Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Herepete Rapihana: Ka karangatia ki te aroaro o te Komiti: ka whai korero, ka mutu: ka patairia

Herepete Rapihana: Ka karangatia ki te aroaro o te Komiti: ka whai korero, ka mutu: ka patairia.

Te Tiamana: E pai ana te Komiti kia korerotia mai e koe au whakaaro mo te Pire i runga i to tunga hei mangai mo te pito ki Ngapuhi. Kua rongo koe i nga korero a te kai-whakahoki patai kua mutu ake nei, a e mea atu ana ahau ki a koe kaua e tuaruatia mai e koe nga mea kua oti i a ia te korero, engari me korero mai e koe ko au i mohio ai hei whakaatuatu mai i nga whakaaro me nga hiahia o nga iwi Maori o te pito whaka-raro o te Motu nei?

Herepete Rapihana: Kia ora te Tiamana me nga mema o te Komiti. Ko aku kupu tuatahi, e tautoko ana ahau i nga kupu katoa a te kai-whakahoki patai kua mutu ake nei, koia hoki te tiamana o to matou komiti, e noho nei i Poneke, hei mangai mo te tekau mano tangata kua haina nei i nga pitihana whakahe mo te Pire. Engari, kia mohio koutou, kaore nga tangata o toku takiwa i haina i nga pitihana turaki i te Pire.

304. Te Tiamana: A i haina ranei ratou i nga pitihana tautoko i te Pire?

Herepete Rapihana: Kaore ratou i haina pitihana, ahahoa hei tautoko hei whakahe ranei mo te Pire, te take: kahore he kape o te Pire i tae ake ki to matou takiwa i au i reira.

