Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

1147. Te Tiamana: I ki koe i o korero i runga i nga patai a Hon. Timi Kara, e whakaae aua koe kia wawahia nga poraka whenua karaihe tuatahi (first class), a ki te hoatu ki ia tangata o te whenua tona taitara tona taitara o te wahi kua kotia atu ki a ia: i pera ia nei koe?

Paratene Ngata: Ae; i ki au he whenua ena e pai aua kia penatia.

1148. Te Tiamana: E mohio aua ranei koe ki nga ture o nga whenua a te Kawanatanga e whakanohpnohoia nei e ia ki te tangata?

Paratene Ngata: Ae.

1149. Te Tiamana: E mohio aua ranei koe e rua tahi nga tino ture e hoatu aua ki runga ki nga tangata e tango whenua ana i te Kawanatanga—he noho tuturu tetahi, he mahi i te whenua tetahi?

Paratene Nagata: Kua kite au e pena ana.

1150. Te Tiamana: E tino marama aua ranei koe ki tona tikanga?

Paratene Ngata: Tona tikanga me whakarite e te tangata e tango ana i te whenua aua ture; me whakapai ano e ia etahi wahi whenua, me hanga ano e ia tetahi whare kia rite ki tetahi ahua i roto i nga ture, i mua atu i te tino rironga o te whenua mona. Ki te kore e rite i a ia ena ture ka tangohia te whenua.

1151. Te Tiamana: A i te ritenga katoatanga o nga ture i a ia ka hoatu e te Kawanatanga ki taua tangata te mama o te whenua mona me tana whanau?

Paratene Ngata: Ae.

1152. Te Tiamana: Mo runga i nga komiti e ki nei koe kia wawahia e ratou nga poraka whenua karaihe tuatahi, tera ranei koe e whakaae, mehemea ka pena te ritenga, ki te whakanoho i ena ture ki runga ki nga Maori e tango aua i aua tekihana whenua ma ratou?

Paratene Ngata: Kaore; notemea no ratou ake ano te whenua. Ko nga tekiona e kotia ra ki waho mo ratou, he mea kokoti mai ano i to ratou whenua.

1153. Te Tiamana: E kore ranei koe e whakanoho i tetahi ture ki runga i nga Maori e tango aua i aua tekihana whenua?

Paratene Ngata: Kaore. Mehemea ka tonoa tena i a ratou, tera pea e tau he mate ki a ratou, ko tona ritenga ki te kore e rite aua ture i a ratou ka tangohia te whenua i a ratou. Ko toku mahara tenei, me wawahi te whenua kia riro i ia tangata tona wahi, kia ahei ia te mahi mona ake hei oranga mona me tana whanau, kia kore atu te whangai a tetahi tangata i tetahi atu tangata, pena me te ture o te hunga mangere e noho nei kaore nei e mahi mona ake. Penei kua mahi katoa te tangata.

1154. Te Tiamana: Ki te kore e whakatakotoria tetahi ture whakamahi i te whenua, penei he pono ra, ka tautoko tena i te tikanga noho huihui, tikanga mangere hoki o nga Maori?

Paratene Ngata: Ka araitia te mangere o te tangata ki te homai tetahi ture penei me tenei; kia kaua e tukuna nga tangata mahi kaha kia whangai i nga mangere me nga tangata kaore e mahi. Ma tena pea e ngakau nui ai nga tangata mangere ki te mahi.

1155. Te Tiamana: Engari na te ture noho huihui ra o te Maori nana i whakamangere te Maori, ko te ahua o te Maori e manaaki nei i te tangata, e awhina aua i taua tikanga. Whangai tonu ai hoki te Maori i te hunga mangere, ahakoa pehea te nui o to ratou mangere, i runga i to te Maori tikanga manaaki tangata?

Paratene Ngata: Ae; ko taua ture aroha o te Maori te putake mai o te he, i runga i taua tikanga manaaki i nga mangere. Ko to te Pakeha ahua kei te rereke. Ina hoki he mano he mano noa iho ona tangata e noho huihui aua i ona taone, kaore e hoatu noa atu te kai ma te tangata, koia tena te take nana ratou i mamahi ai.

1156. Te Tiamana: Ka nui toku wehi ki te kore e whakatakoria e koutou he ture whakamahi i te whenua, kia pena me tenei e korerotia nei, ka penei tonu ano te ahua?

Paratene Ngata: Ko te take tenei i tono ai au kia hoatu he mana ki te komiti kia timata ta ratou whakahaere i ta ratou e kite aua hei painga mo nga Maori. Koinaka tetahi o nga mea hei whiriwhiringa ma ratou, hei patu rawa atu i tenei tikanga kino i te manaaki me te awhina hoki i te mangere.

1157. Te Tiamana: A kaati, ka whakaae ra koe ki te whakanoho i tetahi ture penei te ahua, mehemea e whai mana aua nga komiti ki te wawahi i nga poraka whenua karaihe tuatahi?

Paratene Ngata: Ae; he mea tena ma te komiti e whakarite.

1158. Te Tiamana: Te take i patai ai au i tena patai ki a koe, kua kite au i nga kainga i toku takiwa he torn koata hea o nga Maori kaore tahi i te mahi, a ko tera tahi koata anake e mahi aua i te katoa o nga mahi e whangai aua hoki i tera koata i roto i to ratou mangere?

Paratene Ngata: Ae; koia tena te ahua o katoa.

1159. Te Tiamana: Mehemea ka taea e koe te whaihanga tetahi tikanga e taea ai te whakamutu atu tena tu tikanga, kaati, he kai-whakaora koe no tou iwi. I ki koe ko koe ano kei te mahi i tou whenua; pehea te rahi o tau mahinga?

Paratene Ngata: He nui noa atu te whenua. E penei aua toku ahua na: he maha oku hapu, a e whai paanga aua au ki nga whenua o aua hapu. Ki toku mahara e rima nga poraka kei roto i toku ringa i tenei wa. E rima nga paanga e mahia aua e au, engari kaore moku anake. E mahi aua au moku ake me nga hapu maha nona nga whenua. Ko te komiti o ia hapu o ia hapu te kai whakahaere i tona i tona.

1160. Te Tiamana: Kia pehea te nui o te whenua karaihe tuatahi e rite ai hei oranga mo tetahi tangata raua ko tana wahine me a raua tamariki toko-wha toko-rima ranei—whenua e pai aua mo te ngaki maara nei?

Paratene Ngata: E penei aua to patai na, haunga nga whenua e whakatipungia aua ki te hipi?

page 105

1161. Te Tiamana: Ae; ara, whenua e pai ana mo te mahi paamu-otira kei te takoto o te whenua te ritenga?

Paratene Ngata: Mehemea ko te ritendga o to patai mo te whenua e rite ana bei mahinga kai ma ratou ia tau i ia tau, he nui noatu ana te 25 tae atu ki te 50 eka. Te take i rahi ai te whenua e whakaaturia nei e au notemea, ka mahi ratou i tetahi wahi i tenei tau, a ka kiko kore tera wahi kua whiti ano he wahi ano, pena te ahua. Mo te tangata kotahi tena raua ko tana wahine me ta raua whanau.

1162. Te Tiamana: Ae ra; ebgaru kia rite ano ra te whenua, ehara i te mea hei whangai mona me tana whanau, engari kia taea ai ano e ia te whakaputa etahi hereni mo nga ra mate kai. Ei toku mahara kaore e nui ana nga eka e kiia mai na e koe?

Paratene Ngata:Mo nga maara anake taku e mea atu nei. Kaore tahi e uru ki taku whakaarotanga te whenua e ahei ana hei nohoanga mo tatahi hoiho, kau hoki mana, mo etahi atu mea pena ranei. Kia nui atu ano i taku i whakahua ake ra te whenua e lata mo tena.

1163. Te Tiamana: Tena, ki te tu nga komiti nei, a ki te wawahia hok e ratou nga whenua karaihe tuatahi nei, ka tautoko ranei koe i tetahi tikanga i te aroaro o te komiti, me ka tango he tangata i tetahi tekihana whenua mona me tana wahine me ta ranawhanau, me haere ia ki runga me mahi ano, a rangatira iho tona ahua a muri atu. Ara, tetahi tikanga pene, na "Mau ano e mahi tetahi oranga mou; me kaua koe e whakawhirinaki atu ki etahi Maori ke hei tiaki hei whangai hoki i a koe a muri ake nei." Tera ranei koe e whakaae ki te hanga i tetahi ture pena?

Paratene Ngata: Ae. Koi na taku e tono nei kia meatia.

1164. Te Tiamana: E ki penei atu aua au ki i a koe ki te taea e koe tetahi tikanga e ota ai tetahi ritenga penei tona ahua ka awhina tonu au ia koe, i tetahi atu Maori ranei e tohe aua kia tutuki tena ritenga, i nga wa katoa e noho ana au i tenei nohoanga?

Paratene Ngata: E whakawhetai aua au ki a koe, e te Tiamana. Ka whakapau au i toku kaha, apiti ki tou awhina i kiia mai na e koe, ki te haere ki oku hoa Maori kauhau ai ki a ratou kia tahuri ki tau e whakahau mai na.