Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Appendix A. — [Native Lands Settlement and Administration Bill.]

Appendix A.
[Native Lands Settlement and Administration Bill.]

Ture Whakanohonoho Ki Te Tangata Whakahaere Hoki I Nga Whenua Maori.
He Pire E Huaina Ana

He Ture hei whakatakoto tikanga hei Whakanohonoho ki te Tangata hei Whakahaere hoki i nga Whenua Maori.

Notemea no te tau o te Taimana Tiupiri o te kuinitanga o Kuini Wikitoria, ka tukuna atu e nga rangatira me etahi o nga tino tangata o te iwi Maori o Niu Tireni, be pitihana ki a te Kuini me te Paremete o Niu Tireni, he inoi atu mo nga toenga (e tata ana ki te rima miriona nga eka), o nga whenua Maori e mau nei ki nga Maori kia rahuitia hei nohoanga hei oranga mo ratou i runga i tetahi tikanga e awhinatia ai ratou he tupato kei waiho kore whenua ratou: A notemea hei whakamaharatanga mo te pai o te whakahaere a te Kuini i te wa e tu ana ia hei kuini, a hei tohu hoki mo te nui o Tona atawhai me Tona ata whakarongo ki nga hiahia o Tona iwi Maori i Niu Tireni, e tau ai te ora ki runga ki a ratou, ma reira e tika ana kia whakatutukitia nga kupu o taua pitihana, a kia whakaritea he tikanga e pai ake ai nga whakahaere mo o ratou whenua i runga i nga ritenga e whai ake nei:

Na reira ka meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:—

1.	Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakanohonoho ki te Tangata "Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898," a me whakahaere tenei Ture i raro i te mana o te kiinita mo nga Mea Maori, engari me whiriwhiri tahi raua ko te kiinita mo nga Whenua mo nga mea e pa ana ki nga riihitanga me nga ruritanga o nga whenua e whakahaerea ana i raro i tenei Ture.
2.	Ko tenei Ture kua wahia kia rua ona Wahanga, ara:— Wahanga I. Nga tikanga tuatahi—Tekiona toru tae noa ki tekiona tekau ma rua. Wahanga II. Nga tikanga e whakahaerea ai nga Whenua Maori i roto i nga Takiwa Whenua Maori ina whakaaetia kia whakahaerea tenei Ture ki reira—Tekiona tekau ma toru tae noa ki tekiona wha tekau ma whitu.

page 111

Wahanga I.
Nga Tikanga Tuatahi.

Te Whakamaramatanga i nga tikanga o etahi kupu o tenei Ture me ona Taorotanga atu.

3.	I roto i tenei Ture, mehemea kaore e takoto ke ana te aronga,— "Poari" tona tikanga he Poari Whenua Maori i whakaturia i runga i te mana o tenei Ture: "Takiwa" tona tikanga he takiwa whenua Maori i whakaturia i runga i te mana o tenei Ture: "Pakeha" tona tikanga he tangata no nga iwi ke atu ehara nei i te Maori: "Minita" tona tikanga ko te kiinita mo nga Mea Maori: "Tangata Maori" tona tikanga he tangata Maori o Niu Tireni, a e uru ana ki taua kupu nga hawhe-kaihe me o ratou uri: "Whenua Maori" tona tikanga he whenua e puritia ana e nga Maori i raro i o ratou tikanga, ahakoa kua whakataua kaore ano ranei i whakataua nga take ki taua whenua e te Kooti Whenua Maori e tetahi atu mana ranei i ata whakaturia e te ture, a e uru ana ki nga tikanga o ana kupu nga whenua kua tuturu ki nga Maori i raro i tetahi Karauna karaati i raro ranei i tetahi atu pukapuka whaka-pumau take whenua; engari kaua e uru ki roto ki nga tikanga o ana kupu— (a.) Nga whenua i ata hokona e te Maori i te Karauna i tetahi Pakeha ranei; (b.) Nga whenua e taka ana ki raro e whakahaerea ana ranei i raro i nga tikanga o tetahi o nga Ture e whai ake nei, ara,— "Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1881," "Te Ture mo nga Rahui Maori o te Tai-hauauru o Te Waipounamu me Whakatu, 1887," "Te Ture Taone Maori, 1895." "Te Ture Rahui Maori o te Takiwa o te Urewera, 1896." "Tangata nona te whenua" tona tikanga he Maori e whiwhi ana i tetahi whenua Maori i te wa i rokohanga e te mananga o tenei Ture, a e uru ana ki nga tikanga o aua kupu te Maori tera e whiwhi a muri atu i runga i te riiwhitanga tupapaku i runga ranei i te wira ki nga painga e puta ana i taua whenua i raro i te mana o tenei Ture: "Kua whakatakotoria" tona tikanga ko nga huarahi-[unclear: whaka] haere i whakatakotoria i raro i tenei Ture.
4.	Ko nga kupu katoa i roto i tenei Ture e pa ana ki nga Maori whai whenua ka kiia e pa ana ki nga Maori whai whenua i roto i te takiwa whenua Maori e ekengia ana e aua kupu.
5.	Me pa a Wahanga II. o tenei Ture ki nga takiwa whenua Maori anake kua whakaaetia kia whakahaerea tenei Ture ki reira i runga i nga ritenga kua whakaritea i raro iho nei.

page 112

Nga Takiwa me nga Poari.

Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa, i runga i te Ota a tona Kaunihera, i ata perehitia ki roto ki te Kahiti, ki te whakatakoto i nga robe o nga takiwa whenua Maori, a ki te tapa i nga ingoa mo aua takiwa, i runga i tana i mahara ai he tika.

Me whakatu he Poari Whenua Maori mo ia takiwa whenua Maori ina whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki reira, a ka huaina he ingoa mo taua Poari ko "Te Poari Whenua Maori o (me tuhi ki konei te ingoa o te takiwa whenua Maori)," a kia tokorima nga mema o taua Poari, ara,—

(1.)	Ko te Komihana mo nga Whenua o te Karauna o te takiwa whenua i uru ai taua takiwa whenua Maori, te nuinga ranei o taua takiwa whenua Maori (ka huaina he ingoa inona i raro nei ko "te Komihana");
(2.)	Kia tokorua nga mema, me Pakeha, ma te Kawana e whakatu i muri tata iho i te whakaaetanga o tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa; a
(3.)	Kia tokorua nga mema, me Maori, me whiriwhiri i roto i a ratou e nga tangata Maori o taua takiwa, a me whakatu i runga i te pooti i muri tata iho i te whakaaetanga kia whakahaerea tenei Ture ki roto ki to ratou takiwa: Engari kaore te tangata Maori e ahei kia tu hei mema mo nga Poari Whenua Maori maha atu i te kotahi.

Me utu nga mema o nga Poari Whenua Maori ki nga utu tau me era atu utu tera e whakaritea e te Kawana i roto i tona Kaunihera: Engari kaua te Komihana e utua, a heoi ano nga moni e whakapaua i raro i tenei tekiona ko nga moni anake e whakaritea ana e te Paremete i roto i nga moni e takoto ana i roto i te Kaute mo nga Moni Whenua Maori o taua takiwa ka huaina i raro ake nei.