305. Te Tiamana: No to koutou mema tena wareware?

Herepete Rapihana: Ae; no te Kawanatanga ano hoki. Ina hoki i karangatia e te Kawana-tanga he hui mo era atu wahi o te motu nei, kaore i karangatia tetahi mo to matou nei pito. Ko te hui ki Waipatu te mea tuatahi, a i haria e te Kawanatanga nga kape o te Pire ki o reira wahi. Na reira ahau ka ki e rite tahi ana te he o te Kawanatanga me te he o to matou mema. I tae au ki hui ki Wairarapa, ka takoto ko te Pire nei hei mahi ka mahue nga mahi ake a te Kotahitanga. Ka tu atu au, ka ki atu au, e kore rawa au e whakaae ki te Pire timata i tona upoko tae noa ki tona mutunga, notemea kaore rawa he kupu i tae ki toku iwi hei whakaatu atu ki a jatou mo te Pire. Tetahi o aku kupu kaore tenei Pire i tukua atu ki te Kotahitanga, engari he mea whakatakoto noa iho ki te aroaro o nga Maori ki waho o te Kotahitanga. Na, he maha nga tangata i tae ki taua hui, nga tane, nga wahine, nga tamariki, o nga iwi Maori o tenei pito o te Motu nei. Na, ka whakaaro au kotahi tonu au hei mangai mo te Tai Tokerau, a i te mea kaore ano toku iwi i kite noa i te Pire, na reira kaore au e tika hei whiriwhiri i te Pire, hei whakatikatika hei korero ranei mo te Pire. I taku taenga mai ki tenei kainga ka kite au i te Pire, a tukua atu ana e au he kape o taua mea ki toku iwi, a i au e noho nei i Poneke ka korerotia mai ki au kaore ratou i whakaae ki te Pire tuatahi a te Pirimia tae atu ki nga menemana i mahia e te hui ki Papawai hei whakatikatika i taua Pire. I haere mai au ki konei ki te tautoko i nga korero a te kai-whakahoki patai kua mutu ake nei. Kaore au e whakaae ki te Pire e takoto nei, a kaore hoki au e whakaae ki nga menemana i mahia nei e te Tai Eawhiti. He penei taku tono ki te Komiti: me whakahau e koutou kia hikitia tenei Pire me te Pire a Henare Kaihau, me era atu Pire katoa e pa ana ki nga mea Maori, kia tu te hui ki Waitangi. Kotahi tonu te mea o roto i te Pire a te Pirimia me nga menemana e taea e au te whakaae ko te rarangi e ki nei me whakamutu te hoko whenua. Engari kotahi tonu tena mea. Tenei ano etahi atu tikanga maha kei roto i te Pire e kore e taea e matou te whakaoti ki Poneke nei. Na reira ahau ka ki me hiki te Pire katoa kia tu te hui ki Waitangi, notemea hei huihuinga nui, whai tikanga hoki, tera no nga rangatira Maori katoa o nga wahi katoa o te Motu. Hei huihuinga whai mana tera, engari ko te ture kei te arai e kore ai e whai mana ana mahi. He tika ta nga mema o te Komiti e whakaatu mai nei, ara, kaore i te kotahi te whakaaro o te iwi Maori. He tika tena, engari e taea te pehea. He rite ano ratou ki nga Pakeha, he pera ano hoki te Pakeha i runga i etahi o ana mahi. Ko te Paremete tonu e noho nei tetahi tauira hei whakatika i tenei korero aku. Ina hoki e rua ona wahanga, he Apitihana tetahi he Kawanatanga tetahi, a me i kore te kaha o nga tangata kei a ratou te tikanga mo nga huarahi e whakahaerea ai nga mahi o te Paremete tera pea e kino rawa atu nga whakahaere a nga taha e rua. I penei ai taku korero, kaore ano te Komiti o te Kotahitanga i whakawhiwhia ki tetahi ture hei whakamana i ana whakahaere, na reira ka ahei noa atu te tangata ki te korero i tana i pai ai, na reira kaore e kore te pakaru o etahi o ratou ki waho, Na, he kupu tenei mo te mahi hoko whenua Maori kia whakamutua, i ki au he tikanga tika rawa tera i whakaurua ki te Pire, engari na te nuinga atu o te Pire taua rarangi i whakakino. Ki taku mahara ki te whakamutua te hoko whenua Maori katahi ka ta nga manawa o nga Maori i nga raruraru me nga mahi kino a nga page 39roia Pakeha me era atu tangata nanakia o roto i te iwi Pakeha. Ko nga apiha hoko whenua a te Kawanatanga etahi tangata e tika ana kia whakahengia. Ina hoki, ki te haere ratou ki te hoko i tetahi poraka whenua a nga Maori, kaore e haere ana i te tuatahi ki nga, tangata matau oroto i te poraka whakaatu atu ai i ta raton mahi; engari haere ke ai i te tuatahi ki nga koroheke me nga tangata kaare timata ai i te hoko, i uru ai he turanga waewae mo ratou. Katahi ka maro ta ratou mahi, a, kia pau katoa i a ratou nga hea o nga tangata kuare kaore ne, i mohio ki te tikanga o te mahi i mahia ra e ratou, kua ai te rironga atu o aua hea hei take korero ma aua apiha ki nga tangata e pupuri ana i o ratou hea, a penei ai ta ratou korero, "He aha te pa, o te pupuri, o koutou hea ina hoki kua riro te nuinga o nga tangata i te hoko?" E te Tiamana, ehara taku e korero atu nei mo tenei tu mahi i te korero tara. He tika tonu, kua kite tonu au i taua mahi. Ko au tetahi tangata i pupuri tonu i toku hea i tetahi poraka a pau noa nga tangata katoa te hoko, a ko aku i korero ake nei nga korero a te apiha a te Kawanatanga i korero mai ai ki au km hoko ai au Na reira ahau ka ki, ki te whakamutua te hoko a nga Maori i o ratou whenua, ka tmo whiwhi te Maori i te ora mo ratou. Notemea he rite ano te Maori ki era atu iwi o te ao; he tangata ano he kuare, he tangata ano he porori ona whakaaro, a ko etahi he tangata matau, a ko etahi kaore i te mohio ki te tikanga o a ratou mahi e mahi ana. Na reira kei te tino tautoko au i taua rarangi o te Pire. Engari kaua rawa e whakaaetia kia riro ma nga Poari e whakahaere nga whenua, notemea he maha nga raruraru e tupu ake ana i tenei mea i te mokete. Ki te moketetia te whenua, a kaore e taea te utu o te mokete, heoi ka riro te whenua. Na reira ki taku mahara he mea tika kia hoatu he taima hei whiriwhiringa ma nga Maori i etahi menemana whakatikatika ma ratou i te Pire. Ki taku me hiki nga mahi katoa mo te Pire kia tu ra ano te hui ki Waitangi. Koi nei ano taku kupu mo nga Pire katoa e pa ana ki te iwi Maori kua whakaurua nei ki te Paremete i tenei huihuinga ona: ara, me hiki katoa kia tu ra ano taua hui. Mo te Pire a Henare Kaihau, kaore ahau ake e whakaae ki taua mea. Kaore ano taua Pire ana i whiriwhiria e nga iwi katoa. He tokoiti nga iwi e hiahia aua ki taua Pire. Na te iwi Maori katoa te hui ki Waitangi, ka tae ki reira nga mangai o nga iwi katoa o nga Motu e rua. Kua mutu aku korero.

