Taite, 20 Oketopa, 1898.
Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

762. Hon. Timi Kara: He kotahi koia te whakaaro o te nuinga o nga tangata Maori o Niu Tireni kia whakamutua te hoko whenua?

Paratene Ngata: Ae.

763. Hon. Timi Kara: Nga hoko e rua, ta te Kawanatanga me ta nga Pakeha noa iho?

Paratene Ngata: Ae.

764. Hon. Timi Kara: I whakaae nga tangata katoa i tae ki te hui ki Papawai ki tena?

Paratene Ngata: Ae; engari ko tetahi wahanga o te iwi i haere i runga i te tono mana motuhake, ko tetahi wahanga i haere i runga i te tono kia whakaturia he Kaunihera Maori. Otira, te hiahia o te iwi katoa, i runga i taku i mohio atu ai ki nga whai korero i reira, me rahui nga morehu whenua e toe nei ki te iwi Maori, a me whakamutu te hoko whenua,

765. Hon. Timi Kara: A koia tera te kupu nui i roto i ta ratou pukapuka inoi i tuku atu ai ki te Kuini?

Paratene Ngata: Ae.

766. Son. Timi Kara: I a ratou e korero ana kia whakamutua te hoko whenua i whiriwhiri ano ranei ratou mo nga wahi whenua hei kape ki waho; i whakaaro ano ranei ratou e taka ki waho o taua tikanga kati i te hoko whenua; i whakaae ano ranei ratou kia puare ki te hoko etahi wahi whenua i runga ano i etahi tino take tino tikanga?

Paratene Ngata: Kaore he kupu pena i puta. Kotahi tonu te mea i kotahi te whakaaro o nga Maori, ara, me tino kati rawa atu te hoko whenua. Otira i penei ano tetahi kupu: ko nga whenua kaore e taea te riihi te whakahaere ranei i runga i tetahi tikanga marama, me whai mana nga tangata no ratou ki te tohutohu mai i ta ratou i hiahia ai kia whakahaerea ki runga kia aua whenua.

767. Hon. Timi Kara: I te takotoranga o tena whakaaro a te katoa o nga Maori me kati te hoko whenua, i mohio ano ranei ratou me hanga ano he ture kia ahei ai ratou ki te wehewehe i nga whenua ki ia tangata?

Paratene Ngata: Ae.

768. Hon. Timi Kara: A kei roto pea i te Pire i whakatikatikaina nei e te hui ki Papawai te tikanga i oti i nga Maori hei whakahaere i o ratou whenua?

Paratene Ngata: Koia tena.

769. Hon. Timi Kara: Ki taku mohio atu ki o korero no te takanga ki te mahinga o aua mene-mana whakatikatika ka pakaru tetahi wehenga o te hui ki waho o aua menemana, ara, nga mangai o nga hapu o etahi takiwa o te koroni?

Paratene Ngata: Ae.

770. Hon. Timi Kara: Ara, ko nga tangata e tautoko ana i te Pire a Henare Kaihau hui atu ki nga tangata e tautoko aua i te mana motuhake nga iwi i pakaru ki waho, a mahue ana ko te hunga anake e tautoko ana i te Pire a te Kawanatanga i whakatikatikaina nei hei mahi i nga menemana mo te Pire.

Paratene Ngata: Ae.

771. Hon. Timi Kara: Kaati, e pera ana te ahua i naianei o nga Maori.

Paratene Ngata: Ae.

772. Hon. Timi Kara: I patairia koe i nanahi, ko te hea te tikanga pai o nga tikanga e rua, ko te wehewehe ranei i nga whenua ki ia Maori kia puritia ai e ratou i runga i te tikanga fee-simple penei me nga Pakeha, ko te waiho topu ranei i nga whenua me nga Maori i runga i tetahi tikanga e whaka-kotahitia ai te whakahaere o ratou whenua?

Paratene Ngata: Ae.

773. Hon. Timi Kara: Ka taea ranei e koe te korero ki te Komiti nga painga me nga kinonga o tetahi o tetahi o ena tikanga whakahaere e rua?

Paratene Ngata: Ae, ka taea e au. Na, mo te tikanga wehewehe ki ia tangata, he tikanga pai rawa tena mo nga whenua Maori nunui e taea ana te whakamahi, ara, mo nga whenua ina wehewehea ka rarahi nga, wawabanga ki ia tangata, ka eke te wariu o ia wahanga ki te wariu e taea ana te whaka-mahi. Engari, tena ano etahi poraka he maha nga tangata kei roto, na reira e kore e pai kia wehewehea nga paanga o ia tangata, ina te take: ka ririki noa iho nga piihi e wehea ana ki ia tangata, a he nui rawa te moni e pau i te wawahanga me te ruritanga, na reira kaore rawa he whai huanga e peratia ai; engari mo nga whenua e tika ana mo taua tu mahi ko te tikanga pai hei whakahaere i ena ko te page 77whakatu i tetahi ropn tangata, ara, i nga komiti poraka, ma ratou e whakahaere te whenua mo te taha ki nga tangata nons.

774. Hon. Timi Kara: Kia marama ai te haere atu o nga patai ki a koe, me ki noa ake e tatou, ko nga tu whenua e korerotia mai na e koe e rua ona ahua, he Nama 1 he Nama 2. Me ki ko Nama 1 he tino whenua papai ena kei roto i nga takiwa kua kiki i te Pakeha te noho, kei te kaha rawa te tupu Haere o nga mahi Pakeha ki reira, a ko aua whenua Nama 1 he poraka ririki. Ko ena ranei nga whenue e ki nei koe ka tika kia wehewehea ki ia tangata?

Parateue Ngata: Ae. He tika, ka taea ano nga whenua papai te wehewehe. Heoi ano te moni nui e pau ko te utunga i nga ruri. Ko te hiahia tena o te Maori kia wehewehea ki ia tangata o roto i te whenua nga whenua papai nui te utu.

775. Hon. Timi Kara: Me ki ko nga whenua i Haaki Pei, i Wairarapa, i Whanganui, ara, nga whenua o aua takiwa kei te mau i nga Maori: Ki tau he whenua Nama 1, ranei era?