Me tu te Komihana hei mema mo te Poari Whenua Maori i runga i tona tuunga hei Komihana mo nga Whenua Karauna, a mo te taha ki era atu mema tokowha me pa enei tikanga e whai ake nei:—

(1.)	Kia toru tau te roa o te tino wa hei tuunga mo nga mema, engari ina mutu te mematanga o tetahi tangata ka taea noa atu ia te whakatu ano, te pooti ano ranei kia tu ano, hei mema.
(2.)	Ka ahei noa atu tetahi mema ki te whakamutu i tona mematanga i runga i tana whakaatu-a-tuhituhi i hoatu ai ki te Komihana.
(3.)	Ka ahei noa atu te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakamutu i tetahi mema mehemea ki te whakaaro te Kawana kua puta he take e kore ai taua tangata e tika kia tu tonu hei mema, a i te mea ranei kua mau tetahi hara ona e kore ai ia e tika kia waiho tonu hei mema.
(4.)	Ka watea te nohoanga o tetahi mema i runga i te Poari ki te whakamutu taua tangata i tona mematanga, ki te nukuhia ranei ia i tona nohoanga, ki te mate ranei ia, ki te peekerapu ranei ia, ki te whakataua ranei tetahi hara ki i a ia e whiua ai ia ki te whareherehere mo nga marama tekau ma rua nuku atu ranei, ki te ngaro ranei ia i tona nohoanga i nga tino huihuinga honohono e toru o te Poari, page 113ara, mehemea e hara i te Poari ia i whakaae kia ngaro atu; a ko ia nohoanga e watea pera ana ka kiia tera he wateatauga motuhake.
(5.)	Ko ia nohoanga e watea ana i runga i te paunga o nga tau kua whakaritea nei mo nga tino tuunga ka kiia he tino wateatanga tera.
(6.)	Ko ia nohoanga e watea ana, ahakoa he wateatanga motuhake he tino wateatanga ranei, me whakakapi e te mana nana i whakatu e te hunga ranei nana i pooti te mema kua whakamutu ra i tona nohoanga: Engari mehemea he Maori te mema kua whakamutu ra i a ia, a kaore i nuku atu i te tekau ma rua marama te roa o te wa e toe ana o tona tuunga, ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakatu i tetahi Maori hei whakakapi i taua nohoanga.
(7.)	Ko ia wateatanga motuhake me whakakapi i roto i nga ra e rua tekau ma waru i muri iho i taua wateatanga, a ko te mema hou e whakaturia ana hei whakakapi i taua nohoanga me tu mo te wa anake e toe ana o nga tau i whakaritea mo te mema kua whakamutu ra i a ia.
(8.)	Ka timata tonu atu nga mahi a te mema e whakaturia ana i te ra tonu i whakaturia ai ia.
(9.)	Ko nga pootitanga hei whakakapi i nga tino wateatanga nohoanga me tu i te rua tekau ma waru o nga ra i mua mai i te ra e watea ai ana nohoanga i runga i te paunga o nga tau e toru, a ko te mema i tu i runga i te pootitanga me timata ana mahi mema i te ra i pau ai taua toru tau.
(10.)	Ko ia pootitanga me whakahaere i runga ano i nga tikanga e mana ana mo te pootitanga o tetahi mema mo te Whare o Raro o te Paremete mo tetahi o nga takiwa pooti Maori.
(11.)	E kore "Te Ture Arai i nga Mema o te Paremete, 1878," e pa ki nga Mema Maori o te Poari.
(12.)	I runga ano i nga tikanga o tenei Ture me nga huarahi-whakahaere i raro i tenei Ture, ko nga pootitanga mema me tu i ia wa a me tu ki ia kainga i runga ano i nga tikanga tera e whakahaua e te Kawana mo te pootitanga tuatahi, a ko nga pootitanga o muri mai me riro ma te Poari Whenua Maori e whakahaere.

10.

Mo runga i nga huihuinga katoa o te Poari Whenua Maori me pa nga tikanga e whai ake nei:—

(1.)	Kia toru nga mema (Ma kotahi kia maha atu ranei o ratou me Maori) e whai korama ai.
(2.)	Ko te Komihana hei Tiamana, a me whai pooti whakatau ia ina riterite tonu nga pooti, kaua ia e whiwhi pooti whiri-whiri.
(3.)	Ki te ngaro te Komihana i tetahi huihuinga o te Poari, ka ahei ia ki te whakatu i tetahi o nga mema Pakeha hei Tepute Tiamana mo taua huihuinga, a me whiwhi te Tepute Tiamana i te pooti whiriwhiri, a ki te riterite tonu nga pooti, i te pooti whakatau hoki.
(4.)	I raro i nga tikanga o tenei Ture me nga huarahi-whaka-haere i raro i tenei Ture ma te Poari Whenua Maori ano e whakaiiterite ana mahi.

page 114

Whakaaetanga o tenei Ture.

11.

Kaore tenei Ture e whakaaetia kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori ki te kore e ata tonoa kia peratia e nga Maori no ratou nga whenua, a me whakaatu taua hiahia o ratou i runga i nga ritenga kua whakaritea i raro ake nei.

12.

Ka ahei te rua tekau, te tokomaha atu ranei, tangata Maori whai whenua, kia rua tekau ma tahi tau te pakeke o ia tangata nuku atu ranei, i runga i te pitihana e whakaaturia ana nei tona ahua e te pukapuka nama tahi o te Kupu Apiti ki tenei Ture, ki te tono ki te Kawana kia panuitia o ia te whakaaetanga o tenei Ture ki roto ki to ratou takiwa, a hei reira me mana nga tikanga e whai ake nei:—

(1.)	Ki te marama ki te Kawana kua eke ki te rua tekau ma tahi nga tau o ia tangata o ana Maori, a he Maori whai whenua ratou, heoi me whakaatu e ia i runga i te panui i perehitia ki roto ki te Gazette me te Kahiti te taenga atu o taua pitihana ki a ia, a me whakaatu hoki e ia ka whakaaetia taua mea ki te kore e tae atu ki a ia he whakahe mo taua mea, me ata tuhituhi taua whakahe ki runga ki tetahi pukapuka e whakaaturia ana nei tona ahua e te pukapuka nama rua o te Kupu Apiti ki tenei Ture, a kaua e tokoiti iho i te rua tekau nga Maori whai whenua, ara, me tangata kua eke o ratou tau ki te rua tekau raa tahi, ma ratou e tuhituhi taua whakahe, a me tae atu taua whakahe ki te Whare o te Kawana, i Poneke, i te ra, i mua mai ranei o te ra, tera e ata whakaaturia e te Kawana i roto i tana panui, ara, kaua e roa atu i te rua tekau ma waru nga ra i muri iho i te panuitanga tuatahi i roto i te Gazette me te Kahiti.
(2.)	Ki te tae atu taua pukapuka whakahe, a ki te marama ki te Kawana kua eke ki te rua tekau ma tahi nga tau o ia tangata o ana Maori, a he tangata whai whenua ratou, heoi me whakahaere e ia kia pooti nga Maori katoa o taua takiwa mo runga i taua putake, ara, me whakaae ranei kaua ranei e whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa, a ko taua putake me tuku ma te taha i maha ake o ratou pooti i tuhia i taua pootitanga e whakatau.
(3.)	Ko te ritenga e whakahaerea ai taua pootitanga me whai ano i te tikanga e whakahaerea nei nga pootitanga mema mo nga takiwa pooti Maori o te Whare o Raro o te Paremete.
(4.)	Ki te kore e ata whakahengia te pitihana i runga i nga tikanga kua whakahuatia ake nei, a ki te ata whakahengia ranei taua pitihana, heoi ki te tau i te nuinga o nga pooti i pootitia me whakaae tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki to ratou takiwa, hei reira me panui taua whakataunga e te Kawana ki roto ki te Gazette me te Kahiti hei whakaatu, kua whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa; hei reira, timata atu i te ra tuatahi i panuitia ai taua whakaaturanga ki roto ki te Gazette me te Kahiti, ka kiia kua whakaaetia tenei Ture ki roto ki taua takiwa.
(5.)	Ki te tau i te nuinga o nga pooti i pootitia me kaua tenei Ture e whakaaetia kia whakahaerea ki roto ki to ratou takiwa, hei reira me panui e te Kawana ki roto ki te Gazette me te Kahiti kua kore tenei Ture e whakaaetia kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa, a hei reira kaore he pitihana hou e tono ana ano kia whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa e tahuritia iho e te Kawana kia pau ra ano nga marama e ono o muri iho i te pootitanga tuatahi.
(6.)	Ko te panui a te Kawana i roto i te Gazette me te Kahiti ranei e whakaatu ana kua whakaaetia kua kore ranei e whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori, koia tena te tino tohu pono o te tika o taua mea, me te tohu i rite katoa i mana katoa nga whakahaerenga o mua atu i taea ai te tutukitanga o taua mea.
(7.)	Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa, i runga i te Ota Kaunihera i panuitia ki roto ki te Gazette me te Kahiti, ki te hanga huarahi-whakahaere i tana i kite ai he tika hei whakatutuki i nga tikanga o tenei tekiona kia tika ai te whakahaere o nga pootitanga i whakahuatia ake nei.

