.gif)
Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898
Appendix I
Appendix I.
Ko te ripoata tenei a enei iwi, a enei hapu, a te komiti o te whakamaharatanga, mo te Pire a te Kawanatanga, i tukua mai nei ki nga iwi, ki nga hapu, ki nga reo o Aotearoa me Te Waipounamu, i whakatakototia mai nei e te Pirimia, i roto i te tau o te Tiupiri whakamaharatanga mo nga tau o te Kuim Wikitona, e noho ana, i runga i te torona, o ona tupuna. Koia tenei ka tukua atu nei ta matou whakamarainatanga, e mau ake, i raro nei. Ki te Tiamana, ki nga mema honore e noho nuihui ana i runga i to ratou mana, i roto i to Paremete o te Kotahitanga —
| No. 1. |
I runga i nga tikanga o tenei Ture me roherohe a takiwa te Koroni nei.
Rupu Apiti.— Ko ta matou rohe
tenei. I timata i Waimata ka ahu ki te Kape, ka mau ki te
Rakautunaha ka whati ki te Rawhiti, ka mau ki te
Tuturewa—ka mau ki te Hora a Te Hewai. Ka mau ki
te kauru o Taurekaitai, ka ahu ki raro o Taurekaitai. Ka mau
mai ki te Waikareao, ka mau page 138 |
| No. 2. |
Me whakatu he Poari whenua Maori mo ia takiwa mo ia takiwa. Ko nga mema mo taua Poari ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna me etahi Pakeha tokorua ma te Kawana raua e whakatu, me etahi Maori tokorua me ata pooti raua mo nga tau e toru e nga tangata Maori no ratou nga whenua Maori i roto i ia o aua takiwa. Kupu Apiti.—E whakakorea atu ana tenei wahi o te rarangi, te ingoa Komihana. Engari me tu kia rua nga mema Pakeha kia rua nga mema Maori. Ko te komiti poraka ki raro i a ratou. Ko aua mema Maori no roto ake i taua rohe, me te komiti poraka hoki. |
| No. 3. | Me utu nga mema o te Poari nga Pakeha nga Maori ki nga utu tau me era atu utu hoki e whakaaetia e te Paremete i ia wa i ia wa. Kua paahitia tenei rarangi i runga ano i tona ake tikanga. |
| No. 4. |
Me tu ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna hei Tiamana mo te Poari i runga i tona tuunga Komihana, engari me whai pooti whakatau anake ia, a ki te ngaro atu ia me whakatu e ia tetahi o nga mema Pakeha hei Teputi. Tiamana. Kupu Apiti.—E whakakorea atu ana tenei wahi o te rarangi, te ingoa Komihana kua tu hei Tiamana engari me tu ia hei Tumuaki mo nga Poari katoa o te koroni. Engari me tu ko tetahi o nga mema Pakeha hei Tiamana. Ki te ngaro atu taua Tiamana i runga i te mate, i nga raruraru nui ranei i pa ki a ia me tu tetahi o aua mema Pakeha hei Teputi Tiamana. |
| No. 5. | Me whai pooti te Teputi Tiamana pera me era atu mema, me te pooti whakatau hoki. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 6. | Ka whai koramate Poari ina ka noho nga mema e toru, engari kia kotahi o ratou maha atu ranei me Maori. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 7. | E kore te Ture e whakakore i te mana mema i te tau 1878 e pa ki nga mema Maori o te Poari. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 8. | Ko te whakaaetanga kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i etahi takiwa e taea ana i runga i te peneitanga ara, ka taea e te Kawana te whakamana i runga i te pitihana a etahi tangata kia rua tekau maha atu ranei o nga tangata no ratou nei te whenua. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 9. | I te taenga o te pitihana ki te Kawana, me perehi e ia ki roto ki te Gazette me te Kahiti, me tono hoki kia whakaaturia mai nga kupu whakahe. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona tikanga. |
| No. 10. |