Paratene Ngata: Ae.

776. Hon. Timi Kara: Na, mo nga whenua kei raro iko te pai—ara, nga wkenua nunui, engari he maunga, he ngaherehere, he rarauhe, me era tu ahua, a he maha nga tangata ke roto i ia poraka, engari e pai ana ano ki to riihi mehemea ka nunui nga wawahanga e riihitia ana: e whakaae ana koe me ki he Nama 2 era.

Paratene Ngata: Ae.

777. Hon. Timi Kara: Mo nga whenua kikino pera me nga manaia o Taupo, me etahi o nga whenua o te takiwa o Waikato, o to takiwa o Te Arawa me to takiwa o Ngapuhi, ara, nga whenua kaore nei e pai kei mahinga ma to Maori, heoi te painga hei rihi, hei hoko nui tonu atu ranei; ka whakaae ranei koe me ki era e Nama 3?

Paratene Ngata: Ae; me karanga he Nama 3 ke Nama 4. Kei au ano hoki etahi whenua pera— he maunga he kohatu.

778. Hon. Timi Kara: Ina pea to korero ki to Komiti, e taea ai te wehewehe o nga poraka ki ia tangata, e whai painga, mo taua tangata, ko nga whenua Nama 1 anake?

Paratene Nqata: Ae.

779. Hon. Timi Kara: Ki to mohio he nui nga whenua Nama 1 e toe ana ki nga Maori i te koroni nei i naianei?

Paratene Ngata: Kaore. Kei te mohio au he iti noa iho. Kei te mohio au he iti noa iho nga whenua Nama 1 e toe ana. Kua kite au i nga wkenua katoa o Heretaunga, o Wairarapa, o Manawatu, me Whanganui, a e mohio ana au he iti noa iko nga whenua o reira e toe ana ki te Maori.

780. Hon. Timi Kara: Ko ena pea nga ahua whenua i mate tuataki i te puaretanga o to koko a te Maori i nga whenua ki nga Pakeha noa iko?

Paratene Ngata: Ae. E tika ana, ko ena hoki nga tu wkenua i nui te utu i te kokona a nga Pakeha.

781. Hon. Timi Kara: Mo nga whenua Nama 1, kaore ranei au whakahe, au mea ranei kaua era tu whenua e wehewehea ki ia tangata?

Paratene Ngata: Kaore aku whakahe ki tena. Engari, kei nga tangata no ratou era tu whenua te tikanga, ma ratou e ki ta ratou e pai ai.

782. Hon. Timi Kara: Engari kei to mokio pea koe he pai taua tikanga mo etahi, mo katoa ranei, o aua tu whenua.

Paratene Ngata: Ae.

783. Hon. Timi Kara: Ka tae ta tatou korero i naianei ki nga wkenua Nama 2. E penei ana pea to whakahe i mea ai koe kaore e tika era tu whenua kia wehewehea ki ia tangata, he maha no nga tangata kei roto i aua tu poraka, a ki te wehewehea nga paanga o ia tangata he nui rawa te moni e pau i nga ruri, i nga whii, me era atu mea hei utu?

Paratene Ngata: Ae.

784 Hon Tiwi Kara: Ki taku mahara i ki koe, mehemea ka nunui nga wakanga ki ia tangata, kia taea ai te mahi kia ea ai nga moni i pau i te wehewekenga i te whenua, mehemea ka pera te ahua e kore koe e whakahe?

Paratene Ngata: Ae; mehemea he tokoiti nga tangata nona te wkenua, a he nunui nga wawahanga ina wehewehea katahi ka taea.

785. Hon. Timi Kara: Ka taea ranei e koe te korero mai kei te kea nama te nuinga o nga whenua e toe nei e mau nei i nga Maori i tenei ra, kei te Nama 2 ranei te nuinga, kei nga Nama 2, 3, 4 ranei.

Paratene Ngata: Kei te Nama 2 kei te Nama 3 te nuinga, ko nga whenua Nama 1, nunui, tokoiti nga tangata o roto, kua mene katoa ena te hoko. Ko nga wkenua e toe ana, ke maha nga tangata kei roto, kua hoko etaki kei te mau tonu nga hea o etahi. Na reira ka tika nga toenga e toe ana o enei tu whenua kia karangatia he Nama 2 he Nama 3.

786. Hon. Timi Kara: I te mea he tangata koe e mokio ana ki nga ahua o nga whenua Nama 2 Nama 3 puta noa i te koroni, tena, mehemea ka wehewehea aua tu whenua ki ia tangata, e hia ranei nga eka ma to tangata kotahi?

Paratene Ngata: Ka korero au mo toku ake takiwa. He maha nga poraka o toku takiwa kua wehewehea ki ia tangata, a ki etahi o aua whenua noho ai ki te 10 eka ma te tangata, ki etahi 1 eka, ki etahi nuku atu i te 10 eka, a ki etaki he koata eka noa iho ma te tangata. Engari ke maka nga poraka i uru ai aua tangata, penei me an, ke paanga toku ki tetaki poraka ki tetaki poraka. He maha nga poraka e whai paanga ana te tangata i te takiwa kotahi, engari he ririki aua paanga.

787. Hon. Timi Kara: E pai ana; ko koe tonu he tauira. Me ki tekau nga poraka i uru ai koe, a me ki noa ake 10 eka te nui o ia paanga o ia paanga ou ki ia poraka ki ia poraka. Hui katoa ena paanga ka 100 eka. Ka puta ranei he painga ki a koe i runga i te tikanga wehewehe i nga whenua ki la tangata? Ara, ki te rohea atu la 10 eka i roto i ia o ana poraka kotahi tekau, ka puta ranei he painga i tena tikanga, me pehea ranei he whakahaere i aua kotahi tekau poraka i wehewehea atu ra ki

page 78

Paratene Ngata: Kaore he painga e putu ki au, ko te take: Tuatahi, ko te utunga i nga ruri me te Kooti, a tena pea e kino ki au te whakatau a te Kooti. Ko wai ka hua, tena pea ka whakataua tetahi o aku 10 eka ki tetahi tahataha pari, kaore e whakataua ki te raorao ki te wahi e taea ana te mahi e au. Katahi pea ahau ka tono piira, katahi hoki ka apitiria atu nga utu o tera mahi, te tukunga iho pau tonu atu taua 100 eka me tetahi atu 100 eka hoki.

788. Hon. Timi Kara: Mehemea he poraka e 5,000 nga eka kei tetahi takiwa, a e wha e rima rau ranei nga tangata no ratou te poraka, a ka tae ake ki taua takiwa etahi Pakeha ka hiahia ki te riihi, a ka tono ki nga tangata no ratou te whenua kia riihitia atu ki a ratou kia 1,000 eka kia 500 eka ranei ina tetahi ma tetahi o aua Pakeha, tera atu mo etahi. Ko te hea te tikanga pai e mama ai te whakaoti o aua riihi i waenganui i nga Maori me nga Pakeha, ko te wehewehe i te whenua ki ia tangata, ko te tuku atu ranei i te whenua ma tetahi hunga, e rite ana te ahua ki te Poari i raro i te Pire nei, e riihi atu e whakahaere atu?

Paratene Ngata: Ko te mea tika rawa ko te whakatu i tetahi ropu tangata i roto i nga tangata no ratou te whenua pena me tau e korero na, ma taua hunga e whakahaere te taha ki nga tangatano ratou te whenua, e whakaoti atu nga riihi ki nga Pakeha e hiahia ana ki te riihi i te whenua. Kia taea ai te wehewehe o nga moni reti ki ia tangata, ko nga paanga anake ki te whenua e whakatau, engari kaua e wawahia te whenua.

789. Hon. Timi Kara: Mehemea nei e peuei ana te tikanga o to korero: mo nga whenua pena me nga mea e korerotia nei, he pai rawa ma tetahi ropu nga Maori e whakahaere—ahakoa he Poari, he komiti he aha ranei te ingoa o taua ropu—ma taua ropu ka tere te whiwhi o te Pakeha i te taitara mo tana riihi, a ko nga paanga o ia tangata Maori no ratou te poraka me waiho tena mo muri kimihia ai, kaore he tikanga e tapatapahia ai te whenua i te tuatahi, ara, me ahua rite ki ta te kamu-pene whakahaere he tikanga?

Paratene Ngata: Ae; ma te Poari e whakahaere ena tu mea katoa. Ko te komiti poraka i whakaturia e te hapu hei hoa whiriwhiri tahi mo te Poari, ma taua komiti poraka e whakaatu ki te Poari nga hiahia o te iwi. Koi na anake ki taku whakaaro te huarahi e whai hua ai e pai ai te whakahaere me te mahi o ena tu whenua.

790. Hon. Timi Kara: Mehemea ka tu i te ture he Poari, he komiti ranei, hei whakahaere i taua 5,000 eka i runga i te riihi ki te Pakeha e hiahia ana ki te whenua, hei whakaotioti i nga tikanga o te riihi me era tu mea, pehea te roa ki tau ka oti he taitara mo te Pakeha?

Paratene Ngata: Kaore e roa rawa; poto noa iho.

791. Hon. Timi Kara: Ka oti ranei i te ra kotahi i te wiki kotahi ranei?

Paratene Ngata: Heoi te mea mana e whakaroa ko te whakariterite ki nga Maori i te tuatahi. Ko te hainatanga o te tiiti ki te Pakeha, ka oti tena i te boara kotahi.

792. Hon. Timi Kara: Tena, mehemea ka wehewehea taua whenua ki ia tangata ki ia tangata o taua poraka 5,000 eka, kia motuhake he taitara mo ia tangata i mua o te riihitanga atu ki nga Pakeha, pehea te roa ka oti te mahi pera.

Paratene Ngata: Tena pea e pau te tekau tau a e kore e oti katoa. E korero atu ana ahau i aku i kite ai i mohio ai. Naku i whakahaere he riihi mo etahi whenua i mua ma Ta Hori Witimoa. E waru nga poraka i roto i taua riihi, a e waru rau nga tangata i uru ki roto ki aua poraka. E toru nga tau e mahi ana au ki te whaiwhai haere i nga tangata i etahi wahi o te Motu nei ki te haina haere i nga tangata ki te riihi. Ko te hawhe noa iho o ratou i riro mai i au, ko tetahi hawhe kaore i taea. No muri noa iho nei ka tu he komiti, katahi ka oti.

793. Hon. Timi Kara: I tatu te whakaaro o nga tangata o ena poraka, he pai rawa te whakatu komiti poraka mana e whakahaere taua mahi katoa kia wawe te oti o nga tangata i toe te haina ki te riihi?

Paratene Ngata: Ae. Tetahi mea: ka tupono ki nga whenua uaua nui te moni e pau i te hainatanga i nga tangata ka iti noa iho te moni reti e whakaaetia e te Pakeha. Notemea ka whakaaro ia ki te nui o nga moni e pau i nga tangata haina haere i nga ingoa o nga tangata nona te whenua. I tetahi wa ka haere au me te Kai-whakawa me te kai-whakamaori ki te haina i tetahi tangata kotahi, a be roa te taima i pau i a matou i taua mahi ka oti. I haere rawa matou ki Kennedy Bay ki te haina i taua tangata kotahi, a hui katoa nga moni i pau i te haerenga ki reira, nuku atu ana i te £50, a ko te moni reti ma taua tangata a 7s. 6d. tonu i te tau, koi nei hei tohu maku i te he o taua tikanga, na kona i tika ai te tono kia hanga he tikanga hou.

794. Hon. Timi Kara: Tetahi tikanga e iti ai te moni e pau?

Paratene Ngata: Ae.

795. Hon. Timi Kara: I runga i te maha o ou tau e tu ana koe hei Ateha hei kai-whakahaere hoki mo nga tuku whenua Maori i runga i te riihi i te hoko ranei, a i te mea hoki he tangata koe e uru ana ki nga poraka maba, ki to mahara me penei ranei me te Pire nei he tikanga, haunga ra te penei rawa—engari kia whai te ahua i ta te Kawanatanga e mea nei, koi ra he tikanga mo naianei e ora ai?

Paratene Ngata: Ae. Me korero ake e au tetahi poraka ko Waipiro te ingoa, hei tauira mo taku korero. He maha nga tangata nona taua poraka—me ki e tata ana ki te rima rau. Wahia ana mai i roto i taua poraka tetahi wahi no matou ko toku hapu, a whakaturia ana e matou he komiti. Tokoiwa nga mema o tana komiti, ko ahau tetahi, he mea whakatu taua komiti i runga i te tikanga tiiti Kei te riihitia taua whenua i naianei, a ko matou, ko te komiti, ki te whakahaere i nga tangata katoa i uru ki taua poraka me nga mea katoa e pa ana ki taua whenua, kotahi ano haora e mahi ana i nga mahi kua mutu. Ko matou, ko te komiti, ki te tango i nga moni reti, ka utu atu ki nga tangata o te whenua i runga i te hea o tenei o tenei o ratou. Kaore he utu mo te komiti mo ta ratou mahi, heoi nga moni e riro mai ana i au ko nga moni reti o toku ake paanga Na mo te komiti poraka e whakaarohia nei me mam tahi raua ko te Poari hei whakatautau i nga taitara o nga wheuua, me korero atu au tera tetahi whenua, ko Waipiro poraka, e 30,000 nga eka, na naku me tetahi komiti, i whiriwhiri taua poraka, i waho o te Kooti, a wehewehea ana e matou kia rima nga wahanga, a whakariteritea ana e matou nga paanga o ia tangata i roto i aua wahanga e rima. He mea mahi tenei e matou i waho o te Kooti Ka mutu i a matou te mahi, ka hoatu e matou ki te Kooti, a heoi kau te mahi ma te Kooti he nanui i nga rarangi ingoa mo la wahanga me nga hea i hoatu mo ia tangata e te komiti i whakaturia ra ki page 79waho o te Kooti. Paahita ana e te Kooti ta matou i mahi ai; a tau ana te poraka ki tera, a e mau mai nei, kaore i piiratia, kaore he raruraru, taea noatia tenei ra.

796. Hon. Timi Kara: Kei te riihitia pea?

Paratene Ngata: Ae. Na te komiti i whakariterite te riihi, a kei te riihi tonu ki te Pakeha tae mai ki tenei ra, kaore kau he raruraru. Koia tena ta matou e hiahia nei, kia hoatu ano te komiti poraka hei hoa mo te Poari ki te whakaoti i nga mahi pena te ahua, a ma te Poari e whakamana nga mahi a te komiti

797. Hon. Timi Kara: I to korero mo Waipiro poraka, i ki koe i whakaturia te komiti poraka e nga tangata no ratou te whenua i runga i tetahi tikanga tiiti, a tukuna atu ana ki tanu komiti o ratou mana katoa, a na tanu komiti, mo te taha ki nga tangata i uru ki te whenua, i riihi te whenua i runga ano i nga ritengra me nga moni reti i ata whiriwhiria i ata whakaaetia, a pai ana te whakahaere kaore kau he raruraru?

Paratene Ngata: Ae.

798. Hon. Timi Kara: Koia tena te tikanga e hiahiatia nei e nga Maori i naianei kia whakamanangia e tetahi Ture.

Paratene Ngata: Ae.

799. Hon. Timi Kara: Ma tena ka kore he moni e pau i te haiuatauga haeretanga i nga tangata me te utu o nga tiiti, me era atu mahi katoa e pa ana ki te hainatanga o nga tiiti?

800. Hon. Timi Kara: Ki taku mohio atu ki o korero e penei ana tau: ko nga tikanga e mania ai e whakahaerea ai nga poraka i roto i tetahi takiwa me riro ma tetahi komiti e whakahaere, he mea whakatu taua komiti e nga tangata nona te whenua?

Paratene Ngata: Ae.

801. Hon. Timi Kara: A ma taua komiti e whakariterite nga tikanga o te riihi, me era atu mea?

Paratene Ngata: Ae.

802. Hon. Timi Kara: Kaati he mahi ma te Poari he whakamana kau i nga whakahaerenga katoa e oti ana i te komiti i waenganui i nga Maori no ratou te whenua me nga Pakeha, me era atu mea?

Paratene Ngata: Ae.

803. Hon. Timi Kara: A ko tetahi ahua me ahei nga komiti ki te tono atu ki tana Poari Kia hoatu he moni, a me whakamana te Poari kia ahei ai ki te awhina ki te moni i nga tangata Maori e hiahia ana ki te whakapai i o ratou whenua kia puta ai he oranga ki a ratou i aua whenua.

Paratene Ngata: Ae.

804. Hon. Timi Kara: Ki te tuku-a-nama atu ranei i etahi moni ki a ratou hei utu i nga run o nga whenua e tapatapahia ana hei tuku ki te riihi?

Paratene Ngata: Ae.

805. Hon. Timi Kara: Kaati, hei whakapoto i o korero, kaore au whakahe kia wehewehea ki ia tangata nga whenua Nama 1, ara, nga whenua pera, e nunui ana e taea ana te mahi, kia puta mai ai he ora?

Paratene Ngata: Kaore aku whakahe ki tena.

806. Hon. Timi Kara: Engari ko nga whenua Nama 2 me Nama 3, ara, te toenga o nga whenua, i runga i te ahua o te whenua, me te maha o nga tangata nona, me te nui o nga moni e pan i te wehe-wehenga ki ia tangata, ki tau whakaaro te tikanga pai mo era tu whenua me whakakaporeihana ratou hei komiti kia pai ai te whakahaere o o ratou whenua?

Paratene Ngata: Ae.

807. Hon. Timi Kara: Kaore oku hiahia ki te whakataupatupatu i nga tikanga whakahaere e mau nei i roto i nga whakaaro o nga Maori, ara, ko te hea te mea pai, ara, ko te mana motuhake e tonoa nei, ko te Kaunihera e tonoa nei e te Pire a Heuare Kaihau, ko te Pire ranei a te Kawanatanga e takoto nei, engari ki tau whakaaro, kua ki nei nei ano hoki koe, ma te whakahaere pera anake me te tikanga e noho nei i roto i te Pire a te Kawanatanga e taea ai te whakahaere pai o nga toenga o nga whenua Maori, a e taea ai te whakatutuki o te hiahia o te iwi nui tonu kia whakamutua rawatia te hoko whenua?

Paratene Ngata: Ae.

808. Hon. Timi Kara: Mehemea ki te kore nga iwi Maori o tenei Motu e pai ki tenei Pire, ka whakaae ranei koe mo tou takiwa.

Paratene Ngata: Ae. Koi na ra te take i roa ai au ki konei tatari ai kia tuwhera he taima moku ki te tautoko i te Pire nei, a e taea ai e a i te tono atu pena me te patai i uia mai nei ki au— ara, ki te kore nga iwi Maori o etahi wahi o te Motu e pai kia paahitia te Pire nei hei ture mo o ratou nei takiwa, ka mau tonu taku tono kia paahitia mo toku takiwa—ara, ma te Pire nei e whakahaere nga whenua o toku takiwa, hei whakatautau i nga whenua o wire me o te Tai Hauauru hoki, notemea kei te hiahia nga iwi o reira kia whakahaerea tenei Pire ki reira.

809. Hon. Timi Kara: whakaae ana koe kia whakamatauria tuatahitia tenei Pire ki tou takiwa hei tauira ki etahi iwi, i mua o te whakahaerenga atu ki runga ki nga iwi kaore e whakaae ana ki tenei Pire?

Paratene Ngata: Ae.

810. Hon. Timi Kara: Mo te taha ki tou takiwa, kei te mahara ake ranei koe ki tetahi tikanga pai atu i tenei hei whakahaere mo tou takiwa? He tangata matau hoki koe a kua ata hurihuria e koe tenei mea. a kua waia koe ki nga whakahaerenga o nga ture i paahitia e te Paremete mo runga i nga tuku whenua Maori, a e patairia atu ana tenei ki a koe i runga i te mahara kei te whakaae koe ki te whaki mai i o whakaaro ki te Komiti mo runga i tenei mea?

Paratene Ngata: Kaore. Kua tino pau oku matauranga i te hurihuringa i te rapunga me te kimihanga i tenei mea mai ano o te wa i tae tuatahi mai ai te Pakeha ki tenei Motu. Kaore i kitea e au tetahi atu tikanga i pai atu tenei e mau nei i roto i te Pire. Engari, me penei he kupu maku; ki taku whakaaro me whai haere te Maori i runga i nga tapuwae o te Pakeha, engari me ata hikoi te haere, kia mau ai i a ratou o te Pakeha tikanga me ona matauranga.

811. Hon. Timi Kara: Ki to whakaaro kua tae ranei tenei ki te wa e upane ai te haere o te Maori me te Pakeha mo te taha ki o ratou whenua.

Paratene Ngata: Kaore ano.

page 80

812. Hon. Timi Kara: Ki tau kaore ano te Maori i eke noa ki to te Pakeha ahua?

Paratene Ngata: Ki taku mahara kaore ano. Engari me penei taku kupu: ki taku whakaaro tena ano etahi Maori kua rite ki te Pakeha te mohio; engari tena ano etahi kaore ano i tae ki taua ahua, na reira ka tika te ki kaore ano i taea te wa e pena ai te tu o te Maori.

813. Hon. Timi Kara: Eogari e tumanako ano koe tera e neke haere atu te matauranga, na wai a kua tutuki ki te ahua e whaianei?

Paratene Ngata: Ae; koia tena taku e tumanako ana.

814. Te Tiamana: Engari pea me whakarere nga matauranga kino o te Pakeha?

Paretene Ngata: Ae; ko nga raatauranga pai anake kaua nga matauranga kino, me patu rawa atu ena, ko ena hoki kei te patu i te iwi Maori.

815. Hon. Timi Kara: Kaati, i te wa e ako ana te Maori i aua matauranga, ki tau whakaaro he tino tika kia hanga he tikanga e taea ai nga whenua te mahi kia puta ai he ora.

Paratene Ngata: Ae; me hanga he ture hei here i te toenga o nga whenua Maori a hei whakahaere hoki i runga i tetahi tikanga e puta ai he ora a taea noatia te wa e tae ai te Maori ki te mutunga mai o te matauranga Pakeha.

816. Hon. Timi Kara: A, kia tae ra ano pea ki te pakehatanga o te iwi Maori katahi pea koe ka whakaae kia pera ano tana pupuri i ona whenua me ta te Pak ha pupuri?

Paratene Ngata: Ae; e whakaae ana au kia pena te ahua.

817. Hon. Timi Kara: He patai atu tenei ki a koe, mo etahi o au korero o manahi. I ki koe kua iti haere te kai waipiro a te Maori?

Paretene Ngata: Ae; kua iti haere te haurangi i roto i te Maori; i etahi taima nui ai ano te kia waipiro, engari kua takiwa haere.

818. Hon. Timi Kara: Engari kua kore haere, kua pai akei to mua ahua?

Paratene Ngata: Ki taku whakaaro te take i iti haere ai te kai waipiro kua pau te nuinga o o ratou whenua, kua kore he moni hei whakapau ki te waipiro.

819. Hon. Timi Kara: Koi na anake ranei te take?

Paratene Ngata: Ki taku whakaaro kua timata ratou te mohio he mahi he tera, kaore e tika kia waiho tonu hei mahi Kua oti ano i nga Maori o etahi takiwa te hanga he tikanga mo o ratou kainga kia kaua e uru atu te haurangi ki roto, a hamenetia ai nga tangata takahi i taua tikanga.

820. Hon. Timi Kara: He korero nui rawa ena, tino whai tikanga, notemea ma tena ahua ka kitea kei te ngana te iwi Maori puta noa i te koroni ki te whakaiti haere i ta ratou kai waipiro.

Paratene Ngate: Ae.

821. Hon. Timi Kara: Kua tu ia nei nga komiti ki etahi kainga, he mea whakamana e ratou ano, kia ahei ai ratou ki te whaina i nga tangata haurangi?

Paratene Ngata: Ae; a ki te kore te tangata e whainatia ana e te komiti e utu i te whaina ka hamenetia ia ki te aroaro o te Kooti o te Kai-whakawaTuturu mana e whakatau te whiana. He maha nga keehi pera ka taea e, au te whakaatu i mahia ki toku takiwa, kei toku takiwa hoki taua tikanga e whakahaerea ana.

822. Hon. Timi Kara: Ka nui pea nga painga e puta ana i runga i te mahi a nga komiti Maori?

Paratene Ngata: Ae.

823. Hon. Timi Kara: Kua penei ia nei te tikanga: ka tu nga hui ki nga takiwa o te Motu, tino kaha ai nga rangatira ki te arai i te kai waipiro kai tae ki reira?

Paratene Ngata: Ae; kaore e whakaaetia te waipiro kia tae ki reira. Ahakoa he Pakeha, ki te haere huarangi atu ia ki reira, kaore ia e whakaaetia kia tae ki te kainga i tu ai te hui. He maha nga Pakeha hauaraugi kua kite au e pana atu ana ki waho o te kainga. I te hui ki Papawai i peratia etahi Pakeha.

824. Hon. Timi Kara: I taua hui nui?

Paratene Ngata: Ae. No te taenga rawa atu o te Kawana raua ko te Pirimia katahi rawa ano ka kitea te waipiro ki taua hui. Hei whakarite i te ahua o te tina i taua wa anake ka mutu, hei manaaki mo te manuhiri.

825. Hon. Timi Kara: He tangata koe kua whakatupu pai kua whakaako pai i o tamariki?

Paratene Ngata: Ae.

826. Hon. Timi Kara: Na au ake moni i whakatupu i whakaako ehara i nga moni e puta ana i o whenua?

Paratene Ngata: Ae. Kaore kau he moni e puta ana i oku whenua i taua wa. Kaore i hokona e au, naku ano i mahi nga whenua ki te kai me era atu mahi.

827. Hon. Timi Kara: Mehemea i wehewehea o whenua ki a koe, ka ai ranei tena hei tautoko i a koe ki te tuku i o tamariki ki te kura?

Paratene Ngata: Kaore.

828. Hon. Timi Kara: Na tou kaha tonu me tino ako o tamariki ki te kura i taea ai ratou e koe te pera?

Paratene Ngata: Ae.

829. Hon. Timi Kara: Mehemea, i te mutunga o te noho o au tamariki i te kura, no te hokinga mai ki te kainga, kua oti o paanga whenua te wehewehe ki a koe—i ki ra koe 10 eka i ia poraka i ia poraka—ka tika ranei koe ki te whakanohonoho i o tamariki ki runga i ena whenua, ki reira mahi paamu ai mam oranga ai mo ratou?

Paratene Ngata: Kaore; notemea kei te tatahi noa atu te takoto wehewehe o nga whenua. Mehemea i huia aku paanga katoa ki te wahi kotahi, kia kotahi te poraka, katahi ka taea te hoatu he paamu ma ratou.

830. Hon. Timi Kara: Ehara ia nei i te mea ko te mate nui e pa ana i runga i te whaka-akoranga ki te kura o nga tamariki: ara, ka mutu te kura o nga tamariki, ka whiwhi ratou i te matauranga, ka hoki ki o ratou matua, kaore kau he huarahi e tuwhera ana ki a ratou hei nukunga atu mo ratou—kaore kau he whenua hei whakanohonohoanga i a ratou!

Paratene Ngata: Ae.

page 81

831. Hon Timi Kara: Kaore kau he huarahi mahi hei tirohanga atu ma ratou, e ai ai he tuara mp ratou hei wawao i a ratou i nga uauatanga o te ao, e puta ake ai te ihu ki te ora?

Paratene Ngata: Kaore kau.

832. Hon. Timi Kara: Kaore ranei koe e pai kia hanga he tikanga hei rahui i etahi o nga whenua e toe nei ki nga Maori hei oranga mo nga tamariki Maori e tupu nei?

Paratene Ngata: Ae; koia tena to matou hiahia. I raro i te Pire nei e tumanako ana matou, tera e rahuitia nga whenua e tika ana hei oranga mo matou ko a matou tamarki, a me herehere rawa aua whenua kia kore rawa ai e taea te hoko te tuku ranei, a ko nga toenga o te whnua e watea ana, ara kaore e wehea ana i taua wa hei nohoanga hei mahinga ranei ma matou ko a matou tamariki i muri i a matou, me riihi atu, engari kaua e riihitia i runga i tetahi tikanga e riro tonu atu ai, a kia taka te wa e pau ai nga tau o aua riihi, ki te kitea i reira e tika ana aua whenua kia nohoia e a matou tamariki hei kainga hei mahinga ma ratou me pera. Ki te kitea a tona wa e haere ake nei kua kore e rahi nga whenua i wehea hei nohoanga hei mahinga ma tetahi iwi, kaati, hei te wa e mutu ai aua riihi, me hoatu o ratou whenua i riihitia ra hei whakarahi ake i nga kainga me nga mahinga a taua iwi.

833. Hon. Timi Kara: A, ki tau, me rahui ano hoki pea etahi wahi o nga whenua hei ako i nga tamariki ki te kura?

Paratene Ngata: Ae.

834 Hon. Timi Kara: A hei whakatu kura ako mahi-a-ringa kia fano tutuki ai te matauranga o nga tamariki?

Paratene Ngata: Ae.

835. Hon. Timi Kara: A ki nga wahi e papai ana e rite ana nga whenua me ako ratou ki nga matauranga mahi paamu me era atu mahi pera?

Paratene Ngata: Ae.

836. Hon. Timi Kara: Me pehea ena mea katoa e taea ai te whakatutuki, ma te wehewehe i nga whenua ki ia tangata ma tetahi tikanga ranei e aro nui tonu ana ki te iwi, e riro ana ma te komiti e whakahaere, ma ratou e ata wehe tetahi taha o te whenua kia taea ai enei mahi.

Paratene Ngata: Ko te mea tika me riro ma te Komiti e whakahaere.

837. Hon. Timi Kara: A ma ia iwi e wehe etahi wahi hei oranga mo nga kura?

Paratene Ngata: Ae.

838. Hon. Timi Kara: Ki taku mohio atu ki o korero, e penei ana tau, kaore kau ou wehi ka pa he mate i runga i enei tikanga ina whakahaerea ki tou takiwa, engari ka puta he ora?

Paratene Ngata: He pai anake te mea e puta i tena tikanga. Ki taku mohio ka tino koa toku iwi ki te paahitia tenei Pire.

839. Henare Kaihau: Ae pehea ana koe ki te Fire e takoto nei, kaore nei hoki nga menemana whakatikatika a te hui ki Fapawai i uru?

840. Hon. Timi Kara: Ki taku mohio, i penei pea to korero mai ki an, ahakoa whakatikatikaina e te Komiti te Fire nei, a ina mutu te pera, ki te mau tonu nga tikanga e noho nei i roto i te Pire, e kore koe e wehi ki tenei Pire ki te whakahaerea ia ki tou takiwa, i te mea ko te pai anake te mea e puta i a ia?

Paratene Ngata: Kaore au e manawapa kei pa he mate, heoi e pera ai ma te he o te whakanoho noho o nga kupu o roto i te Fire nei, e taea ai e te tangata te whakawiri ke i te tikanga o aua kupu kia takoto ke ai i te tino aronga o te Pire. Ki te taea te pera, katahi pea ka pa he mate. He maha nga Ture e kite ana au e paahitia ana hei whakaora i tetahi mate, a ki ta te titiro iho ki nga korero o aua Ture mehemea nei kua tino taea te mea e whaia ra, akuanei, kei te whakahaerenga o aua Ture, ka kitea nga hapanga o etahi wahi. Ki taku mohio ko nga Ture katoa e paahitia ana e tenei Whare e paahitia ana i runga i te whakaaro totika kia taea atu ai te mea e whaia ana e taua Ture, engari kia whakahaerea nga Ture katahi ka ngana etahi tangata ki te whakarereke i te aronga o aua Ture. Ko nga roia tetahi iwi kaha atu ki te whakaparori ke i te aronga o nga Ture, a i runga i tera tu ahua ta riro ma te Whare e whakatikatika haere aua he.

841. Hon. Timi Kara: Hei whakarapopototanga mo a taua korero, me patai atu au i enei patai. E kotahi ana ranei te whakaaro o koutou ko tou taha me te nuinga o te iwi Maori, ara, ko te mea tika me tino rahui nga whenua e toe nei ki nga Maori i Niu Tireni kia mau tonu ai hei whenua mo ratou?

Paratene Ngata: Ae.

842. Hon. Timi Kara: Ko te mahi tuatahi ma aua whenua he whakarato i te iwi Maori ki te whenua hei kainga hei oranga mo ratou a hei whakaakoranga i a ratou tamariki ki te kura.

Paratene Ngata: Ae.

843. Hon. Timi Kara: Ko nga whenua i takoto noa iho, ara, kaore i whakaratoa ki nga mahi kua korerotia ake nei me riihi atu era?

Paratene Ngata: Ae.

844. Hon. Timi Kara: A me riro ma tetahi ropu e whakahaere, me ata whakatu taua ronu a me karanga tona ingoa he komiti?

Paratene Ngata: Ae.

845. Hon. Timi Kara: Ki raro i te mana o te Poari taua komiti?

Paratene Ngata: Ae.

846. Hon. Timi Kara: Ko nga whenua papai, nunui, engari he tokoiti nga tangata o roto, me wehewehe ena ki ia tangata nona?

Paratene Ngata: Ae.

847. Hon. Timi Kara: A me tuku atu ki ia tangata te whakaaro mo tona whenua?

Paratene Ngata: Ae. Engari me ki atu au kaore ena tu whenua i toku takiwa.

848. Hon.Tmi Kara: Kei etahi atu takiwa pea nga whenua pena?

Paratene Ngata: Ae.

849. Wi Pere: I te mea kua tata tenei tuunga o te Paremete te mutu, ka patai atu au ki a koe, ko e hea wahi o tenei Pire tau e hiahia ana kia paahitia?

page 82

Paratene Ngata: Mehemea, i te poto rawa o te taima, e kore e taea te tuku atu o tenei Pire e te Komiti nei ki te Whare kia paahitia hei ture i tenei tuunga o te Paremete, kaati, katono ano au i taku tono o nanahi—ara, me hanga e tenei Komiti tetahi Pire poto, hei tuku atu ki te Whare, kia paahitia atu i tenei tuunga o te Paremete, hei hanga rahui pena te ahua me nga rahui kua korerotia ake nei, al hei whakahau i te Kawanatanga kia tere te whakaotioti i te hoko o nga whenua kua hawhe nei te hoko e te Kawanatanga, kia tere ai te mohio o nga Maori e hia nga eka whenua kei te toe ki a ratou; a ko nga whenua kua oti te mokete kua tau ranei etahi atu tu raruraru ki runga me hanga he tikanga mo era kia kore ai aua whenua e pahuhu rawa atu i nga ringaringa o te Maori, kia rokohanga ai e etahi atu tikanga tera e hanga hei ture. Tetahi whakaaro oku, me whakanru he tekiona ki roto ki te Pire kia whai mana ai te whakatu i tetahi Poari, ko nga mahi ma taua Poari he tu hei hoa mo te Kooti Whenua Maori ki te whakatautau haere i nga whenua Maori—ara, mo runga i nga mahi wawahi i nga whenua kua hawhe te pau i nga hoko a te Karauna me era atu tangata.

850. Wi Pere: Kaati, e penei ana tau, i te mea kua poto te taima, te mea pai me paahi he Pire pena te ahua me tau kuakororo mai na, a ko te Pire nui me nuku mo tera tuunga o te Paremete?

Paratene Ngata: Ae; e pena ana taku hiahia—ara, mehemea kua tata tonu te mutu o tenei tuunga o te Paremete, a e kore e whai taima ki te paahi i te Pire e takoto nei, kaati, me paahi he Pire poto pena me taku i korero ake nei. Heoi taku e tono nei ko te Poari kia whakamanaia hei hoa mo te Kooti Whenua Maori ki te raahi i nga whakawa wawahi whenua, ko era atu mana mo te Poari me waiho ena, kia paahitia te Ture a tera tuunga o te Paremete, hei reira hoatu ai whakauru ai aua mana.

851. Wi Pere: Kaore ranei e pai me paahi he Ture poto i tenei tuunga o te Paremete hei whakatu Poari mo ia takawa?

Paratene Ngata: Ae; he mea pai rawa tena, a kia paahitia tetahi o nga Ture hei reira whakatu ai nga komiti, ma tera e mama ai nga mahi, i te mea ka tu ratou hei hoa mo te Poari me te Kooti ki te whakatautau haere i nga whenua. Ko te mea pai rawa ano ko te Pire nei kia paahitia i tenei tuunga o te Paremete; engari mehemea kei te poto rawa te taima na reira e kore e taea tena, kaati me pera he tikanga mo naianei me taku i korero ake nei.

852. Wi Pere: E ki ana koe ko to hiahia me rahui nga whenua Maori: e mea ana ranei koe me rohe mai nga tau e mana ai te rahui?

Paratene Ngata: Kaore. Ko taku rahui e hiahia ana me rahui mo ake tonu atu—ara, me tino rahui herehere rawa a me mau tonu mo nga tau katoa, a taea noatia te wa e ngaro ai te iwi Maori.

853. Wi Pere: E mohio ana ha koe ki nga korero o roto i te Pire a te Pirimia: me pehea ki tau te tuku atu a te tangata a te hapu rauei i a ratou whenua ki raro i te Poari.

Paratene Ngata: Me karanga nga tangata katoa o te poraka kia huihui, a ma ratou e whakatu he komiti ka tuku atu ai i te whenua ki te Poari. I hanga he huarahi mo tena e te hui ki Papawai a kei roto i a ratou menemana whakatikatika e noho ana.

854. Wi Pere: E whakahe ana koe ki tenei, me whai mana te Poari ki te muru atu i nga whenua mana e whakahaere, ahakoa hiahia, kore ranei e hiahia, nga tangata nona kia riro ma te Poari e whakahaere?

Paratene Ngata: Ae. Ki te hoatu he mana pena me tau e korero na ki te Poari, a ahakoa he ture pai rawa atu te ture i whakaurua ai taua tikanga, ka waiho taua tikanga hei take e tino kaha rawa atu ai te whakahe a nga Maori ki taua ture.

855. Wi Pere: Kua utua ano e koe te patai ka uia atu nei e au i naianei, he ahakoa ka patairia atu ano e au ki a koe taua patai: mehemea ka paahitia tenei Pire tae atu ki nga menemana e hiahiatia nei e koe, e mea ana koe me whakahaere te Pire ki tetahi takiwa anake ki katoa ranei o te Tai Rawhiti?

Paratene Ngata: Ko toku hiahia mo te Motu katoa; engari ki te kore etahi iwi e whakaae kia whakahaerea ki o ratou takiwa, kaati, me tau ki toku takiwa me nga takiwa hoki o te Tai Hauauru e hiahia ana ki te Pire. Ma matou e whakamatau, a ma nga iwi o waho atu i a matou e matakitaki mai, e whakaaro, kei te pai kei te mate ranei to matou takiwa i taua Pire. Ma tera e mohio ai, e tatu ai o ratou whakaaro, me whakaae ranei kia whakahaerea ki to ratou takiwa kaua ranei. Engari, ahakoa whakahe nga iwi o te Motu nei i te Pire, ka tono tonu au kia whakaaetia te Pire nei mo toku takiwa. He iwi nui matou kei reira, he nui hoki o matou whenua, ara, e nui ana hei whakamatauranga i te Pire, e kitea ai ona pai ona kino.

856. Wi Pere: Ko te potonga o to korero e penei ana, ko to hiahia me whakatu te Poari, me whakatu nga komiti, me whakatu nga komiti poraka, a me whakamana ratou hei whakahaere i nga whenua?

Paratene Ngata: Ae. Kua oti katoa tena te whakatakoto ki roto i nga menemana.

857. Wi Pere: Engari kaore koe e pai me whai mana te Poari ki te tango noa ake i nga whenua mana e whakahaere i runga i tana i pai ai, e kaua rawa ai he kupu ma te iwi Maori nona nga whenua?

Paratene Ngata: Ae; kaore au e pai ki tena.

858. Wi Pere: A, kaati, e penei ana tau kaua te Poari e takahi i nga hiahia o te komiti, ma te komiti e tohutobu nga whenua e wehe hei rahui, nga whenua hei hoko, hei riihi, a me nga whenua hei paamu me era atu mahi?

Paratene Ngata: Ae.

859. Wi Pere: Ko to hiahia me haere nga mahi a te Poari i runga i nga hiahia o te komiti poraka?

Paratene Ngata: Ae. Ki te peratia kaore e raruraru, ka pai tonu te haere o nga mahi.

860. Wi Pere: A heoi ta te komiti poraka e tohutohu ai ki te Poari ko ta nga tangata nona te poraka i whakaae ai?

Paratene Ngata: Ae Ki te kore te Poari e whakarongo ki nga tohutohu a te komiti, a ki te tohi tonu ki te mahi i tana i kite ai, kaore e kore te tupu ake he raruraru.

861. Wi Pere: Ki te whakamanaia te Pire kia whakahaerea ki tetahi takiwa anake o te Tai Rawhiti, ki reira whakamatauria aii te tuatahi me pehea?

Paratene Ngata: Pai noa atu au kia penatia te whakamatau, ahakoa whakamanaia te Pire mo toku iwa anake.