Wahanga II.
Whakahaereanga Mo Nga Whenua Maori I Roto I Nga Takiwa Whenua Maori Kua Ata Whakaaetia Tenei Ture Kia Whakahaerea Ki Reira.

Whakawhiwhinga.

13.	I muri tonu iho i te whakaaetanga kia whakahaerea tenei Ture ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori hei reira ka tau nga whenua Maori katoa o taua takiwa i runga i te mana o tenei Ture ki te Poari Whenua Maori o taua takiwa pupuri ai hei whenua mona i runga i te ritenga fee-simple, haunga ia nga mokete, nga riana, me nga whaitaketanga e pa tika ana i te Ture ki ana whenua, a ko ana whenua me pupuri me whakahaere e te Poari Whenua Maori hei painga mo nga Maori no ratou ana whenua i runga i nga tikanga kua whakaritea i raro nei.
14.	Mo runga i nga tikanga o te tekiona i runga ake nei kua whakamanaia a kua whakahaua te Kai-rehita Takiwa Whenua, ina tonoa e te kiinita kia mahi pera, ki te whakahaere i nga mahi katoa e taea ai te whakaemi me te whakahoki mai ki a ia i nga pukapuka taitara whenua, e taea ai hoki te whakaputa e ia nga pukapuka taitara hou, me te tuhituhi ki roto ki ana pukapuka i nga taitara o te Poari ki ana whenua, i runga ano i nga tikanga kua whaka-takotoria.
15.	Kaua e utua he moni mo nga Inihua i raro i "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," ina rehitatia he taitara ma te Poari mo tetahi riihi i raro i tenei Ture.

Tukunga.

16.

Ko nga whenua kua tau ki te Poari Whenua Maori me tuku e te Poari i runga i te riihi mo nga tau (kaua e nuku atu i page 116

te rua tekau ma tahi i te tukunga kotahi), mo nga moni reti, me nga tikanga e whakahoutia ai nga riihi (engari kaua e nuku atu i te rua tekau ma tahi nga tau o te whakahoutanga kotahi), mo te noho, mo te whakapai, mo te wariutanga ranei i nga whakapainga, me era atu mea kua whakatakotoria, ara, i runga ano i nga huarahi-whakahaere, e maharatia ana e te Poari he tika.

17.

Kaore he whenua kua tau ki te Poari e tukuna i runga i te hoko i runga ranei i tetahi tikanga e whai mana ai te hoko, heoi te huarahi e taea ai te pera me whai i nga tikanga kua whakaritea i raro nei.

18.

I runga i tana whakahaerenga i nga whenua kua tau ki a ia me whiwhi te Poari Whenua Maori, i runga ano i nga huarahi-whakahaere kua whakaakotoria, i nga mana motuhake e whai ake nei, ara, koia enei:—

(1.)	Me ahei te Poari ki te ata wehe i te whenua Maori hei mahinga hei kainga noho mo nga Maori no ratou te whenua, i runga i nga ritenga me nga tikanga e maharatia ana e te Poari he tika.
(2.)	Me ahei te Poari ki te ata wehe i etahi wahi o nga whenua kua tau ki a ia hei panumanga tupapaku, hei tuunga kura, hei tuunga whare karaMa, me era atu mea e mahia ana hei painga mo te iwi katoa.
(3.)	Ahakoa nga tikanga o tekiona tekau ma ono o tenei Ture ka ahei noa atu te Poari ki te wehe i etahi whenua a ki te riihi atu i ana whenua hei wahi mahinga pata, kirimi, pekana, me era atu mea pera, mo nga tau, me nga moni reti, i runga ano i nga kawenata me nga ritenga, e whaka-aetia ana e te kiinita, a e maharatia ana e te Poari he tika.
(4.)	Ina tae ki te wa e tukutukuna ai nga whenua Maori me ahei te Poari ki te matua whakariterite i nga tono whenua a nga Maori no ratou te whenua a kia rite era katahi ka whakarite i nga tono whenua a nga tangata ra waho.
(5.)	Me ahei te Poari ki te tuku whenua ki a te Kuini hei mahinga maina i raro i "Te Ture Maina, 1891."
(6.)	Me ahei te Poari ki te whakapau i etahi moni hei whaka-takoto, hei hanga, hei whakapai i nga rori i nga tiriti ranei, hei mahi i nga ruri, hei whakatuwhera i nga whenua kia taea ai te whakanohonoho ki te tangata, a hei mahi i etahi atu mea e whakamanangia ana e tenei Ture e nga huarahi-whakahaere ranei i whakaputaina i raro i tenei Ture. Engari me mahi nga ruri katoa a me hanga nga rori me nga tiriti katoa i raro i te mana me nga huarahi-whakahaere o te Tari Ruri o te koroni.
(7.)	Me ahei te Poari ki te whakahaere i etahi atu mana kua whakatakotoria.

19.

(1.)

Ina tupono he whenua kua tau ki te Poari ka ahei noa atu te tango i taua whenua mo nga mahi a te iwi katoa e whakaaturia nei e tekiona rua rau e toru tekau ma rima o "Te Ture Whenua, 1892," engari me utu taua whenua e tangohia ra, penei ano me te whenua e tangohia ana mo nga mahi a te iwi katoa a e utua ana i page 117

raro i te mana o "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894"; a hei huarahi e tino tutuki ai nga ritenga o tenei tekiona me pa nga tikanga e whai ake nei:—

(a.)	Ko nga whenua katoa kua pau ki te Poari ka kiia he whenua era kua uru ki roto ki nga tikanga o "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894," a ka kiia he whenua era kua tuturu rawa ki te Poari i runga i te ritenga fee-simple.
(b.)	I runga i nga tono whaka-utu katoa me tu ko te Poari hei kai-tono, a ko nga moni katoa e whakaaetia ana hei whaka-utu me utu atu ki te Poari.
(c.)	Ko nga moni whaka-utu katoa e utua ana ki te Poari me whakahaere i runga i etahi tikanga e whai initareti ai e whai paugia ranei mo nga Maori no ratou te whenua i runga ano i nga ritenga kua whakatakotoria, a ko nga hua e puta ana me whakahaere i runga ano i nga ritenga e whakahaerea ai nga hua o te whenua i tangohia ra, ano kaore i tangohia taua whenua. Ko nga tikanga o tekiona rua tekau ma waru me rua tekau ma iwa o tenei Ture me pa ki ana moni whaka-utu.
(d.)	I runga i nga ritenga o tenei tekiona, ko enei kupu "mahi a te iwi katoa," koia ano tera ona tikanga ko nga tikanga e whakaaturia ana mo ana kupu i roto i "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894."

(2.)

Kaua he kupu o tenei tekiona o tetahi atu wahi ranei o tenei Ture e arai e whakarereke ranei i nga tikanga o tekiona iwa tekau ma rua tae noa ki iwa tekau ma rima o "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894," me nga tekiona whitu tekau tae noa ki whitu tekau ma rua o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," e pa ana ki nga rori.

20.

Hei huarahi e tutuki ai nga tikanga o tenei Ture e pa ana ki nga tukunga me nga whakahaerenga o nga whenua kua tau ki te Poari Whenua Maori, engari kaua mo etahi atu mahi, ka kiia kua wetekina nga here katoa, me nga tikanga arai katoa i tau ki runga ki ana whenua i tetahi Turo, i tetahi Karauna karaati, i tetahi ota wehewehe, i tetahi atu tu pukapuka taitara ranei.

21.

Ka pera ano te mana whakahaere o te Poari Whenua Maori ki runga ki nga whenua kua tau ki a ia me te mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori, mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kairiiwhi, whakatau i te nui o te paanga o ia tangata, me te whakatu kai-tiaki mo era o nga tangata whenua e noho hapa ana i te ture.

Rehita.

22.

Me hanga a me tiaki e te Poari Whenua Maori tetahi pukapuka rehita mo nga poraka whenua Maori i roto i te takiwa o taua Poari, hei whakaatu—

(1.)	I nga eka i nga rohe me te ahua o ia poraka;
(2.)	I te ahua o nga tuku me nga riihi i mahia mo ia poraka;
(3.)	I nga ingoa o nga Maori o ia poraka, i nga hea o ia tangata i roto i te poraka, me te ra me te tau i whiwhi ai ia Maori i tona hea.
(4.)	I era atu mea kua whakatakotoria;

23.

(1.)	Ko taua pukapuka rehita, tetahi kape ranei o taua mea, me tuwhera hei tirotirohanga ma te katoa, kaua e utua te tirohanga, a me takoto taua pukapuka ki tetahi wahi tika i roto i taua takiwa i nga haora e whakaritea ana e te Poari Whenua Maori.
(2.)	Ma te Poari Whenua Maori i ia wa i ia wa e tuhi nga kupu mo roto i te pukapuka rehita e tika ana mo tera mahi kia mau ai nga whakawhitiwhitinga o nga tangata o nga whenua, a kia tika tonu ai te takoto o nga whenua o roto i te rehita.

24.

(1.)	Hei tona wa e whakaritea ai i ia hawhe tau me tuku atu te pukapuka rehita ki tetahi hunga whaimana tino matau, mana e uiui e tino whakatau a e ata whakamana kia tika ai nga tuhituhi katoa o roto i taua rehita e pa ana ki nga Maori o ia poraka me o ratou hea i roto i ia poraka, a i runga i nga tikanga o taua mahi ma taua tangata e apiti atu etahi kupu ki te pukapuka rehita, e whakatikatika ranei etahi kupu o roto i te pukapuka rehita, kia tino tika ai te takoto o nga korero o roto i taua mea mo nga Maori o ia poraka me o ratou hea i roto i ia poraka puta noa te hawhe tau i mua tonu atu.
(2.)	Ko te Kooti Whenua Maori taua hunga whaimana, ko tetahi ranei o ona Tiati, a ki te whakakorea atu te Kooti Whenua Maori, kaati ko tetahi, ko etahi, atu tangata totika ranei, e whakaturia ana e te Kawana i ia wa i ia wa, ina oti marire i a ia te whiriwhiri nga kupu a te Poari Whenua Maori i whakaputa ai mo runga i taua mea.
(3.)	Me whaimana taua hunga whaimana ki te uiui a ki te whakatau i nga tangata mo ratou tetahi whenua Maori, a ki te whakatau hoki i nga hea mo ia tangata i roto i taua whenua.

25.

Ko taua pukapuka rehita, ina oti te whakamana, koia tera te tino tohu pono o te tika o nga ingoa o nga Maori o ia poraka me o ratou hea i roto i ia poraka i te hawhe tau i whakaputaina ai mona taua tiwhikete whakamana.

Te Whakahaerenga o nga Moni e puta ana i nga whenua.

26.

Ko nga moni reti, moni paru, moni whii, me era atu moni e puta ana i nga whenua kua tau ki te Poari Whenua Maori i raro i nga tikanga o tenei Ture me utu atu ki te Poari, a, i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria, me whakahaere aua moni e te Poari,—

(1.)	Tuatahi, hei whakaea i te utu o te whakahaerenga o tenei Ture i roto i tona takiwa me nga whenua kua tau ki te Poari;
(2.)	Tuarua, hei whakaea i nga moni e tika ana kia utua i runga i tetahi mokete whaimana, riana, moni taunaha ranei e eke ana ki runga ki taua whenua ki runga ranei i nga moni e puta ana i taua poraka.
(3.)	Tuatoru, me utu atu nga toenga ki nga Maori no ratou nga whenua i runga ano i te rarahi i te ririki ranei o nga hea o ia tangata e whakaaturia ana e te rehita ina oti taua mea te whakamana.

27.

Ko te whakahaerenga me te utunga o aua moni me whakarapopoto a me mahi ki tetahi pukapuka i nga wa e whakaritea ana i ia hawhe tau.

28.

Haunga ia mehemea ka whaia i runga i nga tikanga o tenei Ture, e kore e taea e te Maori whai whenua te hoko, te mokete, te riihi, te taunaha, te tuku ranei i runga i tetahi atu tikanga, i tona paanga ki tetahi whenua kua tau ki te Poari i nga mom ranei e puta ana i ona paanga, heoi anake te tuku e taea e ia ko te tuku a wira ki tetahi atu Maori.

29.

E kore rawa te paanga o tetahi Maori ki tetahi whenua kua tau ki te Poari ki te moni ranei e puta ana i taua whenua, e taea te hoko, te tango, te muru ranei, hei whakaea i te nama a taua Maori, a e kore ano hoki e taea te muru atu ina peekeraputia taua Maori.

30.

Ko ia Maori mehemea kua nuku atu i te tekau ma ono ona tau, abakoa kua marenatia kaore ano ranei,—

(1.)

Ka ahei noa atu ki te hoatu i te rihiiti whaimana mo nga moni e puta ana ki a ia mo tona paanga ki tetahi whenua kua tau ki te Poari, ina hoatu ki a ia ana moni i te wa i tuhia ai e ia taua rihiiti; a

(2.)

Ka ahei hoki ia, i runga i tetahi pukapuka i hainatia e ia ki te aroaro o tetahi Kaiwhakawa Tei Pi, o tetahi roia o te Hupirimi Kooti, o tetahi Pohimahita ranei, ki te whakamana i tetahi Maori whai whenua, kua eke ona tau ki te rua tekau ma tahi, ki te tango mai a ki te hoatu i nga rihiiti whaimana mo nga moni e tika ana kia puta mai i te wa i hoatu ai taua pukapuka whakamana; engari ka tino mana kore taua pukapuka mehemea ka pa taua mea ki etahi moni puta-a-tau, a i te wa i hoatu ai taua pukapuka whakamana kaore ano i taka te ra e whakaputaina ai ana moni.

Engari kaua he utunga i whakaputaina e te Poari i raro i tenei tekiona e whakahengia e raruraru ranei i runga i te mea kaore ano te Maori nona te whenua i eke ki te tekau ma ono tau te pakeke, haunga ia mehemea i ata tae atu he pukapuka hei whakaatu atu i taua mea ki te Poari.

31.

Ina tupono kaore ano i eke ki te rua tekau ma tahi nga tau o tetahi Maori whai whenua, a ina tupono he porangi, he turoro ranei ia, me pa enei tikanga e whai ake nei:—

(1.)	Ka ahei te Poari Whenua Maori i ia wa i ia wa ki te whakatu i tetahi tangata hei tango atu i nga moni e tika ana kia utua atu ki aua tu Maori whai whenua, a ka ahei hoki te Poari ki te whakamutu i te tuunga o taua tangata i whakaturia ra e ia.
(2.)	Ka ahei noa atu taua tangata i whakaturia ra, i runga i tana huarahi i kite ai, ki te whakahaere i aua moni hei oranga, hei akonga ranei ki te kura i aua tu Maori whai whenua.
(3.)	Ko te riihiiti a taua tangata mo nga moni e tika ana kia utua ki ana tu Maori whai whenua, koia tena te mea mana e whakaatu te eanga o te taha ki te Poari, a kaore he tikanga ki te Poari mo te whakahaerenga o aua moni a muri atu.
(4.)	I te wa kaore ano i whakaturia he tangata pera ka ahei noa atu te Poari ki te whakahaere i nga mana tera e hoatu ki taua tangata ina whakaturia ia i raro i tenei tekiona.

page 120

Moni tuku-a-nama.

32.

Ki te puta he take e meatia ai kia whakapaua e te Poari Whenua Maori etahi moni hei whakatakoto, hei hanga, hei whakapai ranei i nga rori i nga tiriti ranei, hei whakahaere ruri ranei, hei whakatuwhera ranei i etahi whenua hei whakanohonohoanga ki te tangata, me pa nga tikanga e whai ake nei:—

(1.)	Me ahei te Poari Whenua Maori ki te tuku atu ki te Minita i tetahi pukapuka hei whakaatu atu i nga mahi e meatia ana kia mahia, me te rahi o nga moni e oti ai aua mahi, a me te tono atu kia tukuna-a-nama atu etahi moni ki a ratou kia rite te rahi ki nga utu o nga mahi e meatia ana kia mahia.
(2.)	Ki te marama te Minita, ina oti te whiriwhirt e raua ko te Minita mo nga Whenua, ki te pai o nga mahi e meatia ra kia mahia a ki te tika hoki o nga moni e meatia ana kia whakapaua ki aua mahi, ka ahei ia, i runga i tana i whakaaro ai, ki te whakahau kia tukuna-a-nama atu ki te Poari nga moni e tonoa ra, etahi moni iti iho ranei, a me whakarite aua moni e te Paremete i roto i nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni: Engari hui katoa te moni e taea te tuku-a-nama atu i raro i tenei tekiona ki te Poari kotahi i roto i te tau kotahi kaua e nuku atu i te rima mano pauna.
(3.)	Ko taua moni i tukuna-a-nama atu ra, hui atu ki tona initareti e rima pauna mo te rau i te tau kotahi, me tau i runga i te mana o tenei Ture hei taunaha ki runga ki nga moni e puta ana i nga whenua i whiwhi i nga painga o nga mahi i oti i taua moni, a ko taua taunaha me whakariterite kia rite ai ano te rahi te iti ranei ki te painga i whiwhi ai ia poraka i aua mahi.
(4.)	Ko taua moni i tukuna-a-nama atu ra, hui atu ki tona initareti kua whakahuatia ake nei, me whakaea i runga i nga tikanga e mau ake nei.

33.

Ina tupono, i te wa i whakaaetia ai tenei Ture kia whaka-haerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori, tera kei reira tetahi whenua kua tau ki te Poari, kua ekengia e tetahi nama moni kua whakamanaia e te ture i runga i te tikanga mokete, riana, taunaha ranei, tera ranei kei te tamia nga Maori no ratou taua whenua e etahi nama kaore ano i pungaia, kaati me pa enei tikanga motuhake e whai ake nei ki aua tu whenua:—

(1.)	Hei tikanga e taea ai te whakaea o aua tu raruraru me aua tu nama, me ahei nga Maori no ratou te whenua ki te tono-a-pukapuka atu kia tukuna-a-nama atu he moni ma ratou i raro i tenei Ture, me te whakaatu atu ano hoki me punga aua moni e tonoa ra ki nga moni e puta ana, tera ranei e puta i taua whenua i etahi atu whenua ranei o ratou.
(2.)	Hei reira me tuku atu e te Poari taua tono ki te Minita, me te whakaatu atu ano hoki i te rahi o nga moni e ea ai aua mate, i te ahua o aua raruraru me aua nama, i te take i nama ai aua Maori, i te rahi o te moni e puta ana, page 121tera ranei e puta i te whenua, a i te rahinga i te korenga ranei e rahi aua moni e puta ra hei punga mo te moni e tonoa ana kia tukua-a-nama atu.
(3.)	Me tuku e te Minita taua tono me taua ripoata ki te Huperitini o te Tari Tuku Nama a te Kawanatanga ki nga Kai-nohonoho Whenua, a ma taua tangata e whakatakoto atu taua mea ki te aroaro o te Poari Tuku Nama ki nga Kai-nohonoho Whenua, a ma taua Poari e uiui e hurihuri e whakaputa he kupu mo taua mea ki te Minita i runga i ta taua hunga i whakaaro ai he tika.
(4.)	Ka mutu te hurihuri a te Minita i taua ripoata me taua kupu tohutohu, ki te marama ki a ia e rahi ana te punga e homai ana mo aua moni e tonoa ra, a i tika te ekenga o aua raruraru me aua nama ki runga ki aua Maori, a e tika ana, kia utua aua mea, heoi ka ahei ia i runga i tana i whakaaro ai he tika ki te whakahau kia tukuna-a-nama atu nga moni e tonoa ra, etahi moni iti iho ranei, a me whakarite aua moni e te Paremete i roto i nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni: Engari hei runga anake i taua kupu tohutohu e tukuna-a-nama atu ai he moni, a ko tetahi hoki hui katoa nga moni e taea te tuku-a-nama i raro i tenei tekiona ki te Poari Whenua Maori kotahi i roto i te tau kotahi kaua e nuku atu i te rima mano pauna mo nga raruraru mokete, a kaua e nuku atu i te kotahi mano mo nga nama kaore i pungaia.
(5.)	Ko te moni i whakamanaia ra kia tukuna-a-nama atu me hoatu ki te Poari Whenua Maori, a ma te Poari e whakahaere atu taua moni hei whakaea i nga mokete i nga nama ranei.
(6.)	Ko te moni puku i tukuna-a-nama atu ra, hui atu ki tona initareti e rima pauna i te rau i te tau kotahi, me tau i runga i te mana o tenei Ture hei taunaha ki runga ki nga moni e puta ana i te whenua i hoatu hei punga mo taua moni puku, a me whakaea i runga i nga tikanga e mau ake nei.

Whakaeanga o nga Moni i Tukuna-a-nama atu me ona Initareti.

34.

Mo runga i nga whakaeanga o nga moni i tukuna-a-nama atu kua whakahuatia ake nei, me ona initareti, me pa enei tikanga e whai ake nei:—

(1.)	Ko te moni puku i tukuna-a-nama atu, hui atu ki tona initareti, i runga i te rima pauna mo ia rau i ia tau, me riro ma nga hua e puta ana i te whenua i pungaia ai aua moni e whakaea a ma te Poari e utu atu ki te Minita mo nga Moni mo te taha ki a te Kuini i ia hawhe tau, me riterite tonu nga moni o aua utunga, a pau noa nga tau i whakaritea i waenganui i te Poari me te Minita, engari kaua aua tau e nuku atu i to wha tekau ma rua, a ko te utunga tuatahi me utu a te paunga o nga marama e ono i muri iho i te ra i timata ai aua tau i whakatitea ra.
(2.)	Ko aua tau i whakaritea ra me timata i te ra i whakaritea ai hei peratanga, engari kaua e nuku atu i te wha tau i muri iho i te ra i tukuna-a-nama atu ai taua moni puku. Engari mo te wa i waenganui o te ra i boatu ai te nama me te ra i timata ai nga tau i whakaritea ra, me utu initareti ano te Poari i runga i te whakahau a te Minita (engari kaua e nuku atu i te hawhe tau te tatahi o ia utunga initareti) ara kia rima pauna i ia tau mo ia rau pauna o te moni puku i tukuna-a-nama atu ra.
(3.)	Ko ia utunga me riro hei whakaea mo te moni puku tetahi taha mo te initareti tetahi taha a me kimi te maha o nga moni hei utu i roto i tetahi tepara-whika tera e whakata-kotoria e nga huarahi-whakahaere i raio i tenei Ture.
(4.)	Ko aua tepara-whika me mahi i runga ano i te ahua me nga ritenga i mahia ai te tepara-whika e mau nei i te Kupu Apiti Tuarua ki "Te Ture Tuku Nama Moni ki nga Kai-noho Wheuua, 1894."
(5.)	Ko nga utunga katoa me nga initareti e utua ana e te Poari, ina tae atu ki te Minita mo nga Moni, me utu atu e ia ki te Kai-tiaki mo te Katoa, a me whakatakakoto ki tetahi kaute me tapa tona ingoa ko "Te Kaute o nga Moni e Tukuna-a-mama ana hei Tiaki hei Whakahaere hoki i nga Whenua Maori" (ka huaina he ingoa poto mona i raro ake nei ko "Te Kaute mo nga Moni e Tukuna-a-nama ana ki nga Maori").
(6.)	Ko nga moni katoa o roto o te Kaute mo nga Moni e Tukuna-a-nama ana ki nga Maori me whakahaere e te Kai-tiaki mo te Katoa, ki runga ki nga huarahi kua whaka-manaia e whiwhi ai i te initareti nui rawa e taea ana i taua wa, engari me ahei noa atu te Minita mo nga Moni i ia wa i ia wa ki te tiki atu i aua moni hei whakaea haere i nga moni puku me nga initareti o nga tipenetua i whakaputaina i raro i nga tikanga mo aua mea e mau ake nei, a hei whakaea hoki i nga moni i pau i te whakahaerenga me te whakaputanga o aua tipenetua.

Nga Tipenetua.

35.

(1).

Hei huarahi e rite ai he moni hei tuku-a-nama i raro i tenei Ture, ka ahei noa atu te Minita mo nga Moni, i nga wa e tika ana hei peratanga, ki te tiki atu i nga toenga o nga moni kei roto i nga kaute e whakahuatia nei nga ingoa i Wahi VIII. o "Te Ture mo nga Moni Puta-a-tau ki te Kawanatanga, 1891," kei roto ranei i etahi atu kaute moni a te iwi e taea ana i runga i nga ritenga o te Ture te whakahaere ki runga ki nga punga e whakamanaia ana e te Kawana i roto i tona Kaunihera, ki te tiki atu ranei i etahi o nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni, ki te nama moni ranei i tetahi peeke, i tetahi atu tari whakahaere moni ranei, i tetahi tangata ranei, otira i runga i tetahi i katoa ranei o aua huarahi.

(2.)

Ka riro ko te Ture tonu nei te mana mo nga tangata kei a ratou e whakahaere ana nga moui e whakahuatia nei i roto i tenei tekiona e whaimaua ai ratou ki te tuku-a-nama i aua moni.

36.

Hei punga mo nga moni e namangia ana i raro i tenei Tare e te Minita mo nga Moni, ka ahei ia ki te hanga a ki te whakaputa i etahi tipenetua mo ana moni i namangia ra. a me pa enei tikanga e whai ake nei ki runga ki aua tipenetua:—

(1.)	Ko te ahua o nga korero me te nui o te moni mo roto i aua tipenetua hei ta te Minita mo nga Moni e whakarite ai, a ma raua tahi ko te Tumuaki Kai-whakahaere Kai-tirotiro i nga Moni Kawanatanga e haina aua mea.
(2.)	Me utu aua tipenetua ki te kai-hari, a me whai initareti engari kaua e nuku atu i te wha pauna i te tau mo ia rau pauna.
(3.)	Ka taea aua tipenetua te whakahou i ia wa i ia wa mo nga tau e maharatia ana e te Minita mo nga Moni e tika ana.
(4.)	Ko te wahi hei utunga i aua tipenetua, ara, te moni puku me te initareti, hei te kainga ano e whakahuatia ana i roto i aua tipenetua.
(5.)	Me honohono tonu nga nama o aua tipenetua, kia kore ai e rite tahi nga nama o ia tipenetua.
(6.)	Ko nga moni puku me nga initareti e tika ana kia utua i runga i aua tipenetua ka kiia e tenei Ture he taunaha e eke ana ki runga i nga Moni Topu a te Kawanatanga a ma aua moni e whakaea; engari hei huarahi e rite ai he moni hei whakaea nga i aua mea ina taka te ra hei peratanga me tiki atu e te Minita mo nga Moni i nga moni e takoto ana i te Kaute o nga Moni e Tukuna-a-nama ana ki nga Maori, a me whaimana te Kai-tiaki mo te Katoa, i runga i te mana o tenei Ture, i ia wa i ia wa ki te hoatu ki te Minita i nga moni o roto i taua kaute e hiahiatia ana e ia mo taua mahi whakaea haere i nga tipenetua, hei whakaea haere ranei i nga moni i pau i te whakaputanga me te whakahaerenga i aua tipenetua.
(7.)	Ko ia tipenetua e whakaatu ake ana nga korero o runga i whakaputaina ia i raro i te mana o tenei Ture, ka kiia tera mo te taba ki te kai-pupuri i taua mea, he tipenetua i whakaputaina tikatia i raro i tenei Ture; a kaore he tikanga o te kai-pupuri-tipenetua e kimi ai e uiui ai kua whakahaerea katoatia kaore ano ranei i whakahaerea katoatia nga mana kua hoatu nei e tenei Ture hei whaka-puta i taua tipenetua.
(8.)	Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera i ia wa i ia wa ki te panui kua whakawhitingia a katoa etahi ranei o aua tipenetua hei stock tuturu e whakaputaina ana i raro i "Te True Whakatopu Stock o Niu Tireni, 1877," i raro ranei i "Te Ture Whakatopu Stock, 1884"
(9)	Ko nga mod katoa e pau ana i te namanga moni i runga i aua tipenetua, i pau ranei i te whakawhitinga i aua mea hei stock, me riro ma nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni e utu i runga i te mana o tenei Ture, engari me whakahoki aua moni ki taua kaute a te wa tuatahi tonu e taea ai e nga moni o roto i te Kaute o nga Moni e Tukuna-nama ana ki nga Maori.
(10.)	Ko nga moni i namangia i runga i aua tipenetua me hoatu page 124ki te kaute mo nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni takoto ai, engari heoi ano te mahi e whakahaerea ai aua moni ko te tukutuku nama anake i raro i tenei Ture i runga i nga ritenga kua whakahuatia ake nei.

Whakaotiotinga o nga Tuku e tarewa ana.

37.

A te wa e whakaaetia ai tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori, ki te tupono tera kei te whakahaerea tetahi hoko ma te Kuini o tetahi poraka whenua Maori o roto i taua takiwa, kua tau ki te Poari Whenua Maori, ka taea te whakaoti o taua hoko engari me riro ko te Poari te hunga mana e tuku atu te whenua, ahakoa e takoto ke ana te aronga o etahi kupu i runga ake nei; a ki te puta te tiwhikete a te Minita hei whakaatu he pono i te haere tonu taua hoko i taua wa ka waiho tena hei tohu mo te tika o taua mahi.

38.

A te wa e whakaaetia ai tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori, ki te tupono tera tetahi hoko, riihi, tetahi atu tu tuku ranei, mo tetahi whenua Maori kua tau ki te Poari Whenua Maori o roto i taua takiwa, kei te whakahaerea tikatia i runga i te ture e tetahi tangata noa iho, a he pono tonu no muri iho i te mananga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," i timataria ai taua tuku, a he pono tonu kei te whakahaerea tonutia taua tuku a he pono tonu hoki kua oti tetahi wahi o taua tuku, hei reira me pa enei tikanga e whai ake nei:—

(1.)	I roto i nga marama e rua o muri iho i te ra i whakaaetia ai tenei Ture ki roto ki tetahi takiwa, ka ahei tetahi o nga tangata i uru ki taua tuku (ehara nei ia i tetahi o nga Maori nona te whenua) ki te tuhituhi atu i tetahi puka-puka ki te Poari Whenua Maori hei whakaatu i te ahua o taua tuku, i te whenua i pa ai taua tuku, i te rahi o te wahi o taua tuku kua oti, a i tona hiahia ki te tino whakaoti rawa i taua tuku.
(2.)	Ko ia tuku i tae he whakaaturanga pera mona ka taea te whakaoti e te Poari Whenua Maori mo te taha ki nga Maori no ratou te whenua i roto i nga marama tekau ma rua i muri iho i taua whakaaetanga, ahakoa e takoto ke ana te aronga o etahi kupu i runga ake nei.
(3.)	A te paunga o te wa kua whakaritea ake nei hei whakaoti-nga i tetahi tuku, ka taea e te Kooti Whenua Maori, engari ki te whakakorea taua Kooti, ma tetahi atu hunga whaimana i whakaturia e te Kawana i roto i tona Kauni-hera, te kimi me te whakatau, i runga i te tikanga wawahi i te whenua i runga ranei i tetahi atu tikanga, i nga paanga o nga taha e rua i uru ki taua tuku.
(4.)	Kaua rawa e ahei te whakariro ke i te tikanga o nga kupu o tenei tekiona hei huarahi e taea ai te whakamana me te whakaoti o tetahi tuku e kore nei e taea te whakaoti tika i runga i te ture me i kore i paahitia tenei Ture.

39.

Ko nga moni katoa e riro atu ana i te Poari Whenua Maori i runga i tetahi hoko i tetahi atu tuku ranei i raro i tetahi o nga tekiona e rua o mua tonau ake i tenei me tiaki a me whakahaere hei painga mo nga tangata no ratou te whenua i runga i nga ritenga kua whaka-takotoria, a ko nga moni hua e puta ana i aua moni me whakahaere i runga ano i nga ritenga e whakahaerea ai nga moni hua tera e puta i taua whenua me i kore taua hoko tetahi atu tuku ranei. page 125

(2.)	Me pa nga tikanga o tekiona rua tekau ma warn me rua tekau ma iwa o tenei Tore ki nga moni katoa e tae atu ana ki te Poari Whenua Maori i runga i nga tikanga kua whakahuatia nei.

Nga Kaute me te Tirotirohanga o nga Moni.

40.	Ko nga moni katoa e tika anakia utua ki nga Poari Whenua Maori, ina tae atu ki a ratou, me hari atu ki te peeke kei a ia e takoto ana nga Moni Kawanatanga o te koroni, a me whakanoho atu aua moni ki tetahi kaute me tapa he ingoa mona ko "Te Kaute o nga Moni o nga Whenua Maori o te Takiwa Whenua Maori o (me tuhi ki konei te ingoa o te takiwa); a ko nga moni katoa e tika ana kia utua atu e taua Poari Whenua Maori ma taua kaute e utu atu.
41.	Ko ia kaute a ia Poari me takoto ki ia kawai ki ia tari ranei o taua peeke, i runga ano i nga huarahi whakahaere kua whakatakotoria, i runga hoki i ta ia Poari i mohio ai he tika, a ma nga tiaki anake e hainatia ana e te Komihana e taea ai te tiki atu nga moni o ia kaute, ma tetahi atu ritenga ranei tera e ata whakatakotoria.
42.	Ko nga moni katoa e takoto ana i ia kaute pera, e tika ana ranei kia utua atu ki ia kaute pera, ka kiia era he moni na te iwi katoa o te koroni i raro i nga tikanga o "Te Ture mo nga Moni Puta-a-tau ki te Kawanatanga, 1891," a ko nga tikanga katoa o taua Ture e pa ana ki nga moni a te iwi katoa me nga tangata e whakahaere ana i aua moni ka pa hoki ki nga moni katoa e whakahaerea ana i raro i nga tikanga o tenei Ture: Engari, haunga ia mehemea e ata whakahaua motuhaketia ana e tenei Ture, ko nga moni katoa e tika ana kia utua atu e taua kaute me utu atu i runga i te mana o tenei Ture.
43.	Me whakahau e te Poari Whenua Maori kia mahia he kaute tika o nga moni katoa e riro atu ana i a ia e utua atu ana ranei e ia i raro i tenei Ture, a i ia wa kua whakatakotoria, a i ia wa hoki e whakahaua ai e te Tumuaki Kai-whakahaere Kai-tirotiro i nga Moni Kawanatanga, me tae atu i te Poari ki taua tangata nga kape o aua kaute, a me mea mahi ii runga i ana tauira i whakahau ai.
44.	Kaua he mea i roto i tenei Ture e whakahaerea hei uta taake ki runga ki nga whenua kua tau ki te Peari Whenua Maori, ki runga ranei i nga moni e puta ana i aua whenua, ki runga ranei i nga Maori e whiwhi ana i aua moni, e neke ake ai aua taake i nga taake e rite ana kia utua e aua whenua i mua o te taunga o aua whenua ki te Poari.

Etahi atu Mea.

45.

I roto i nga ra kotahi tekau i muri iho i te ra e tauria ai nga moni i ia tau, ara, i te toru tekau ma tahi o Maehe, mehemea e noho huihui ana te Paremete i taua wa, a mehemea kaore i te huihui, kaati hei roto i nga ra kotahi tekau i muri tonu iho i te ra i huihui ai te Paremete i taua tau, me mahi a me whakatakoto ki te aroaro o te Paremete enei tu pukapuka e mau ake nei, he mea haina tetahi tiwhikete ki runga e te Tari Tirotiro i nga Moni hei tohu mo te tika o taua pukapuka, ara—

(1.)

Me whakatakoto e te Minita mo nga Moni, tetahi pukapuka i ia tau i ia tau hei whakaatu i,—

(a.)	Te nui o ia moni puku i tukuna-a-nama atu ki ia Poari i roto i te tau kotahi i runga i nga tikanga mo aua mea kua uru nei ki tenei Ture, me nga mahi mona aua moni i tukuna-a-nama atu ai;
(b.)	Te wariu o te punga i whakaritea mo ia moni puku i tukuna-a-nama atu;
(c.)	Nga utunga-a-tau hei whakaea haere i te moni puku i tukuna-a-nama atu;
(d.)	Te nui, ina huihuia katoa, o nga moni katoa i tukuna-a-nama atu kei te takoto kore ea;
(e.)	Te maha me te nui, ina huihuia katoa, o nga moni e tika ana kia utua-a-tau kaore ano i utua;
(f.)	Te nui o nga tipenetua i whakaputaina i raro i tenei Ture;
(g.)	Era atu mea kua whakatakotoria e tenei Ture.

(2.)

Me whakatakoto e te Kai-tiaki mo te Katoa, tetahi pukapuka i ia tau i ia tau hei whakaatu,—

(h.)	I nga moni katoa kua utua atu ki te Kaute mo nga Moni e tukuna-a-nama atu ana ki nga Maori;
(i.)	I nga moni initareti katoa e puta ana i nga moni e whakahaerea ana e ia;
(k.)	I nga moni katoa e utua ana e taua kaute ki te Minita mo nga Moni;
(i.)	I nga moni e toe ana ki taua kaute i te timatanga o ia tau me te mutunga o ia tau.

46.

Ka ahei te Kawana i ia wa, i runga i te Ota Kaunihera i panuitia ki roto ki te Gazette me te Kahiti, ki te hanga huarahi-whakahaere mo ia o nga mahi e whai ake nei, ara, koia enei:—

(1.)	Hei whakahaere i nga pootitanga o nga mema Maori mo nga Poari Whenua Maori, a hei whakahaere i tetahi tikanga e tuhituhia ai nga pooti o nga Maori taitamariki kaore nei ano i eke nga tau ki te rua tekau ma tahi;
(2.)	Hei whakatakoto, kia marama rawa ai nga mana, nga tikanga, me nga mahi e hoatu ana ki nga Komihana me nga Poari Whenua Maori;
(3.)	Hei hanga tikanga mo te whakatuunga o nga Apiha Whakahaere Pooti, o nga Apiha Kai-pupuri i nga moni, me era atu apiha i raro i tenei Ture, hei whakarite i nga utu mo ratou mo ia tau, a hei whakatakoto marama i nga tikanga me nga mahi e hoatu ana ki a ratou;
(4.)	Hei hanga tikanga e taea ai te tango o te whenua hei rori hei tiriti ranei, mo nga mahi ranei a te iwi katoa, i runga i nga tikanga o "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894";
(5.)	Hei whakatakoto turanga taone;
(6.)	Hei whakatau i te maha o nga eka e uru ki roto ki te riihi kotahi mo te whenua, ara, te maha o nga eka e tukua i runga i te riihi ki te kai-tango riihi kotahi;
(7.)	Hei whiriwhiri a hei ruri i nga whenua;
(8.)	Hei whakatau i nga tikanga e riihitia atu ai nga whenua e tukua atu ai ranei i runga i etahi atu ritenga i raro i tenei Ture;
(9.)	Hei whakatakoto i te ahua o nga korero mo roto i nga pukapuka riihi, me era atu pukapuka hoki i raro i tenei Ture, a me nga tikanga mo te hainatansa o aua pukapuka;
(10.)	Hei whakatakoto i nga mahi me nga mana e hoatu ki te Kai-rehita Takiwa Whenua i runga i nga tikanga rehita-tanga i nga riihi me era atu pukapuka;
(11.)	Hei whakatako i nga huarahi me nga tikanga e kimihia ai nga wariu o nga whakapainga o nga whenua;
(12.)	Hei whakatakoto tepara-whika hei whakaatu atu i nga wa hei utunga haeretanga e ea ai nga moni i tukuna-a-nama atu me nga initareti o aua moni;
(13.)	Hei hanga tikanga, i runga i aua huarahi i kite ai, hei whakatutuki i nga tikanga e utua ai e whakahokia ai nga moni i tukuna-a-nama i raro i tenei Ture;
(14.)	Hei apiti mai hei hoa mo tenei Ture i era o nga tikanga o "Te Ture Maina, 1891," "Te Ture Whenua, 1892," me "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894," i runga i ta te Kawana i roto i tona Kaunihera i whakaaro ai he tika, me ana whakatikatikanga i aua mea i runga i tana i mohio ai i rnnga i nga tikanga o tenei Ture;
(15.)	Mo era atu mea e maharatia ana e tika ana kia mahia he huarahi-whakahaere mo ratou i raro i tenei Ture, e mohiotia ana ranei e te Kawana hei tino whakatutuki i nga tikanga o tenei Ture.

47.

Ko tenei Ture kua wharikitia atu ki raro i te mana o nga Ture e whai ake nei, ara, koia enei:—

"Te Ture Hanga Reriwe me te Ture Whenua, 1881";
"Te Ture Taake Whenua Taake Moni Puta-a-tau hoki, 1891";
"Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894";
"Te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, 1894";
"Te Ture Reiti, 1894";
"Te Ture Reiti Whenua i runga i tona Utu ake haunga ia nga Whakapainga, 1896":

Engari, mo runga i nga whenua katoa kua tau ki te Poari, ka kiia ko te Poari te hunga no ratou te whenua mo runga i nga tikanga katoa o aua Ture; a tetahi hoki, ka eke te mana o "Te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, 1894," ki runga ki aua whenua rite tonu ki a ia e mana nei ki runga ki nga whenua o nga Pakeha noa iho.

48.

Ka whai mana te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te kape i tetahi whenua Maori ki waho i nga tikanga o tenei Ture ki te mohio tuturu ia e tino matau ana te Maori nona te whenua ki te whakahaere i taua whenua.

49.

Ko ia Ture e pa ana ki te iwi katoa, ko ia ture e pa motuhake anake ana ki etahi tangata noa iho, me ia Ture ranei e pa motuhake ana ki tetahi takiwa, mehemea e taupatupatu ana o ratou tikanga ki nga tikanga o tenei Ture, kua whakatikatikaina kua whakakorea e tenei Ture nga wahi o aua Ture e taupatupatu ana ki tenei.

page 128

Kupu Apiti.

Te Ahua o te Pukapuka No. 1.—Pitihana.
I raro i "Te Ture Whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hold i nga Whenua Maori, 1898."

Ki te Kawana:

Ko te hunga kua haina nei i o ratou ingoa ki raro nei [me tuhi ki konei te tokomaha, ara, kaua e tokoiti iho i te rua tekau], he tangata Maori kua eke nga tau ki te rua tekau ma tahi a no ratou etahi whenua Maori kei roto i te Takiwa Whenua Maori o [me tuhi ki konei te ingoa o te takiwa], tenei ratou ka pitihana atu ki te Kawana kia whakaputaina e ia he panuitanga hei whakaatu kua whakaaetia "Te Ture Wha-kanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898," kia wha-kahaerea ki roto ki te takiwa kua whakahuatia ake nei.

[Ki konei te whakapakehatanqa o te pitihana i runga ake nei.]

Nama.	Te Hainatanga o te Kai-pitihana.	Te maha o nga Tau o te Tangata.	Te ingoa o te Poraka i uru ai te Kai-pitihana.	Nga Hainatanga o nga Kai-titiro, hei tohu i tino marama ia Kai-pitihana ki te tikanga o te Pitihana i mua tana hainatanga taua mea.
1	A.B. …			E.F.
2	c.D. …			G.H.
&c.	&c. …			&c.

[Ko nga kai-titiro hei te Kai-whakawa, hei ie rota, hei te Pohimahita, hei te Karaka o te Kooti o te Kai-whakawa Tuturu, hei te Kai-rehita, hei tetahi atu apiha ranei o te Kooti Whenua Maori.]

Te Ahua o te Pukapuka No. 2.—Whakaatu i te Whakahenga.
I raro i "Te Ture Whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898."

Ki te Kawana:

Ko te hunga kua haina nei i o ratou ingoa ki raro nei [me tuhi ki konei te tokomaha, ara, kaua e tokoiti iho i te rua tekau], he tangata Maori kua eke nga tau ki te rua tekau ma tahi a no ratou etahi whenua Maori kei roto i te Takiwa Whenua Maori o [me whakahua i konei te ingoa o te takiwa], a tenei ratou ka tuku whakaatu ki te Kawana kei te whakahe ratou ki te pitihana a [me tuhi ki konei te ingoa o te kai-pitihana tuatahi] me etahi atu he mea kia whakaaetia "Te Ture Whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898," ki roto ki te takiwa kua whakahuatia nei, kua whakaaturia nei hoki i roto i te panui a te Kawana i roto i te Kahili o te o nga ra o, 18 [Me tuhi ki konei te ra i perehitia ai te panui a te Kawana.]

I tuhia i tenei te o nga ra o, 18

[Me whakapakeha, me haina, me titiro te hainatanga, a me whakaoti katoa pera ano me te pitihana.]

▼ About this page

Other formats

Connect

▼ Browse collection

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Appendix A. — [Native Lands Settlement and Administration Bill.]