306. Te Tiamana: I korero koe mo te mahi hoko whenua, i ki koe ko to hiahia me mutu rawa atu te hoko i nga whenua Maori?

Herepete Rapihana: Ae.

307. Te Tiamana: Kei te miharo au mo tena korero au, notemea he rereke rawa atu nga whenua o tou takiwa i nga whenua o era atu wahi o te koroni. Kaore koia koe i te mohio ki nga whenua nunui kei te takiwa o te Tai Tokerau e kore rawa e taea e nga Maori te mahi ki te kai te noho ranei a runga, a kaore rawa nei e puta he painga ki a ratou i aua whenua?

Herepete Rapihana: He pena etahi o nga whenua o reira.

308. Te Tiamana: Me pehea ki tau nga whenua pera te ahua?

Herepete Rapihana: Te take i pera ai taku korero, koia tenei: ki te whakaaetia te hoko whenua ki tetahi wahi o te Motu e kore e taea te kati ki etahi atu wahi. Kei te mohio au he tino he rawa atu nga whenua o toku takiwa na reira ka iti noa iho te utu mo o reira whenua.

309. Te Tiamana: Kaore koia koe e mohio ki te puritia aua whenua e nga Maori. Ka araia e tena te mahi whakanohonoho i te whenua ki te tangata, a ma tena e kore ai e tupu haere nga mahi katoa o taua takiwa?

Herepete Rapihana,: Ae; heoi taku e mea ana me kati nga hoko me era atu mahi katoa kia tu ra ano te hui ki Waitangi, a ki te kitea e taua hui me whakaoti he ritenga e tuwhera ai te hoko whenua, heoi ma ratou e mahi.

310. Te Tiamana: Kaore koe i te mohio he maha nga piihi ririki, tawhiti noa atu te takoto i nga wahi e nohoia ana e te taogata, kaore rawa nei e mahia ana ki te kai e nohoia ana ranei e nga Maori, a he Pakeha anake nga tangata e noho ana i te taha o aua whenua ririki nei, ara he 10 he 15 he 20 ranei nga eka o aua tu piihi whenua; me pehea ki tau aua tu whenua?

Herepete Rapihana: Me riihi.

311. Te Tiamana: Kaore ra e riihitia e te tangata ena tu whenua ririki?

Herepete Rapihana: Kaore auo i mohiotia te tika o tena korero.

312. Te Tiamana: Kei te mohio ano koe kaore rawa he whai tikanga o aua tu whenua, heoi kei waenganui o nga piihi a nga Pakeha e takoto ana, na reira ka hokona e nga Pakeha kia kati ai nga rohe o a ratou whenua; me i kore nga Pakeha e piri ana ki nga taha, ka kore rawa atu he utu mo aua tu whenua?

