Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Appendix D. — Te Kape o te Pitihana Whakatikatika a nga iwi o Whanganui me Taupo. I mahia ki Whanganui. — Pitihana Whakaatu

Appendix D.
Te Kape o te Pitihana Whakatikatika a nga iwi o Whanganui me Taupo. I mahia ki Whanganui.
Pitihana Whakaatu.

(1.) He Whakamarama, he inoi atu hoki na matou na te iwi o Whanganui nei me te iwi o Tuwharetoa o Taupo me o matou rangatira tane rangatira wahine me o matou hapu o enei iwi.
(2.) I runga i to matou raruraru ki nga tangihana mo to matou tino kaumatua rangatira aroha o Meiha Keepa kihai i taea te whakarite te ra 20 o Mei, e tae ai ki te hui o te Kotahitanga ki Papawai.
(3.) I tae ano he waea whakaatu ma matou kia nekehia te hui, kia tae atu matou, a kaore he utu mai a Tamahau Mahupuku mo aua waea a matou.
(4.) I te mea kua kite matou i roto i nga nupepa Pakeha kua tae te Kawana me te Pirimia ki Papawai a kua takoto atu nga whakamarama a te Pirimia mo te Pire whenua Maori a te Kawanatanga kua tae nei ki Papawai, a, ka whakaaro matou e kore, a matou take i whiriwhiri ai e uru ki te Pahitanga a te Kotahitanga i taua Pire.
(5.) Koia matou ka inoi atu nei ki te Honore Pirimia me ona hoa Minita kia whakaarohia mai e koutou tenei pitihana, kia uru atu ki roto ki te ropu huihuinga o nga Minita me te Pirimia ina whiriwhiri koutou i nga menemana whakatikatika i nga take katoa e whakaurua ana ki taua Pire, e whakakorea ana ranei i roto o taua Pire.
(6.) E whakaaro ana hoki matou kia awhina, kia tautoko matou me era iwi era hapu i nga wahi o taua Pire katoa kua whakahaerea nei e matou enei e mau ake nei.
1. I runga i nga tikaanga o tenei Ture me roherohe nga takiwa o te koroni nei.
2. Me whakatu he Poari whenua Maori mo ia takiwa, ko nga mema mo taua Poari kia tokorima, ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna, hei Pakeha, kia tokowha hei Maori o ia takiwa o ia takiwa, me pooti aua mema Maori, kia toru tau e tu ana ka pooti hou ano e nga tangata o ia takiwa o ia takiwa.
3. Me utu tau nga mema katoa o tenei Poari, te Komihana me nga mema Maori tokowha o ia Poari o ia Poari, me era atu e tika ana, e whakaaetia ana e te Paremete i ia wa i ia wa.
4. Ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna hei Tiamana mo te Poari i runga ano i tona tunga Komihana kia rua nga pooti mana, ko tana ake pooti, me te pooti whakatau. Ki te ngaro ke te Komihana Tiamana mana e whakatu tetahi atu Pakeha hei riwhi mona, me panui rawa kite Kahiti te ingoa o tona riwhi, hei Tepute Tiamana.
5. Me whai Pooti te Teputi Tiamana me te Pooti whakatau ano.
6. Ko te korama o te Poari e tu ai, kia kaua hei iti iho i te tokotoru, kia rua mema Maori, kia kotahi Pakeha, haunga te maha ake.
7. E pai ana tenei rarangi katoa.
8. Ko te whakaaetanga kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture ki roto ki nga takiwa. Me pitihana te tokomaha o nga tangata nona te whenua. Ma te Kawana e whakamana taua tono. Ahakoa papatipu, karauna, tiwhikete, me era atu pukapuka pupuri take whenua Maori.
9. E pai ana tenei rarangi katoa.
10. Ki te puta he whakahe ma nga tangata, o te pitihana o waho ranei o te pitihana o nga tangata ano e whai take ana ki te whenua i pitihanatia i raro i te kahiti, me whakatau taua take i runga i te pooti a te tokomaha i tae ki te aroaro o te Poari i te ra i panuitia ai ki te kahiti.
11. Ko te kupu ("Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1881") me whakakore i roto i tenei rarangi a me uru aua tu whenua ki roto i tenei Pire.
12. Ka whai mana te Poari ki te riihi i nga whenua Maori i runga i te whakaae a te tokomaha o nga tangata nona te whenua, mo te utu nui i runga i te ritenga makete me era atu ritenga whakarite riihi ki te katoa ahakoa Pakeha, ahakoa Maori whai take ranei ki te whenua mo te wa mo nga utu i raro i nga tikanga o nga huarahi whakahaere.
13. E kore e taea, te hoko he whenua (he toenga whenua hoko ranei) i roto i te tahi takiwa kua whakaaetia kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i muri iho i tenei.
14. E whaimaria ana te Poari ki te wehe i etahi whenua i runga i te tono a te tangata, a nga tangata ranei nona te whenua, hei wahi mahinga hei wahi nohoanga mo nga tangata, nona te whenua. E whakaarotia ana e ratou e tika ana, me te wehe hoki i etahi whenua hei urupa, hei tuunga kura, hei tuunga whare karakia, me etahi atu tikanga e pai ana mo te iwi.
15. E pai ana tenei rarangi katoa.
16. Ka ahei te Poari. Ki te whakahaere tikanga mo te tuku whenua Maori ki te Kuini, kia mahia nga koura, me era atu kohatu utu nui, i runga i nga tikanga e whakaetia ana e te nuinga o nga tangata no ratou te whenua. Kua patua nga kupu (mo te mahi maina, i runga i nga tikanga o te Ture Maina 1891). Haere tonu ki te mutunga. (Ka hono atu ai enei kupu) (a e kore nga mana o te Ture 1891 e katoa ki te whakahe i tenei Ture.
17. Me hono atu ki te whakamutunga enei kupu. (Ki te mea e marama ana i te iwi kia peratia.)
18. E pai ana tenei rarangi katoa.
19. E pai ana tenei rarangi katoa.
20. E pai ana tenei rarangi katoa.
21. Kei te kupu (tuku a wira). Ka hono atu enei ki te tangata ki nga tangata ranei e kitea ana e te Ture he tika (me te whakawhitiwhiti hoki i nga paanga ki nga whenua Maori). Kua patua nga kupu, "Ki te tahi atu Maori."
22. Te nama me te pekerapu me apiti enei kupu ki raro o taua rarangi (e te tangata noaiho e te Kawanatanga ranei).
23. Ki te whakatnutunga (ki te mea e marama ana ki te iwi kia peratia).
24. E pai ana tenei rarangi.
25. Me penei nga utu initareti ara: £5,000 penei na e 3 paiheneti, £4,000 penei na e 3½ paiheneti, £3,000 penei na e 4 paiheneti, £2,000 penei na e 5 paiheneti.
26. Penei te whakatikatika. Ko enei kupu—"Me nga whakahaerenga o nga tangata noa iho" —me kore rawa atu me te hoatu o enei kupu ki te mutunga o taua tekiona—"Engari ko nga Tiiti ko nga Kirimini ranei whakaaetanga ki te hoko a etahi o nga tangata Maori, no ratou etahi whenua ki tetahi Pakeha ki etahi Pakeha ranei a kaore ano i taea e taua e aua Pakeha ranei te whakaoti i roto i nga tau tekau ma ono. Name kore e mana aua tu kirimini, a ko aua whenua me hoki mai ki te hunga nona te whenua a me taka ki roto ki tenei ture."
27. E pai ana tenei rarangi katoa.
28. Me hono atu ki te mutunga, o tenei rarangi enei kupu (i runga i te tono a taua, aua tangata ranei kia pera). Na me apiti atu tenei hei rarangi ano mo tenei Ture.
29. Me whai panga te pouaru wahine ki tetahi wahi oranga mona a te tane i mate, ahakoa reti, moni takoto ranei ki te peeke, era atu putanga moni ranei, aha koa whai uri a raua ake ko te tane i mate, kaore ranei. Engari kia mate taua wahine, me hoki taua painga ki te tangata, ki nga tangata ranei i whakataua e te Kooti koi ara nga riwhi o te tupapaku. E koro e mana te wira mo te paanga pera a te wahine pouaru.
30. Ki te mate mate katoa te tahi whanau, a kaore he oranga ki te ao, i runga i te matenga kore wira ko o ratou paanga whenua katoa me riro i o ratou whanaunga tata.
31. Ko te Kooti Whakawa Whenua Maori, me ona mana katoa, ka whakakahoretia atu e tenei Ture.