Ki te puta te kupu whakahe o nga tangata rua tekau o era atu o nga tangata Maori no ratou te whenua ki te pitihana, me whakatau taua mea i runga i te pooti a nga tangata katoa no ratou te whenua. Kupu Apiti ki te No. 10.—E whakahengia atu ana tetahi wahi o tenei rarangi, te kupu pooti, engari me whakatau i runga i te kaha o o ratou take. |
| No. 11. |
A te whakaaetanga kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i tetahi takiwa, me tau nga whenua ki te Poari, me te whai mana ano o nga riana me era atu taunaha e tika ana i runga i to te Ture tikanga, ko te tikanga o tenei kupu whenua Maori, he whenua papatipu me era atu whenua a nga Maori, haunga ia nga whenua kua hokona e ratou i te Karauna i te Pakeha ranei, whenua ranei e tau nei nga tikanga o nga Ture e whai ake nei ki runga. Kupu Apiti ano mo te No. 11.—E whakakorea atu ana tetahi waahi o tenei rarangi, me tau nga whenua ki te Poari, engari me tau nga whakahaerenga o nga whenua ki te Poari: "Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1888"; "Te Ture Whenua Rahui i Poutini me Whakatau, 1887"; "Te Ture Whakatau Rahui o te Tai Hauauru, 1892"; me "Te Ture Taone Maori, 1895." |
| No. 12. | Ka whai mana te Poari ki te riihi i nga whenua Maori mo te wa kia kaua e neke ake i te rua tekau ma tahi nga tau me te whakauru, mo te kore whakauru ranei i te kupu whakaae kia whakaroaina te riihi mo tetahi atu wa kia kaua e neke atu i te rua tekau ma tahi nga tau i raro i nga tikanga o nga huarahi whakahaere, kei ta te Poari e whakaaro ana e tika ana te ritenga. Kua paahitia tenei rarangi. |
| No. 13. | B kore e taea te hoko te whenua i roto i te tahi takiwa kua whakaaetia kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i muri iho i tenei, haunga ia te mahi whakaoti i etahi tikanga mo te hoko i timataria i runga i to te ture ritenga i mua i te paahitanga. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 14. | E whai mana ana te Poari ki te wehe i etahi whenua hei, wahi mahinga, hei wahi nohoanga mo nga tangata no ratou te whenua i runga i nga tikanga me nga ritenga e whaka arohia ana e ratou e tika ana, me te wehe hoki i etahi whenua hei urupa, hei tuunga kura, he tuunga whare karakia, mo etahi atu tikanga ranei e pai ana mo te katoa. Kupu apiti, kua whakaurua atu tenei kupu, ma te whakaae ra ano o te komiti poraka ka whai mana ai nga tikanga o tenei rarangi. |
| No. 15. | I te tukunga whenua Maori i runga i te riihi, me matua whakahaere te Poari i te tikanga mo nga tono riihi a nga tangata Maori mo ratou te whenua. Kua paahitia te rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 16. | Ka ahei te Poari ki te whakahaere tikanga mo te tuku whenua Maori ki te Kuini mo te mahi mama i runga i nga tikanga o "Te Ture Maina, 1891," ko nga moni e puta mai ana i nga whenua pera katoa i runga i te mahi maina me utu atu e te kai-whakahaere o te whenua mahi koura ki te Poari, hei painga mo nga tangata no ratou te whenua. Kua paahitia tenei rarangi, engari ka whakaurua atu tenei kupu, ma te whakaae ra ano o te komiti poraka me nga mema o te Poari ka whai mana ai nga tikanga o tenei rarangi. |
| No. 17. | Ka ahei te Poari ki te whakahaere moni
i runga i te mahi hanga, whakapai hoki i nga rori, tiriti, me te
mahi run, me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga
whakanohonoho tangata, page 139 mo era atu tikanga ranei e ahei ana
kia whakahaerea i runga i nga tikanga o tenei Ture o nga huarani
whakahaere Kua paahitia tenei rarangi, engari ka whakaurua atu
tenei kupu, ma te whakaae ra ano o te komiti porak me nga mema o
te Poari ka whai mana ai nga tikanga o tenei rangi. |
| No. 18. | Ea tau era atu mana ki runga ki te Poari e whakataua ana ki runga ki a ratou e nga huarahi whakahaere. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 19. | Ka pena ano te mana whakahaere o te Poari ki runga ki nga whenua kua whakatua ki a ratou me nga mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kai riiwhi, whakatau i te nui o te paanga o ia tangata o ia tangata, me te mahi whakatu kai-tiaki mo nga tangata no ratou te whenua i hapa nei ratou i runga i to te ture ritenga. Kua paahitia tenei rarangi, engari e whakahengia ana te kupu (hapa) e whakatikaia ana ki tona tikanga i (pa) nei ratou i runga i to te Ture ritenga. |
| No. 20. | Ko nga moni e puta mad ana ki te Poari i runga i nga whenua Maori me whakahaere i runga i enei ritenga, ara: (1) Hei utu i te mahi whakahaere; (2) hei whakaea i nga mokete me nga riana e tau ana kia utua; (3) hei utu i nga moni toenga ki nga tangata no ratou te whenua i runga te ritenga o to te tangata paanga. Kua paahitia tenei rarangi i runga ake i tona tikanga. |
| No. 21. | E kore e taea e te tangata nona te whenua, te tuku i tona paanga ki tetahi whenua Maori i roto i te tahi takiwa i whakaaetia kia whakahaerea Te Ture nei i roto, heoi kau te tuku e taea ko te tuku a wira ki tetahi atu Maori. Kua paahitia tenei rarangi, engari me tuku a wira i a ia ano e toitu ana i tona oranga i waenganui i te iwi. |
| No. 22. | E kore te whenua Maori i roto i te takiwa pera e taea te rnuru te hoko ranei mo te nama. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 23. | Ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i Kawanatanga, neke ake i te £5,000 i roto i tetahi tau mo te mahi hanga rori, mahi ruri, me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga. |
| No. 24. | I runga i te tono a nga Maori no ratou te whenua e wha tikanga ana, ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga, neke ake i te £5,000, i roto i etahi tau, hei whakaea i nga mokete i etahi atu taunaha ranei i tau ki runga ki nga whenua i te wa i whakaaetia kia whakahaerea te Ture nei i roto me etahi moni neke ake i te £1,000 hei utu i nga nama tarewa a nga tangata Maori no ratou te whenua. Kua paahitia tenei rarangi i runga ano i tona ake tikanga. |
| No. 25. | Ko nga moni he mea pera te nama i te Kawanatanga, me whakahoki mai me te apiti atu i te moni hua, kia rima nga pauna i roto i te rau i runga i te ritenga utu i etahi moni, he mea ata whakarite te nui i roto i ia tau i ia tau, mo te wa neke ake i te 42 nga tau, a ko aua utu tau ra, i me tango mai i roto i nga moni e puta mai ana mo nga tangata Maori no ratou te whenua i nama nei aua moni ra mo ratou. Kua paahitia tenei rarangi, engari e whakaurua atu ana tenei kupu, me hawhe te moni hua, kia rua pauna tekau hereni i roto i te rau mo te rima mano pauna. |
| No. 26. | Ko nga hoko a te Karauna kaore i whakaotia me nga whakahaerenga a nga tangata noaiho i timataria i runga i to te ture ritenga, a i taea hoki kia whakaotia i runga i to te ture ritenga me kaua i paahitia tenei Ture, ka ahei kia whakaotia atu ki te Poari i roto i nga takiwa i whakaaetia kia whakahaerea te Ture nei i roto. Kua paahitia tenei rarangi i runga ano i tona ake tikanga. |
| No. 27. |
Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te hanga i nga huarahi whakahaere e tau ana hei whakatutuki i nga tikanga o tenei ture. Kupu Apiti.—Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakaae ki te tono atu a nga Poari kia mahia mai etahi ture hei whakakaha i aua Poari, hei whakapumau hoki i tenei Ture katoa mo ake tonu atu. Ko tahi huinga o nga Poari i roto i te tau. Ko nga rarangi katoa o tenei Ture me noho katoa te komiti poraka ki varo i nga mema o te Poari. |