Herepete Rapihana: Ka mau tonu au ki taku whakaaro, ara, ko te mea tuatahi e pumau ai te ora ki te iwi Maori me whakamutu te hoko whenua.

313. Te Tiamana:, Kaati, ki tau me waiho noa iho aua poraka whenua kia takoto kau ana kaua rawa e mahia ki te kai a ake tonu atu?

Herepete Rapihana: Kaore au i te ki me waiho noa iho aua whenua a kaua e mania: e penei ke ana taku kaua e hokona.

314. Te Tiamana: Kaati ki tau me riihi? Ki to mahara ka riihitia ano e te Pakeha mo nga tau e rua tekau ma tahi nga whenua ngaherehere i waenganui o Mangonui me Hokianga koia hoki tera te takiwa e noho nei koe?

Herepete Rapihana: Ki taku mahara ka riihitia ano. Kei te Pakeha te nuinga o taua takiwa i naianei.

315. Te Tiamana: Nga whenua i waenganui o Mangonui me Mangamuka?

Herepete Rapihana: Kei te Pakeha nga wahi nunui o reira.

316. Te Tiamana: Ki to whakaaro ka riihitia ranei e te Pakeha nga whenua i te taha ki waho o Mangamuka?

Herepete Rapihana: Kua oti etahi wahi o reira te riihi i naianei hei mahinga rakau.

317. Te Tiamana: Nga wahi anake ra pea e tupuria ana e te rakau; engari me pehea nga wahi parae i waho i nga ngaherehare?

Herepete Rapihana: Ki taku me waiho katoa ena mea ma te hui ki Waitangi e whakatau he page 40tikanga, ma taua hui e whakatakoto he ritenga mo aua wahi. Engari i naianei tae noa ki te ra e tu ai taua hui, me tutaki te hoko i nga whenua Maori.

318. Te Tiamana: Ki tau i mohio ai mo era atu takiwa o Niu Tireni, kaore ranei koe e mohio ana he rereke te ahua me nga tikanga o nga whenua o te Tai Tokerau ki nga whenua o era atu takiwa o Niu Tireni, ara, mo te mahi kai me nga huarahi e taea ai te hari nga hua o te whenua ki nga makete i nga taone nunui?

Herepete Bapihana: E te Tiamana, kei te rite tahi to taua mohio kaore nga Maori o toku takiwa e mahi nui ana i te whenua. He kari kapia to ratou tino oranga, a ki te pan nga kapia te kari me nga whenua hoki te hokohoko atu me pehea ra he oranga mo ratou?

319. Te Tiamana: Engari mehemea i nui nga whenua papai, e taea ana te mahi ki te kai, kua kore nga Maori e whakawhirinaki tonu ki te mahi kapia hei oranga mo ratou?

Herepete Rapihana: He tino motomoto etahi o nga whenua, engari he mangere nga Maori ki te mahi. Na te kari kapia i mangere ai.

320. Wi Pere: Ko te upoko o te Pire tau e hiahia ana kia paahitia, ara, ko te rarangi e mea nei me whakamutu te hoko whenua.

Herepete Rapihana: Ae; engari ko taku hiahia me whakamutu te hoko whenua i runga i te aronga o nga kupu o te pukapuka inoi i tukuna atu nei ki te Kuini.

321. Wi Pere: A ko nga tikanga mo nga hoko me era atu mea, me waiho ena ma te hui?

Herepete Rapihana: Ae.

322. Henare Kaihau: Ka patai atu ahau ki a koe, kei te matau ranei koe ki nga tikanga o te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti. Kua korerotia ranei e koe ona kupu?

Herepete Rapihana: Kua korerotia e au.

323. Henare Kaihau: Kei te pai koe ki te Pire nei me ona tikanga katoa?

Herepete Rapihana: Kua ki atu nei hoki au kaore au i te pai ki te Pire.

