Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia

Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

1147. Te Tiamana: I ki koe i o korero i runga i nga patai a Hon. Timi Kara, e whakaae aua koe kia wawahia nga poraka whenua karaihe tuatahi (first class), a ki te hoatu ki ia tangata o te whenua tona taitara tona taitara o te wahi kua kotia atu ki a ia: i pera ia nei koe?

Paratene Ngata: Ae; i ki au he whenua ena e pai aua kia penatia.

1148. Te Tiamana: E mohio aua ranei koe ki nga ture o nga whenua a te Kawanatanga e whakanohpnohoia nei e ia ki te tangata?

Paratene Ngata: Ae.

1149. Te Tiamana: E mohio aua ranei koe e rua tahi nga tino ture e hoatu aua ki runga ki nga tangata e tango whenua ana i te Kawanatanga—he noho tuturu tetahi, he mahi i te whenua tetahi?

Paratene Nagata: Kua kite au e pena ana.

1150. Te Tiamana: E tino marama aua ranei koe ki tona tikanga?

Paratene Ngata: Tona tikanga me whakarite e te tangata e tango ana i te whenua aua ture; me whakapai ano e ia etahi wahi whenua, me hanga ano e ia tetahi whare kia rite ki tetahi ahua i roto i nga ture, i mua atu i te tino rironga o te whenua mona. Ki te kore e rite i a ia ena ture ka tangohia te whenua.

1151. Te Tiamana: A i te ritenga katoatanga o nga ture i a ia ka hoatu e te Kawanatanga ki taua tangata te mama o te whenua mona me tana whanau?

Paratene Ngata: Ae.

1152. Te Tiamana: Mo runga i nga komiti e ki nei koe kia wawahia e ratou nga poraka whenua karaihe tuatahi, tera ranei koe e whakaae, mehemea ka pena te ritenga, ki te whakanoho i ena ture ki runga ki nga Maori e tango aua i aua tekihana whenua ma ratou?

Paratene Ngata: Kaore; notemea no ratou ake ano te whenua. Ko nga tekiona e kotia ra ki waho mo ratou, he mea kokoti mai ano i to ratou whenua.

1153. Te Tiamana: E kore ranei koe e whakanoho i tetahi ture ki runga i nga Maori e tango aua i aua tekihana whenua?

Paratene Ngata: Kaore. Mehemea ka tonoa tena i a ratou, tera pea e tau he mate ki a ratou, ko tona ritenga ki te kore e rite aua ture i a ratou ka tangohia te whenua i a ratou. Ko toku mahara tenei, me wawahi te whenua kia riro i ia tangata tona wahi, kia ahei ia te mahi mona ake hei oranga mona me tana whanau, kia kore atu te whangai a tetahi tangata i tetahi atu tangata, pena me te ture o te hunga mangere e noho nei kaore nei e mahi mona ake. Penei kua mahi katoa te tangata.

1154. Te Tiamana: Ki te kore e whakatakotoria tetahi ture whakamahi i te whenua, penei he pono ra, ka tautoko tena i te tikanga noho huihui, tikanga mangere hoki o nga Maori?

Paratene Ngata: Ka araitia te mangere o te tangata ki te homai tetahi ture penei me tenei; kia kaua e tukuna nga tangata mahi kaha kia whangai i nga mangere me nga tangata kaore e mahi. Ma tena pea e ngakau nui ai nga tangata mangere ki te mahi.

1155. Te Tiamana: Engari na te ture noho huihui ra o te Maori nana i whakamangere te Maori, ko te ahua o te Maori e manaaki nei i te tangata, e awhina aua i taua tikanga. Whangai tonu ai hoki te Maori i te hunga mangere, ahakoa pehea te nui o to ratou mangere, i runga i to te Maori tikanga manaaki tangata?

Paratene Ngata: Ae; ko taua ture aroha o te Maori te putake mai o te he, i runga i taua tikanga manaaki i nga mangere. Ko to te Pakeha ahua kei te rereke. Ina hoki he mano he mano noa iho ona tangata e noho huihui aua i ona taone, kaore e hoatu noa atu te kai ma te tangata, koia tena te take nana ratou i mamahi ai.

1156. Te Tiamana: Ka nui toku wehi ki te kore e whakatakoria e koutou he ture whakamahi i te whenua, kia pena me tenei e korerotia nei, ka penei tonu ano te ahua?

Paratene Ngata: Ko te take tenei i tono ai au kia hoatu he mana ki te komiti kia timata ta ratou whakahaere i ta ratou e kite aua hei painga mo nga Maori. Koinaka tetahi o nga mea hei whiriwhiringa ma ratou, hei patu rawa atu i tenei tikanga kino i te manaaki me te awhina hoki i te mangere.

1157. Te Tiamana: A kaati, ka whakaae ra koe ki te whakanoho i tetahi ture penei te ahua, mehemea e whai mana aua nga komiti ki te wawahi i nga poraka whenua karaihe tuatahi?

Paratene Ngata: Ae; he mea tena ma te komiti e whakarite.

1158. Te Tiamana: Te take i patai ai au i tena patai ki a koe, kua kite au i nga kainga i toku takiwa he torn koata hea o nga Maori kaore tahi i te mahi, a ko tera tahi koata anake e mahi aua i te katoa o nga mahi e whangai aua hoki i tera koata i roto i to ratou mangere?

Paratene Ngata: Ae; koia tena te ahua o katoa.

1159. Te Tiamana: Mehemea ka taea e koe te whaihanga tetahi tikanga e taea ai te whakamutu atu tena tu tikanga, kaati, he kai-whakaora koe no tou iwi. I ki koe ko koe ano kei te mahi i tou whenua; pehea te rahi o tau mahinga?

Paratene Ngata: He nui noa atu te whenua. E penei aua toku ahua na: he maha oku hapu, a e whai paanga aua au ki nga whenua o aua hapu. Ki toku mahara e rima nga poraka kei roto i toku ringa i tenei wa. E rima nga paanga e mahia aua e au, engari kaore moku anake. E mahi aua au moku ake me nga hapu maha nona nga whenua. Ko te komiti o ia hapu o ia hapu te kai whakahaere i tona i tona.

1160. Te Tiamana: Kia pehea te nui o te whenua karaihe tuatahi e rite ai hei oranga mo tetahi tangata raua ko tana wahine me a raua tamariki toko-wha toko-rima ranei—whenua e pai aua mo te ngaki maara nei?

Paratene Ngata: E penei aua to patai na, haunga nga whenua e whakatipungia aua ki te hipi?

page 105

1161. Te Tiamana: Ae; ara, whenua e pai ana mo te mahi paamu-otira kei te takoto o te whenua te ritenga?

Paratene Ngata: Mehemea ko te ritendga o to patai mo te whenua e rite ana bei mahinga kai ma ratou ia tau i ia tau, he nui noatu ana te 25 tae atu ki te 50 eka. Te take i rahi ai te whenua e whakaaturia nei e au notemea, ka mahi ratou i tetahi wahi i tenei tau, a ka kiko kore tera wahi kua whiti ano he wahi ano, pena te ahua. Mo te tangata kotahi tena raua ko tana wahine me ta raua whanau.

1162. Te Tiamana: Ae ra; ebgaru kia rite ano ra te whenua, ehara i te mea hei whangai mona me tana whanau, engari kia taea ai ano e ia te whakaputa etahi hereni mo nga ra mate kai. Ei toku mahara kaore e nui ana nga eka e kiia mai na e koe?

Paratene Ngata:Mo nga maara anake taku e mea atu nei. Kaore tahi e uru ki taku whakaarotanga te whenua e ahei ana hei nohoanga mo tatahi hoiho, kau hoki mana, mo etahi atu mea pena ranei. Kia nui atu ano i taku i whakahua ake ra te whenua e lata mo tena.

1163. Te Tiamana: Tena, ki te tu nga komiti nei, a ki te wawahia hok e ratou nga whenua karaihe tuatahi nei, ka tautoko ranei koe i tetahi tikanga i te aroaro o te komiti, me ka tango he tangata i tetahi tekihana whenua mona me tana wahine me ta ranawhanau, me haere ia ki runga me mahi ano, a rangatira iho tona ahua a muri atu. Ara, tetahi tikanga pene, na "Mau ano e mahi tetahi oranga mou; me kaua koe e whakawhirinaki atu ki etahi Maori ke hei tiaki hei whangai hoki i a koe a muri ake nei." Tera ranei koe e whakaae ki te hanga i tetahi ture pena?

Paratene Ngata: Ae. Koi na taku e tono nei kia meatia.

1164. Te Tiamana: E ki penei atu aua au ki i a koe ki te taea e koe tetahi tikanga e ota ai tetahi ritenga penei tona ahua ka awhina tonu au ia koe, i tetahi atu Maori ranei e tohe aua kia tutuki tena ritenga, i nga wa katoa e noho ana au i tenei nohoanga?

Paratene Ngata: E whakawhetai aua au ki a koe, e te Tiamana. Ka whakapau au i toku kaha, apiti ki tou awhina i kiia mai na e koe, ki te haere ki oku hoa Maori kauhau ai ki a ratou kia tahuri ki tau e whakahau mai na.