Tamahau Mahupuku: Ka karangatia, ka whai korero.

Tamahau Mahupuku: Ko Wairarapa taku kainga. E tautoko ana ahau i te Pire a te Minita Maori. Kua ki ia ko ia te matua o te iwi Maori o nga Motu e rua, kaati e kore ia e kaha ki te hanga i te Pire kino mo ana tamariki Maori, penei me nga korero a etahi o nga kai-korero i korero ai ki te Komiti nei. Tenei kei taku ringa te kape o nga korero whakamutunga a te Pirimia i te hui ki Papawai, i te 26 o Hune, 1898, a kua oti te whakamaori te panui haere ki nga iwi Maori o te Motu. Ko toku whakaaro tenei; he aroha noku ki te iwi Maori i tautoko ai au i tenei Pire notemea ki taku whakaaro hei painga tenei Pire mo nga Maori puta noa i tenei Motu. Kaore ano ahau i kite i te mate 0 tenei Pire—kaore ano i taea te whakaatu he aha te kino e puta i tenei Pire Kaore ano toku iwi i mate i nga ture i mahia i roto i tenei Whare, a e tika ana ano hoki pea enei kupu mo eraatu iwi Maori o te Motu nei. Ki taku whakaaro te take i pa ai nga mate ki te iwi Maori, na o ratou ringaringa ano i whatoro. No te rironga mai o nga moni i hokona atu ai o ratou whenua, a no te pauuga, katahi ka tangi. I roto i enei tau ka timata toku iwi ki te riihi mai i nga wheua Karauna i te Kawanatanga, ki te taugo mai i nga whenua i hokona ra e o ratou matua i mua, i runga kau i te whatoro o nga ringaringa. Ka whitu mano nga eka kua hoki mai ki toku iwi i runga i teua tikanga—ara, kua riihitia e nga taitamariki o toku takiwa; a ki toku whaakaaro mehemea ka penei te Motu katoa ka ora. Na reira au i tautoko ai i te Poari kia tu, hei ako i nga Maori ki enei tu mea.Ko taku whakaaro mo matou mo te iwi Maori, kei te rite katoa ki te tamariki, he penei ano me au, he tamariki katoa puta noa te Motu nei. Hei timatanga tenei mo a matou ako i a matou, teaei Pire tino nui i kauhau haeretia nei i nga hui Maori katoa-timata i Te page 108Waipatu. Kaore te iwi Maori e kite i te mea pai mo ratou. I mua i hanga tetahi Ture i roto i tenei Whare hei painga mo nga Maori, a pehea ana ratou? Hei painga mo nga iwi e rua taua Ture, engari i tahuri nga Maori ki te turaki i taua Pire kia kore ai e paahi. Ko te ture mo nga ron taua Ture, a i pehea na Maori? Whawha ana ratou ki te pu puta noa i te Motu nei, ka ki "Kaore matou e pai; ka araia e matou ana rori kia kore e haere ma runga i nga whenua Maori; ka mate tatou ki te puta enei rori." Na, ko te Pakeha e mohio ana he taonga te rori, e kore e waiho hei mate mo te iwi Maori engari hei ora mo ratou. A, ahakoa te whakahe a nga Maori, kua oti nga piriti me nga rori te hanga, a kei te otinga ka kite te iwi Maori i te he o ta ratou, ka mutu te whakahe, katahi ka ki, "Katahi te mea pai he rori, i pohehe nei matou he mea kino." I muri i tera ka mahia nga waea patu korero. Tata tonu te ara o te whawhai ki tenei Motu i taua wa i mahia ai te raina o te waea. I tu etahi tangata ka mea, "Ki te whakaaetia kia whakaarahia te waea ka whakangaromia nga Maori, me o ratou whenua katoa, me a ratou mea katoa." Ko au tonu nei tetahi o nga tangata i tino ngana ki te kati i taua waea. Otira, he mohio ake te Pakeha, a tohe tonu ia ki te whakatutuki i tona whakaaro, a oti ana i a ia ana mahi. Ko ia e mohio ana hei painga ana mahi mo nga iwi e rua, na reira mahia ana e ia kia oti. No te otinga o te whakaara o te raina o te waea, ka kite nga Maori i ana mahi, katahi ka ki, "Katahi te mea pai rawa ko te raina patunga waea." kiuri iho i tena ko te mahinga i te reriwe. Tena ano ona tangata o taua wa i ki he tangata mohio ratou, a ki te whakaaetia nga raina reriwe kia hanga ka riro i te Kawanatanga te whenua e rua tekau maero te whanui o tetahi taha o tetahi taha o te raina o te reriwe, na reira he mea tika kia tahuri nga Maori ki te kati i te reriwe kia kore ai e mahia—ki te kore ka mate te iwi Maori ka murua atu o ratou whenua i a ratou, me era atu tu korero pera. Ko au tetahi i tautoko i ana whakaaro. Otira, hanga ana e te Pakeha te reriwe, hei aha mana nga whakahe a te iwi Maori, notemea e mohio ana ia hei painga taua mea mo nga iwi e rua, no te otinga ka kite te Maori i te pai kua kore ana whakahe. I muri i tera ko nga kura. Kaore rawa nga Maori i pai ki taua mea i te tuatahi. I ki ratou, he kino te kura, ka rigaro te mana o te Maori, ka mate nga mea katoa i te kura. Engari ko nga Pakeha i mohio hei painga mo nga iwi e rua ki te tu nga kura, a whakaturia ana e ratou nga kura hei aha ma ratou te whakahe o nga Maori, na e kite nei tatou kua tu nga kura puta noa i te Motu, me to tatou kite hoki i te pai a a ratou mahi. Ko enei painga katoa i hoatu ki nga iwi Maori e te Pakeha, ahakoa to ratou whakahe, a ahakoa te kore tautoko atu o nga mema Maori i aua mahi. Kaore kau he mema Maori i uru ki nga komiti nana i whiriwhiri aua mea, kaore kau he kai-korero Maori penei me enei e noho nei i tae ki nga komiti mo aua mea. Na, mo runga i taku kupu i ki ake ra au, he nui toku aroha ki nga iwi Maori, e hiahia ana ahau kia uru nga tamariki ki nga kura ako mahi-a-ringaringa. Haunga nga kura ako whika, tuhituhi, korero pukapuka nei. Na reira ka ki au me tautoko matou ko toku iwi i te Pire e takoto nei i to tatou aroaro, a ma te Whare e whakatikatika atu i runga i tana i kite ai he tika, a kia paahitia mo nga iwi katoa o te Motu nei, e paugi nei ki o ratou mate. Kua rongo au tekau mano nga tangata kua tae ki te aroaro o te Whare-, i runga i nga ratou pitihana i tuku mai ai, ki te whakahe i te Pire. No reira ka ki au, kaati me paahi tenei Pi-re mo te Tai Bawhiti. Tera ano tetahi mea nui i whakaaetia i te tau 1840, ko te Tiriti o Waitangi, e rua takau ma rima tonu nga tangata nana i whakaae i te tuatahi, ki te tirohia ka kitea ano te hainatanga o o ratou ingoa ki taua pukapuka, a kia pau rawa nga tau e rua ki muri mai ka haina te rima rau tangata. I whakahe te nuinga o nga iwi o nga Motu nei ki taua Tiriti i taua wa, kore rawa tetahi o ratou i whakapono tera e puta he painga ki te iwi Maori i taua mea; engari i naianei ki te tirotirohia e tatou nga iwi Maori katoa o te Motu nei ka kite tatou kei te hapai katoa kei te whakapai katoa i te Tiriti o Waitangi, kei te korero katahi te mea pai ko tera. No reira au ka ki roe paahi tenei Pire mo te Tai Rawhiti; a ko nga tangata kaore e hiahia kia uru o ratou takiwa ki raro i te Pire, me ata noho me matakitaki rnai, kia kite ratou i te whakahaere a te Pire, a ki taku mohio kaore e roa ka kite tatou kua huri katoa mai te wha tekau mano o te iwi Maori e toe nei ki te tautoko i te Pire. Kei te tino mohio au, i te mea kei te marama au ki te Pire a te Pirimia, ki te kitea etahi wahi mate i te Pire ina whakahaerea te Pire ma te Whare e whakatikatika, ko te wahi tika hoki tera hei haringa atu i nga mate kia whakaorangia. Ki te haere au ki te humeke, a ka hanga e ia he puutu moku, ka kuhuna e au nga puutu ka haere au i taku haere; kaore nea i roa taku haereuga kua tu taku wawae i tetahi o nga neera o te puutu. Ka pehea au? Ka hoki ra ahau ki taua humeke ka ki atu, "Tirohia nga puutu i mahia nei e koe moku he neera kei roto i tetahi e tu ake ana." Ka pehea te humeke? Ka naomia atu e ia te puutu ra, ka mau ki tana hama me ana mea raweke i era tu hanga ka unuhia e ia te neera. Ko taku hiahia kia tika te noho a te iwi Maori, kia marama, kia pai, penei me ta te Pire Poari e whakaatu ake nei. Kaore au e whakaae ki tetahi Pire ke atu i tenei, notemea kei te mohio au ko koutou ko te iwi Pakeha te matua o matou o te iwi Maori. Kaore kau oku ake whenua, engari mehemea i paahitia tenei Pire i mua noa atu kua toe nui tonu te whenua ki au. Mehemea i pera kua riro i te Poari te tikanga mo te whakahaere i aku whenua, kua wawahia kua riihitia, a tena e utua ki au te 7 hereni te 8 hereni ranei mo te eka. Koia tenei taku i mahara ai hei whakapumau i te ora o te iwi Maori; ki te tukuna atu ki te Poari te mana whakahaere mo nga whenua me nga mea katoa a te Maori ka puta he painga mo ratou, tena ko au i runga i te mea he tamariki toku ahua he kuare ki te whakahaere i era tu mea, riihitia ana e au oku whenua mo te 2 hereni me te 3 hereni mo te eka. Ko tetahi taha ano o te whenua e ki nei au i riihitia e au i runga i toku kuaretanga mo te 2s. me te 3s. mo te eka, i riro i tetahi o a matou tamariki, a ko te Kai-tiaki mo te Katoa tona kai-tiaki. Wahia ana e taua kai-tiaki te whenua kia toru wahanga, a riihitia ana o ia ana wahanga e toru mo nga moni e 9s. 3d. mo te eka o tetahi, e 8s. mo te eka mo tetahi, a e 6s. mo te eka mo tetahi. Na ko nga whakahaere i mahia nei mo taua tamaiti paue, ka taea ano mo oku whenua mehemea i riro ma tetahi tangata matau e whakahaere. Ki taku, mehemea i te tu he Poari penei me tenei e mau nei i roto i te Pire i taua wa, a mehemea i riro i taua Poari te tikanga mo aku whenua a i panuitia ki te ao katoa tera aku whenua ka akihanatia te riihi, kua mui nga Pakeha o Poneke page 109me etahi atu wahi ki reira, kua tahuri ki te patupatu haere i a ratou utu, na wai a tau ana ho utu nui mo aku whenua katoa. Na reira ka mea atu au ki te Komiti kia aro nui te titiro ki tenei mea ma koutou e whiriwhiri; titiro mai ki au, titiro mai ki te tamariki noa iho o aku whakaaro, ki toku kuare, ki toku kore whiwhi matauranga; titiro ki te mea e takoto noa iho ana me i mohio au, a kihai i tupono; titiro ki te iwi Maori katoa, e takoto mangere noa iho nei o ratou whenua, a kaore he mahi ke atu he korero anake mo te mea e karangatia 'nei e ratou he "homu ruuru" he aha ranei. Kei te tautoko au i te korero a Paratene Ngata kua puta atu nei i a ia ki te Komiti; heoi ra me ngana tonu tatou a tera ano pea e oti tetahi mea hei painga mo te iwi Maori, ahakoa te wehe kia rua wahanga o matou kua tae mai nei ki te aroaro o te Komiti—he Kawanatanga tetahi he Apitihana tetahi. Tangohia atu tenei mea i o matou ringaringa, mahia e koe ma matou, penei ano me te mahi a te papa ki tana tama.