324. Henare Kaihau: E ki aua koe ko te wahi o te Pire e paingia ana e koe ko te wahi e whakarite nei i nga kupu o te pukapuka inoi i tukuna atu nei ki te Kuini, ara, kia whakamutua te hoko whenua, a ko te nuinga atu o te Pire. e mea ana koe me tuku atu ma te hui ki Waitangi e whiriwhiri?

Herepete Rapihana: Ae.

325. Henare Kaihau: Nau ake pea tena hiahia, e whakapuaki ana ranei koe i nga whakaaro o nga iwi nana koe i tuku mai ki konei.

Herepete Rapihana: Kua ki atu ano au, naku ake tenei whakaaro.

326. Henare Kaihau: Ka pena ranei me tau te whakaaro o te mema mo te Tai Tokerau, ara, me tuku atu te Pire ki te hui ka tu nei ki Waitangi a te marama o Maehe e haere ake nei, ki reira whiriwhiria ai?

Herepete Rapihana: Ki taku mahara kei te penei tana me taku, notemea, e ai ki ta nga pukapuka o reira e tae mai ana ki au, kaore nga iwi o reira i te pai ki tenei Pire. Na reira ahau ka mahara me tuku atu tenei Pire ki taua hui, a ki reira korerotia ai e ratou.

327. Henare Kaihau. Ehara tena i te utu ki taku patai. Ko taku e hiahia ana kia mohio au kei te rite ranei ki tau te whakaaro o te mema mo te Tai Tokerau: ara, kia haria te Pire ki te hui ki Waitangi, ki reira korerotia ai; kei te mohio ranei koe ki ona whakaaro mo tenei mea?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio. Naku tena whakaaro kia haria te Pire ki te hui ki Waitangi.

328. Henare Kaihau: E ki ana te Pire me whakatu he Poari, me Pakeha me Maori ona mema, a ma taua Poari e whakahaere nga whenua Maori: e pehea ana to whakaaro mo te kupu nei me Pakeha etahi me Maori etahi o ona mema?

Herepete Rapihana: E mea ana koe kia korerotia atu e au taku ake whakaaro.

329. Henare Kaihau: Ae?

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro me Maori anake nga mema o te Poari.

330. Henare Kaihau: Kaua he Pakeha?

Herepete Rapihana: Kauaka; ki taku whakaaro kaua he Pakeha.

331. E mea ana koe me whakahaere e ratou a ratou mahi i raro i nga ture a te Kuini i raro ranei i a ratou ake ture i hanga ai?

Herepete Rapihana: Ko taku hiahia me whakakaere nga mahi i runga i nga ture; kaua ratou e takahi i nga ture o te koroni.

332. Henare Kaihau: Kaati, mehemea e hiahia ana koe kia kaua nga ture a te Kuini e takahia, kaore ha me uru he Pakeha ki te Poari?

Herepete Rapihana: Kaore au e pai kia taupatupatu nga ture.

333. Henare Kaihau: Ka pehea tau whakatakoto tikanga e kore af e takahia nga ture a te Kuini.

Herepete Kapihana: Kaore au e kaha ki te utu i tena patai. Kaore ano ahau i tahuri ki te mahi i tena. Kaore ano i whakaarohia e au taku huarahi e whakatakoto ai mo tena. Kaore e taea e au te utu ohorere atu i tena patai.

334. Henare Kaihau: Kaore e taea e koe te utu mai o taku patai? Ka hia nga tau e hurihuria ana tenei mea i kore ai koe e kaha ki te whakahoki mai i taku patai?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio ki te tikanga o te patai, mo tau ake Pire ranei, mo te aha ranei.

335. Henare Kaihau: E penei ana te tikanga o taku patai: I ki koe kaore te Pire a te Pirimia e takoto nei i haria kia kite nga huihuinga o nga iwi nunui o tenei koroni, ae mea ana au kia mohio au ki nga whakaaro o nga iwi nunui o te koroni i korerotia ake nei e koe.

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro kaore i pena taku korero. I penei taku kaore taua Pire i tae ki nga huihuinga i tu i nga iwi nunui o te koroni.

336. Henare Kaihau: Ki te kore koe e kaha ki te utu i te patai, kaati, hei aha, e kore e tohea e au. He patai ano tenei, engari i patairia ano ki a Te Heuheu, na reira e kore pea te Tiamana e pai kia uia ano e au, otira ehara i te patai roa rawa.

page 41

Te Tiamana; He pehea tena patai?

337. Henare Kaihau: I ki a Te Heuheu he torutoru nei nga wahi o te Motu i tae ai te Pire a te Pirimia, a kaore rawa i takoto ki te aroaro o te Kotahitanga. E ki ana tenei kai-whakahoki patai kaore rawa te Pire i tae ki tona takiwa?

Herepete Rapihana: Me whakamarama e au taku i korero ai. I penei taku korero, e toru nga wahanga o tenei Motu—ko te takiwa pooti o te Tai Rawhiti ko te takiwa pooti o te Tai Hauauru a ko to takiwa pooti ki te Tai Tokerau, a i penei taku, i haria haeretia te Pire ki nga takiwa pooti o te Tai Rawhiti me te Tai Hauauru engari kaore i haria ki te Tai Tokerau.

338. Henare Kaihau: A, kaati, e penei ana tau kaore ano tenei Pire i whiriwhiria e te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: Ae.

Te Tiamana: I pena ano hoki taku i mohio ai, ara, kaore ano nga Maori o te Tai Tokerau i kite i te Pire—ara, kaore ano i tuhaina ki reira.

339. Henare Kaihau: E mea ana ahau kia utua mai te kai-whakahoki patai taku patai, ara, mehemea e penei ana tana, kaore ano tenei Pire i takoto ki te aroaro o nga huihuinga o te Kotahitanga o nga iwi ranei o te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: I penei taku: i takoto te Pire ki te aroaro o te Kotahitanga ki Papawai, engari kaore i whakatakotoria ki te aroaro o taua hunga i rungai nga tikanga o ona ture whakahaere. Na reira i ki ai ahau kaore au e whakaae ki te Pire, notemea kaore i whakahaerea taua mea i runga i nga tikanga o taua hunga.

340. Henate Kaihau: E pai ana; ko te tikanga o ena kupa au he whakaae nau i takoto ano te Pire ki te aroaro o tetahi huihuinga o to Kotahitanga, a i kite katoa nga mema o te Kotahitanga i taua mea?

Herepete Rapihana: Ae.

341. Henare Kaihau: Me whakapoto ake e au taku korero ki a koe. Kaati ha, e penei ana, i rite te whakaaro o te Kotahitanga katoa ki to te kai-whakahoki patai kua muta ake nei, ara, ki to te Te Heuheu, ki ta to ratou tiamana, ko ia hoki te tiamana o te Komiti o te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: I te timatanga o aku korero ki te Komiti nei i ki atu an kei te whakaae au ki nga korero katoa a Te Heuheu—ara, ki tana whai korero i whakapuaki ai i te timatanga o ana korero. Engari kei au ano toku whakaaro mo ana whakahoki mo nga patai i uia ki a ia i muri iho.

342. Henare Kaihau: Pehea ai tau whakamarama i te tikanga o tenei kupu "Kotahitanga"? He aha tona tikanga?

Herepete Rapihana: Tona tikanga he whakatopu, ara, he whakakotahi i nga iwi Maori i raro i te Tiriti o Waitangi.

343. Henare Kaihau: I nga iwi koia i haina i to tiriti; koi ra te tikanga o tau e mea na?

Herepete Rapihana: Ae; me etahi atu iwi hoki kaore i haina i te tiriti kua uru nei ki te Kotahitanga.

344. Henare Kaihau: E penei ana a Rarangi 3 o taua tiriti: "Hei wakaritenga mai hoki tenei mo te wakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuini. Ka tiakiua e te Kuini o Ingarani nga taugata Maori katoa o Nu Tireni. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarani." I runga i tau e kawe na, e pehea ana te ahua o enei kupu? Me pehea e rite ai i aua kupu tau e hiahia na: me hoatu koia he mana motuhake ki te Maori kia ahei ai ia ki te hanga ture whahahaere mona me pehea ranei?

Herepete Rapihana: E penei ana toku i whakaaro ai: Mehemea ka whakaaetia he mana mo te Runanga Maori mo tetahi atu hunga Maori ranei he pai pea kia peratia, engari kaua e ture ke mo ratou e ture ke mo nga Pakeha. Koi nei taku. E noho nei tatou he ture ano mo te Maori he ture ano mo te Pakeha. Kaore ano i kotahi te tare mo nga iwi e rua. Ko nga ture e pa ana ki nga whenua Maori kaore e rite ana ki nga ture e pa ana ki nga whenua Pakeha, a ki toku mahara koia tera te mahi tika ma te hui ka tu nei ki Waitangi he tahuri ki te whakakotahi i nga ture mo nga iwi e rua.

345. Henare Kaihau: Engari ki te tu taua hui ki Waitangi a ki te korerotia e taua hui enei take katoa, me pehea e mohio ai tenei Komiti te Paremete ranei o Niu Tireni, tera e oti he tikanga i taua hui.

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro he marama taku tono ki te Komiti. Kua ki atu au, ata waiho enei take katoa kia tu to hui ki Waitangi, a kia mutu taua hui ka kite tatou i tana kupu e tuku mai ai ki te Komiti nei.

346. Henare Kaihau: Kaore e utua maramatia mai ana aku patai. Tena, he piri pono a Ngapuhi ki te Kuini.

Herepete Rapihana: Ki taku whakaaro he iwi piri pono ratou ki a te Kuini.

347. Henare Kaihau: Kaore ranei to iwi i uru ki nga mahi i whakahaerea e nga Maori hei pupuri i nga whenua, nana nei i ara ai te whawhai ki etahi wahi o tenei Motu? Me ki mai e koe ae, kaore ranei, a ki te kore koe e pai ki te utu mai i te patai mau e ki mai. Kei te mohio ano hoki koe?

Herepete Rapihana; Ki taku whakaaro i haere tonu a Ngapuhi i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi.

348. Henare Kaihau: Te tikanga o tena whakahoki mai e penei ana, kaore ratou i uru ki nga whakahaere e korerotia nei e au—ehara taku i te hopu i a koe mo etahi o korero?

Herepete Rapihana: Kaore au i te marama ki te take i uia ai tena patai e koe. Ki taku mahara i uru auo ratou.

349. Henare Kaihau: Kaati, i nga whawhai katoa timata i te tau 1842 tae noa ki te tau 1863—e penei ana tau —kaore a Ngapuhi i uru ki aua whawhai?

Herepete Rapihana: Ki toku mahara.

350. Henare Kaihau; I te mea e mohio ana ano koe, he aha i pena ai to whakahoki, Ki taku mahara? He aha te pai o te whakatitaha i te utu ki te patai, e mohio noa atu nei koe page 42ki te utu tika mo tena patai? Kei te mataku koe; engari kaore au i te mohio ki te take i wehi ai koe?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio ki ena mea. He tamariki au i taua wa.

351. Henare Kaihau: He tamariki rawa ahau i a koe, a kei te mohio au ki ana mahi.

Herepete Rapihana: E tika ana; eugari e kore au e ahei te ki kei te tika tau e mohio na.

352. HenareKaihau: Kaore au i te ki kei te tika taku. Kei te patai atu au ki a koe i tau i rongo ai mo aua mahi. Kia mohio te Komiti kaore au i te whai kia raruraru nga whakaaro o te kai-whakahoki patai, kia whakatakariri ranei ia. Kei te kite au ka nui tona raruraru i taku patai. Me whakamarama atu e au ki a ia i naianei. Kei te mohio koe, i te mutunga iho o nga whawhai a nga iwi e rua e noho nei i tenei Motu, rnahia ana e nga kai-whakahaere me nga apiha a te Kuini etahi mahi?

Herepete Rapihana: Ae; kua rongo au i pena. Kei te mohio au ki tena.

353. Henare Kaihau: A ko nga tikanga whakahaere i paahitia, a ko nga mea i mahia, e nga kai-whakahaere a te Kuini me nga apiha a te Kawauatanga kaore rawa i takahia e to iwi, a e piri tonu nei to iwi ki te Tiriti o Waitangi; e penei ana tau?

Herepete Rapihana: Ae.

354. Henare Kaihau: E pai ana. Tena, me penei taku patai: Mehemea e pena ana te ahua, me tau e ki na, a i hapai tonu to iwi i te Tiriti o Waitangi, me te mana tonu i a ratou o nga ture i mahia e nga kai-whakahaere a te Kuini me nga Apiha a te Kawanatanga i tenei koroni, me to ratou taka ki raro i te Paremete o tenei koroni, me pehea e koe, e tika ai to whakaara i naianei i tetahi mana motuhake hei whakahaere i te iwi Maori? I te mea kua tukua atu ou take katoa, ou mana katoa, tou kingitauga, me era atu mea katoa, ki a te Kuini, a i te mea kua whakamanaia e te Kuini ana kai-whakahaere me te Kawanatanga hoki ki te whakahaere i nga mahi o tenei whenua, a ki te whakatu i tetahi Paremete mo tenei whenua, me te hapai tonu o tou iwi i te ture, me pehea e koutou to pakaru ki waho i naianei ki te whakatu i te Kotahitanga?

Herepete Rapihana: Kia roa au e utu ana i tena patai, otira ki taku titiro ehara tena i te patai. Ko tau tena i hanga ai mo aku korero i korero ai. Kaore hoki nga mahi katoa a nga Pakeha me nga Maori i haere i runga i te Tiriti o Waitangi.

355. Henare Kaihau: Kaore au i te pai ki tena utu mai. E ki ana koe i te wa o te whawhai ki tenei whenua i piri porno tou iwi ki te Kuini me ona ture; a me to koutou man tonu ki te Tiriti o Waitangi, a ko nga ture i mahia e nga kai-whakahaere a te Kuini i tenei whenua nga mea nana koutou i arahi; a me pehea e koe te ki i naianei, "Kua kore matou e piri pono ki te Kuini, e hiahia ana matou ki te whakatu i te Kotahitanga?".

Herepete Rapihana: Ki taku kaore kau he he o te Kotahitanga. Kaore rawa ia i te taupatupatu ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, notemea na taua tiriti i whakapumau nga mana o toku iwi ki a ratou, a ko to ratou hiahia he hapai i aua mana kei ngaro.

356. Henare Kaihau: Kaore au i te korero mo te Tiriti o Waitangi. Ko taku i ui ai ki a koe, i pehea tou iwi i te wa i ara ai te whawhai i waenganui i nga iwi e rua. Ko etahi tangata i pupuri i o ratou whenua, a whawhaitia ana e te Kawanatanga, a karangatia ana ratou he hauhau; i huri koe ki to ratou nei taha i piri pono tonu ranei koe ki te Kuini? Koia tena te patai i uia atu e au ki a koe, a ki ana mai koe i piri pono tonu koe ki te Kuini, a i naianei kua mea koe ki te whakaara i tetahi tikanga hou, a tapa iho e koe tona ingoa ko te Kotahitanga; he aha te take i penei ai?

Herepete Rapihana: E penei ana taku, ko te hiahia o nga Maori kia ata whakaarohia etahi tikanga me etahi whakahaere, he mahara tera pea e taea te whakariterite aua mea i waenganui o nga iwi e rua i runga ano i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi.