taku i korero ai. I penei taku korero, e toru nga wahanga o tenei Motu—ko te takiwa pooti o te Tai Rawhiti ko te takiwa pooti o te Tai Hauauru a ko to takiwa pooti ki te Tai Tokerau, a i penei taku, i haria haeretia te Pire ki nga takiwa pooti o te Tai Rawhiti me te Tai Hauauru engari kaore i haria ki te Tai Tokerau.

338. Henare Kaihau: A, kaati, e penei ana tau kaore ano tenei Pire i whiriwhiria e te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: Ae.

Te Tiamana: I pena ano hoki taku i mohio ai, ara, kaore ano nga Maori o te Tai Tokerau i kite i te Pire—ara, kaore ano i tuhaina ki reira.

339. Henare Kaihau: E mea ana ahau kia utua mai te kai-whakahoki patai taku patai, ara, mehemea e penei ana tana, kaore ano tenei Pire i takoto ki te aroaro o nga huihuinga o te Kotahitanga o nga iwi ranei o te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: I penei taku: i takoto te Pire ki te aroaro o te Kotahitanga ki Papawai, engari kaore i whakatakotoria ki te aroaro o taua hunga i rungai nga tikanga o ona ture whakahaere. Na reira i ki ai ahau kaore au e whakaae ki te Pire, notemea kaore i whakahaerea taua mea i runga i nga tikanga o taua hunga.

340. Henate Kaihau: E pai ana; ko te tikanga o ena kupa au he whakaae nau i takoto ano te Pire ki te aroaro o tetahi huihuinga o to Kotahitanga, a i kite katoa nga mema o te Kotahitanga i taua mea?

Herepete Rapihana: Ae.

341. Henare Kaihau: Me whakapoto ake e au taku korero ki a koe. Kaati ha, e penei ana, i rite te whakaaro o te Kotahitanga katoa ki to te kai-whakahoki patai kua muta ake nei, ara, ki to te Te Heuheu, ki ta to ratou tiamana, ko ia hoki te tiamana o te Komiti o te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: I te timatanga o aku korero ki te Komiti nei i ki atu an kei te whakaae au ki nga korero katoa a Te Heuheu—ara, ki tana whai korero i whakapuaki ai i te timatanga o ana korero. Engari kei au ano toku whakaaro mo ana whakahoki mo nga patai i uia ki a ia i muri iho.

342. Henare Kaihau: Pehea ai tau whakamarama i te tikanga o tenei kupu "Kotahitanga"? He aha tona tikanga?

Herepete Rapihana: Tona tikanga he whakatopu, ara, he whakakotahi i nga iwi Maori i raro i te Tiriti o Waitangi.

343. Henare Kaihau: I nga iwi koia i haina i to tiriti; koi ra te tikanga o tau e mea na?

Herepete Rapihana: Ae; me etahi atu iwi hoki kaore i haina i te tiriti kua uru nei ki te Kotahitanga.

344. Henare Kaihau: E penei ana a Rarangi 3 o taua tiriti: "Hei wakaritenga mai hoki tenei mo te wakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuini. Ka tiakiua e te Kuini o Ingarani nga taugata Maori katoa o Nu Tireni. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarani." I runga i tau e kawe na, e pehea ana te ahua o enei kupu? Me pehea e rite ai i aua kupu tau e hiahia na: me hoatu koia he mana motuhake ki te Maori kia ahei ai ia ki te hanga ture whahahaere mona me pehea ranei?

Herepete Rapihana: E penei ana toku i whakaaro ai: Mehemea ka whakaaetia he mana mo te Runanga Maori mo tetahi atu hunga Maori ranei he pai pea kia peratia, engari kaua e ture ke mo ratou e ture ke mo nga Pakeha. Koi nei taku. E noho nei tatou he ture ano mo te Maori he ture ano mo te Pakeha. Kaore ano i kotahi te tare mo nga iwi e rua. Ko nga ture e pa ana ki nga whenua Maori kaore e rite ana ki nga ture e pa ana ki nga whenua Pakeha, a ki toku mahara koia tera te mahi tika ma te hui ka tu nei ki Waitangi he tahuri ki te whakakotahi i nga ture mo nga iwi e rua.

345. Henare Kaihau: Engari ki te tu taua hui ki Waitangi a ki te korerotia e taua hui enei take katoa, me pehea e mohio ai tenei Komiti te Paremete ranei o Niu Tireni, tera e oti he tikanga i taua hui.

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro he marama taku tono ki te Komiti. Kua ki atu au, ata waiho enei take katoa kia tu to hui ki Waitangi, a kia mutu taua hui ka kite tatou i tana kupu e tuku mai ai ki te Komiti nei.

346. Henare Kaihau: Kaore e utua maramatia mai ana aku patai. Tena, he piri pono a Ngapuhi ki te Kuini.

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro he iwi piri pono ratou ki a te Kuini.

347. Henare Kaihau: Kaore ranei to iwi i uru ki nga mahi i whakahaerea e nga Maori hei pupuri i nga whenua, nana nei i ara ai te whawhai ki etahi wahi o tenei Motu? Me ki mai e koe ae, kaore ranei, a ki te kore koe e pai ki te utu mai i te patai mau e ki mai. Kei te mohio ano hoki koe?

Herepete Rapihana; Ki taku whakaaro i haere tonu a Ngapuhi i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi.

348. Henare Kaihau: Te tikanga o tena whakahoki mai e penei ana, kaore ratou i uru ki nga whakahaere e korerotia nei e au—ehara taku i te hopu i a koe mo etahi o korero?

Herepete Rapihana: Kaore au i te marama ki te take i uia ai tena patai e koe. Ki taku mahara i uru auo ratou.

349. Henare Kaihau: Kaati, i nga whawhai katoa timata i te tau 1842 tae noa ki te tau 1863—e penei ana tau —kaore a Ngapuhi i uru ki aua whawhai?

Herepete Rapihana: Ki toku mahara.

350. Henare Kaihau; I te mea e mohio ana ano koe, he aha i pena ai to whakahoki, Ki taku mahara? He aha te pai o te whakatitaha i te utu ki te patai, e mohio noa atu nei koe page 42ki te utu tika mo tena patai? Kei te mataku koe; engari kaore au i te mohio ki te take i wehi ai koe?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio ki ena mea. He tamariki au i taua wa.

351. Henare Kaihau: He tamariki rawa ahau i a koe, a kei te mohio au ki ana mahi.

Herepete Rapihana: E tika ana; eugari e kore au e ahei te ki kei te tika tau e mohio na.

352. HenareKaihau: Kaore au i te ki kei te tika taku. Kei te patai atu au ki a koe i tau i rongo ai mo aua mahi. Kia mohio te Komiti kaore au i te whai kia raruraru nga whakaaro o te kai-whakahoki patai, kia whakatakariri ranei ia. Kei te kite au ka nui tona raruraru i taku patai. Me whakamarama atu e au ki a ia i naianei. Kei te mohio koe, i te mutunga iho o nga whawhai a nga iwi e rua e noho nei i tenei Motu, rnahia ana e nga kai-whakahaere me nga apiha a te Kuini etahi mahi?

Herepete Rapihana: Ae; kua rongo au i pena. Kei te mohio au ki tena.

353. Henare Kaihau: A ko nga tikanga whakahaere i paahitia, a ko nga mea i mahia, e nga kai-whakahaere a te Kuini me nga apiha a te Kawauatanga kaore rawa i takahia e to iwi, a e piri tonu nei to iwi ki te Tiriti o Waitangi; e penei ana tau?

Herepete Rapihana: Ae.

354. Henare Kaihau: E pai ana. Tena, me penei taku patai: Mehemea e pena ana te ahua, me tau e ki na, a i hapai tonu to iwi i te Tiriti o Waitangi, me te mana tonu i a ratou o nga ture i mahia e nga kai-whakahaere a te Kuini me nga Apiha a te Kawanatanga i tenei koroni, me to ratou taka ki raro i te Paremete o tenei koroni, me pehea e koe, e tika ai to whakaara i naianei i tetahi mana motuhake hei whakahaere i te iwi Maori? I te mea kua tukua atu ou take katoa, ou mana katoa, tou kingitauga, me era atu mea katoa, ki a te Kuini, a i te mea kua whakamanaia e te Kuini ana kai-whakahaere me te Kawanatanga hoki ki te whakahaere i nga mahi o tenei whenua, a ki te whakatu i tetahi Paremete mo tenei whenua, me te hapai tonu o tou iwi i te ture, me pehea e koutou to pakaru ki waho i naianei ki te whakatu i te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: Kia roa au e utu ana i tena patai, otira ki taku titiro ehara tena i te patai. Ko tau tena i hanga ai mo aku korero i korero ai. Kaore hoki nga mahi katoa a nga Pakeha me nga Maori i haere i runga i te Tiriti o Waitangi.

355. Henare Kaihau: Kaore au i te pai ki tena utu mai. E ki ana koe i te wa o te whawhai ki tenei whenua i piri porno tou iwi ki te Kuini me ona ture; a me to koutou man tonu ki te Tiriti o Waitangi, a ko nga ture i mahia e nga kai-whakahaere a te Kuini i tenei whenua nga mea nana koutou i arahi; a me pehea e koe te ki i naianei, "Kua kore matou e piri pono ki te Kuini, e hiahia ana matou ki te whakatu i te Kotahitanga?".

Herepete Rapihana: Ki taku kaore kau he he o te Kotahitanga. Kaore rawa ia i te taupatupatu ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, notemea na taua tiriti i whakapumau nga mana o toku iwi ki a ratou, a ko to ratou hiahia he hapai i aua mana kei ngaro.

356. Henare Kaihau: Kaore au i te korero mo te Tiriti o Waitangi. Ko taku i ui ai ki a koe, i pehea tou iwi i te wa i ara ai te whawhai i waenganui i nga iwi e rua. Ko etahi tangata i pupuri i o ratou whenua, a whawhaitia ana e te Kawanatanga, a karangatia ana ratou he hauhau; i huri koe ki to ratou nei taha i piri pono tonu ranei koe ki te Kuini? Koia tena te patai i uia atu e au ki a koe, a ki ana mai koe i piri pono tonu koe ki te Kuini, a i naianei kua mea koe ki te whakaara i tetahi tikanga hou, a tapa iho e koe tona ingoa ko te Kotahitanga; he aha te take i penei ai?

Herepete Rapihana: E penei ana taku, ko te hiahia o nga Maori kia ata whakaarohia etahi tikanga me etahi whakahaere, he mahara tera pea e taea te whakariterite aua mea i waenganui o nga iwi e rua i runga ano i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi.