1. Wiremu Kingi to Archdeacon Hadfield. (Above, p. 30.)

E Wira, tena koe, te kanohi o aku matua i te mate, ka nui toku aroha atu ki a koe i roto i nga korero a te Pakeha, no te mea e puta tonu mai ana nga korero he a te Pakeha, no konei i puta ake ai te whakaaro aroha oku ki a koe kia puta atu he kupu mau ki a te Kawana, ki a te Makarini mo te tikanga mo Waitara nei, ta te mea e tohe tonu mai ana raua ki te whakaaro o te tangata e tuka ana i Waitara nei. Kia rongo mai koe, ehara ianei taku whakaaro i te whakaaro hou, e mohio ana koe, koia tenei ko Waitara, kaore au e pai kia tukua atu tenei oncone. Me whakaaro e koe te kupu a Rere i ki atu ki a korua ko te Wiremu i to korua taenga mai ki Waikanae. E mohio ana koe ki taka kupa mo Waitara, ekore e tukua atu e au ki a te Kawana raua ko te Makarini. Otira kua rongo koe ki taku kupa ki a koe i to taenga mai kia kite i a matou. Ka ki atu au ki a koe—ko te he i muri i a koe ko te oneone, ka ki mai koe kei a Parete te tikanga. Iuaianei kua hapainga mai tona rekereke ki a au. Ko tana kupa mai tenei ki a au, naku koe i ora ai. Inaianei kua pata mai ta raua kupa ko Hare kia hopakia au mo taka parutanga i te whenua, no te mea he mea kino rawa ki a raua te pupara i te oneone. No konei i puta mai te kupu a nga Pakeha katoa—ko au te tangata kino page 141 rawa, kaore ianei an i te mohio ki taku kino. Me he mea he whenua Pakehai tangohia mai e au, ka tika taku kino. Tetahi, me he pakinga naku i te Pakeha ka tika taku he. Ko tenei, ko ratou kei te kawe mai i te he ki a au. Koia au i mahara ai kei a koe te whakaaro ki a Kawana, ki a te Makarini, ki a Parete kia puta mai he kupu mau ki taua Pakeha, ki a Parete, kanui tana tohe ki a Makarini, ta te mea kua rongo au, kua rite i aia nga utu mo Waitara nei. Ko tetahi kupu hoki ana kaore ratou nga Pakeha e whakarongo mai ki aka kupu. Ko ta ratou inaianei, ahakoa tangata kotahi mana e hoatu te whenua, ka pai tonu mai nga Pakeha. Kia rongo mai koe ko tenei ka he, he rawa, he rawa. Ki taku, ka rite ano te rohe mo nga Pakeha, ko Waitaha. He oti ano, ka noho atu i reira. Kia kaha atu to kupu ki a te Kawana raua ko te Makarini kia whakamutua ta raua tohe mai ki Waitara nei kia noho pai ai matou (ko) nga Pakeha.

Mau e tuhi mai ki a au kia rongo au. He oti ano tena korero.

2. Wiremu Kingi to Archdeacon Hadfield. (Above, p. 32.)

Tena koe te kanohi o aku matua o aku taina i te mate. Tenei te noho nei i roto i te atawhai nui o to tatou Ariki o Ihu Karaiti.

E pa, kia rongo mai koe. He patai atu tenei naku ki a koe, kia whakaaturia mai e koe nga tikanga hou a te Kawana. I rongo au ki a Parete i taku haerenga atu ki te taone ki te tutaki i nga moni a te Kawana, hei utu mo Waitara, kotahi rau pauna £100 0 0, ka ki atu au ki taua Pakeha, e hoa, waiho atu o moni, ka ki mai taua Pakeha, Kahore. Ka ki atu au: Kaore he whenua hei taunga mo o moni. Katahi ka ki mai a Parete ki a au, Ka he. Ki te tae mai a te Kawana ko te he rawa tenei. Ka ki atu au, e pai ana, mau e homai te he, kati ano maku ko te whenua. Ka ki atu ano au ki a Parete, ko te whenua pakeke ekore a te Kawana e pai; Ka ki mai taua Pakeha, i mua ia, inaianei, he tikanga hou tenei a te Kawana. Ki taku mohio e kimi whawhai ana a te Kawana mana, ina hoki kua whakaaturia rawatia mai te mate, no konei i uia atu ai ki a koe kia whaka- page 142 maramatia mai e koe, tena pea kua rongo koe ki nga ritenga hou a te Kawana inaianei mo te riri noa, mo te tohe tonu ki te whenua pakeke, a poka noa iho te utu i te whenua pakeke kaore i tinitia. Kia rongo mai koe, ekore e ho atu e au te oneone, ma te Kawana ano e poka noa ki te patu, ka mate, kei reira kaore ona tikanga, no te mea he kupu tawhito—ko te tangata ki mua, muri iho ko te oneone. Koia i puta atu ai taku kupu kia ata rongo marire mai koe i taku he, ki te he hoki o nga Pakeha katoa o Parete, o Waitere, o te Kawana, e ki ana ratou no te Teira anake tona pihi whenua. Kaore, no matou katoa, no te tamaiti pani no te wahine pouaru taua pihi whenua. Ki te tae atu a Kawana ki kona, mau tetahi kupu ki a ia ki te kore ia e whakarongo mai e pai ana, no te mea kua rongo tonu au ki te ritenga korero mo te mate. Na Parete raua ko Waitere i whakapuaki mai ki a au.

3. Ritatona te Iwa to Rev. Riwai te Ahu. (Above, p. 34.)

Tena koe, e tama, koutou ko o matua ko o potiki: tena koe me to tatou matua me Te Harawira te matua o nga mahi atuwhai o Te Atua. Nana i kukume ake tenei iwi i roto i nga he e rangona mai na e koutou. l.e cti, te puta ake te ibu ki te. ao. ka rumakina ano ki te mate e te he: koia ra tenei e raruraru ata nei matou, ko o matua, ko te iwi. Whakarengo mai, ko Waitara kua utua e te Kawana, ara, c Parete ki a te Teira £100. Kaore i tinitia te whenua, he mea ho mai noa nga utu, tohe noa, kaore hoki i rongo taua Pakeha. Ka ki atu matou, ka he tena. Ka ki mai ia, me aha, na te Kawana te kupu. Ka ki atu matou, e ki ana te kupu a te Kawana i mua, kaore ia e pai ki te whenua kuraruraru. Ka ki mai ano taua Pakeha, no mua ia tena kupu, inaianei, kahore he tikanga, e pai ana ma korua e homai te he. Ka ki atu ano matou he oti ano ta matou, ko te oneone ckore e ho atu kia korua ko te Kawana. Ka ki mai ano ia, ko te mate ua tena. He oti ena kupu. Na whakarongo mai, e tama, he he tenei, koia au e kimi tikanga atu nei ki a korua ko ta taua Pakeha, ko Te Harawira. Ko tetahi kupu ki au, kia [nui ai] page 143 te marama, ko taku kupu ra tenei hei ki atu mau ki a ia, ekore ranei e pai kia utua nga moni a Te Kawana. Ma matou ano e utu marire ki a te Kawana. Ki te whakaae mai a Te Harawira me ka kiia atu e koe, tuhia mai kia hohoro mai kia maaha ai taku whakaaro. I penei atu ai taku kupu ki a korua, he putanga aroha ake noku mo nga Pakeha e ata noho marire ana, monga Maori hoki e ata noho marire ana, kei kumea e ana mahi kino, ka he, no te mea ka mohio au ka he. No konei au i tuhi atu ai ki a koe, hei ki atu mau ki a Te Harawira, mana hoki e ki atu ki a Te Kawana, me ka tae atu ki kona. Ki te marama i a korua tuhia mai, ki te kore tuhia mai ano, ara, taua kupu kotahi nei, ekore ranei ia e pai kia utua ana moni. Maana e pai mai, e pai ana.

He aha koa ko te koha kia puta. Ki te tika mai i a korua, ka tae atu ano te reta ki a korua.

Heoti ano. Na tou matua aroha,

4. Ritatona te Iwa to Rev. Riwai te Ahu. (Above, p. 35.)

Tena ra koe, e tama me to taua matua me Te Harawira. Tena ra koutou ko o matua, ko te iwi. Hei kona, e koro ma, e hoa ma, e kui ma, noho mai ai, i nga iwi o koutou hoa, o koutou matua. Whakarongo mai, e Ri. Koutou ko o matua, ko te iwi, ko to taua matua ko te Harawira. He mate tenei, ara, ko Waitara he tango tenei na te Pakeha. Koia taku kupu i tuhia atu ra e au ki a korua ko te Harawira kia puta atu ta korua kupu ki a te Kawana. Koia tenei kua eke nei ki runga ki o matou turi ko o matua. Otira kei te tatari tonu atu matou ko Wi, i to kupu i ki mai nei koe ma Te Harawira e tuhi atu ki te Kawana He aha koa kia puta atu ano he kupu ma korua ki nga Pakeha o Poneke, no te mea ki ta matou ki he he pokanoa tenei he, no te mea kaore te iwi katoa e pai kia hokona a Waitara. Ko tenei kia rongo mai korua, ko te Harawira, ka nui te tohe o Parete raua ko te Meiha o nga hoia i Waitoki. Ko te 13 o nga ra o Pepuere nei tae mai ai te tiini ki Waitara. Ka tae mai, ka whakahokia ano, muri atu ka hoki mai ano, ka whakahokia ano, muri atu ka tahi ano nga hoia. Inaianei kei muri ano i tenei reta ka hinga. Otira kia rongo mai koutou, ko te page 144 tiini anake ta te iwi. Ka kore e riri nga hoia, ko nga teneti ka whakahokia. Ka kore e pupuhi ka whakahokia tonutia, kaore e tukua kia tau ki raro. Otira he kupu noa tera, no te mea e mohio ana matou ekore te hoia e haere kau. Ka haere te hoia ki tera hanga, he riri ano. Ko tenei ka hinga. Ma koutou ko o matua e whakarongo mai, mau e ki atu ki o matua ki a Kiripata, ki a Hohepa, ki a Wiremu Tamihana, ki a Apakuku, kia rongo mai koutou, ko te tangata ki mua, muri atu ko te oneone.

Mau e ki atu hoki ki a Te Harawira ki te kite koe i a ia.

Enoka, mau e ki atu ki a ia kia rongo ia. He oti ano aku kupu atu kia koc.

5. Statement by Tipene Ngaruna. (Above, p. 35.)

I nga ra o Hepetema, 1858, ka tae au ki Waitara. Etoru nga marama o 1858, ctoru nga marama o 1859 i noho ai au ki reira, ka timata te hoko o Te Teira i Waitara. Kaore au i kite i a Tamati Raru e uru tahi ana ki te mahi a Te Teira.

Heoti ano tana kupu i kite ai au he pupuru tonu i te whenua. I te tau 1859 ka tu ta matou runanga ki te Kuikui mo te tikanga a Te Teira. Ka tu ko Wiremu Kingi, mo te pupura tonu i Waitara. Ka tu ko Wiremu Patukakariki (Ngawaka) mo te pupuru tonu i Waitara.

Ka tu ko Tamati Raru, mo te pupuru tonu i Wa tara, a pera tonu te korero a te tokomaha. Ka tu ko Te Teira kaore ona hoa, ko ia anake. Te tuarua o nga runanga i Werohia, ka tu ko Wiremu Kingi mo te pupuru tonu i Waitara, ka tu ko Wiremu Patukakariki Ngawaka mo te pupura tonu i Waitara, ka tu ko Tamati Raru mo te pupuru tonu i Waitara, a pera tonu te korero a te tokomaha. Ka tu ko Te Teira, kaore ona hoa, ko ia anake.

Te tuatoru ko te huihuinga nui ki te taone i Waitoki. Ka tu ko Te Teira mo te tuku tonu i Waitara, kaore ona hoa, ko ia anake. Ka tu ko Wiremu Patukakariki (Ngawaka), ka mea atu, e Kawana, ekore a Waitara e makere atu ki a koe, e kore e pai kia tangohia e koe te urunga i raro i toku upoko, no te mea ko toku urun a, he urunga no oku tupuna. Ka tu ko Paora Karewa. Whakarongo mai, c Kawana, e kore au e hoatui Waitara ki a koe, ekore e pai te porera o toku tupuna kia kuinea e koe i raro i au. Ki te mea, ka kumea e au te peti i raro i a koe, ka riri koe.

page 145

Ka ho atu e Te Teira tona Parawai ki a Te Kawana hei taunaha mo Waitara. Ka tu ko Wiremu Kingi. Whakarongo mai, e Kawana, ekore au e hoatu i taku oneone i Waitara ki a koe ake, ake. Ka mutu. I to matou korero i te Hurirapa, ka mea te kupu a Te Teira, ko ona whenua i waho o te rohe, hei utu mo nga whenua o te tokomaha i roto i te wahi e hokona ana e ia. Ka mea te tokomaha, ekore o matou whenua e mana ki ou whenua i waho, no te mea he nui ke o matou whenua i roto i te whenua e tukua ana e koe, ara, e Te Teira. Ko te takotoranga o te tini, kaore a Tamati Raru i eke atu i te whakatakoto-ranga o te tini, kaore hoki ia i whakaae.

6. Rev. Riwai te Ahu to the Superintendent of Wellington. (Above, p. 36.)

Tena ra koe, tenei taku korero kia rongo koe, he roa noa atu, tena pea koe e hoha ki te korero, i tuhituhia ai e au kia roa, he rongo tonu noku i te rere ke o nga korero mo taua whenua i Waitara, mo Wiremu Kingi, a, kei whakaaro iho koe, he whakatakariri noku ki a te Teira i kumea ai aku korero kia roa, a he tangata ke ranei a te Teira ki a au, ko Wiremu Kingi pea te mea i tata ki a au. Kao, he whakataki ano naku i nga tikanga o tera whenua, me nga hapu, me nga tangata nona taua whenua kia mohio ai koutou, no te mea kua nui haere te he. Ko te Teira te mea i tata ki a au, ko Wiremu Kingi ia e matara atu ana i au.

Na, ki ta matou nei whakaaro, ekore e rere ke nga whakaaro o tenei Kawana i o era Kawana o mua i a ia. He muremurenga tera whenua na ratou. Katahi te whakaaro ka pohehe ake, E ! he tikanga hou ano enei na to tatou Kuini. Otira, e whakaaro ana matou, na te Teira pea ratou ko ona hoa me ana kai hoko whenua o Taranaki a te Kawana i tinihanga, na reira, ka hohoro tana unga atu i ana hoia ki Waitara hei whakawehiwehi i nga tangata katoa me nga wahine i pana atu ra i ana kai ruri i runga i o ratou whenua tupu me o matou, kia tangohia noatia atu. Ina hoki tetahi o nga kupu a C. W. Richmond, Taranaki, Maehe 1, 1860, kua rangona nei e te katoa, “Kua ata kimihia mariretia to te Teira take ekenga ki taua wahi, he tika tonu, kahore kau he page 146 tangata hei whakahe i tona take.” Ae, e tika ana, ki ana mara ano tona ekenga i roto i taua whenua, e rua taupa, e toru, he penei tahi ano hoki te tika o matou ko era kua pana atu ra i runga i taua whenua, e rua taupa, kotahi, e toru, e wha, a tena tangata, a tena tangata, i roto i taua whenua.

He penei ano hoki ta Wiremu Kingi kupu i kawea ketia ra e te kai hoko whenua o Taranaki “I whakaae ano a Wiremu Kingi no te Teira anake taua whenua.” Na tona ngakau tohe ki te tango maori i te whenua, me tona kuare ki te reo maori, i kawe ke ai [ia] i te kupu a Wiremu Kingi. Ki ta matou nei whakaaro ki tenei kupu a te C. W. Richmond, ko te taha anake ki a te Teira ma i kimihia, i whakarangona hoki nga korero e aua kai hoko whenua o Taranaki, a whiti atu ki Arapawa e kimi ana. Ko te taha ki a Wiremu Kingi ma, kahore i kimihia, kahore hoki i whakarangona atu a ratou korero. Ina hoki te kupu o te reta a Wiremu Kingi e ki nei “Ko tetahi kupu hoki ana, kahore ratou nga pakeha e whaka-rongo mai ki aku kupu,” na te kai hoko whenua o Taranaki taua kupu ki a ia, (tenei ano tana reta te takoto ne). Otira, kihai au i whakapono ki ana kupu katoa i tuhi mai ai i tera tau. I mahara hoki au, ekore e pena rawa te mahi a te Kawanatanga.

Kahore hoki i tae mai te kimi ki a matou, mei kimihia tahitia, mei whakarangona atu a ratou korero, a tae noa mai ki a matou e kimi ana, na, kua kitea te he o ta te Teira ma. E ! e takoto kopurepure ana o ratou wahi whenua i waenga nui i nga wahi whenua a nga tangata katoa kahore i whakaae, i o matou hoki e noho nei. Tenei te kupu o te reta a Wiremu Kingi “Ki te he hoki o nga pakeha katoa, o Parete, o te Waitere, o te Kawana, e ki ana ratou, no te Teira anake tona pihi whenua, kaore, no matou katoa, no te tamaiti pani, no te wahine pouaru taua pihi whenua” (Tenei ano tana reta te takoto nei) Penei, ekore e tito ki a te Kawana ana kai hoko whenua o Taranaki, kua kimihia e ratou, tika tonu, no te Teira anake taua whenua.

Kua rongo matou, e ono rawa nga rau eka o te whenua o te Teira ratou ko ona hoa. Ka whakaaro matou, ehara tera i taua whenua i Waitara, engari, he whenua kite hou tera na te Teira ratou ko ona hoa, ina hoki te nui rawa. Ko te take i kaha ai te pehi a Wiremu Kingi ma i te timatanga o ta te Teira korero-tanga i reira ki a hokona atu ki a te Kawana, he wehi no ratou kei huia katoatia atu o ratou, me o matou, no te Teira anake, na, rite tonu ta ratou i wehi ai. Kua rongo matou ki ta Wiremu Kingi kupu i tuhi mai ai, na te kai hoko whenua o Taranaki te kupu, ko ia tenei, “Ko ta ratou inaianei, ahakoa tangata page 147 kotahi maana e ho atu te whenua, ka pai tonu mai nga pakeha” (Tenei ano tana reta te takoto nei.)

Na, ekore matou e whakatika iho ki enei kupu kua rangona nei, no te Teira te whenua, no ona hapu ano tera whenua, no Ngatihinga raua ko Ngatituaho, na ratou nei hoki i whakaae te nohoanga o Wiremu Kingi ki taua pihi i tona haerenga mai i Waikanae, katahi ia ka noho ki reira, “he peke pokanoa ta Wiremu Kingi, tena e hara i a ia taua whenua, a he poka noa tana kupu.” Whakarongo mai, ma nga pakeha anake me nga tangata maori o nga hapu ke o tenei motu e whakatika iho enei kupu. Tena, ma matou o Ngatiawa e noho nei i Waikanae, tae atu ki Poneke, whiti atu ki etahi o Arapawa, tae noa atu ki te Taitapu—kore rawa e whakatika iho, ekore ano hoki e whakahe iho ki a Wiremu Kingi, he peke pokanoa. Heoti anake nga tangata o Ngatiawa e whakatika ki a te Teira, e whakahe ki a Wiremu Kingi, ko nga tangata e nukarau ana ki a te Kawana me nga pakeha.

E hua ana pea nga kai hoko whenua o Taranaki, ko te Teira anake ratou ko ona hoa nga tangata o Ngatihinga raua ko Ngatituaho, a e hara pea enei tangata i aua hapu, a Wiremu Te Patukakariki (te rangatira o aua hapu) a Nopera Te Kaoma, me etahi atu o ratou kahore ra i whakaae atu, i whakarangona mai hoki a ratou kupu e aua kai hoko whenua o Taranaki? Whakarongo mai, na te wahine o Wiremu Te Patukakariki, me a raua tamahine ake tokorua, me etahi wahine ano o aua hapu, na ratou i pana atu nga kai ruri a te Kawana i runga i o ratou whenua ake.

Na, kahore i wehea iho inamata taua whenua kia motuhake mo Ngatihinga anake raua ko Ngatituaho, a kia motu ke mo etahi hapu mo Ngatikura, mo Ngatiuenuku, mo wai hapu, mo wai hapu, i roto i taua whenua, kua riro ra i a te Kawana. Kaore, i whakauruuru noa iho, na nga pou paenga ano a nga tupuna i wehewehe nga mara, ehara hoki enei hapu i te wehenga ketanga i a ratou, no te iwi kotahi tonu.

He ingoa katoa o aua mara, na nga tupuna ano i tapa iho. Te ingoa o ta Wiremu Kingi mara, ko te Parepare. Ko nga mara ana tamariki ake, na o raua matua wahine ake, kei te pa kua tahuna ra e nga hoia ki te ahi, kei te Hurirapa, kei Orapa etahi, i te tonga o ratou pa tawhito, kei roto katoa enei mara i te whenua e kiia ra, no te Teira anake, kua riro katoa atu enei a te Kawana.

Ko a matou mara katoa ko era kahore ra i whakaae, ara, o Ngatikura, o Ngatiuenuku, me etahi o Ngatihinga, o Ngatituaho, page 148 o tena hapu, o tena hapu, kua huia katoatia atu enei mara e te kai hoko whenua o Taranaki, no te Teira anake. Ka pewhea ai te tikanga o tenei kupu? “na ratou nei hoki i whakaae te nohoanga o Wiremu Kingi ki taua pihi i tona haerenga mai i Waikanae.”

Ha! na wai te ki? Hua atu, he mohio ano na ratou ki nga mara a tona tupuna, a tona tupuna: na ratou ranei i whakaae a te Parepare hei mara ma Wiremu Kingi i tona haerenga atu i Waikanae? Na ratou ranei i whakaae nga mara ana tamariki ake i te Hurirapa i te haerenga atu i Waikanae, kua riro atu na te tango e nga hoia? Na ratou ranci i whakaae nga mara katoa a o matou tupuna kua oti ake nei te tuhituhi e au, i to ratou haerenga atu i Waikanae, kua riro atu ra te tango e nga hoia ki te mata o te hoari. Ki taku whakaaro, e rite ana tenei kupu ki te rongoa whakamate. Ki ta te kai hoko whenua o Taranaki, he tika rawa ta te Teira hoatutanga i taua whenua, a he he raws a Wiremu Kingi. Ki a matou he nui rawa atu te he o te Teira, kahore he mea hei hunanga mo tona he kia ngaro ai.

Ko taku kupu whakamutunga tenei, kahore e kitea e au he kupu whakamarie maku ki toku iwi e pouri mai ra ki to matou whenua, kia mutu ai, e nui rawa ana to ratou mamae ki te tango-hanga noatanga i te whenua o matou tupuna. Ki te mea ka riro tonu atu taua whenua, akuanei ka mau tonu tenei kupu, i tangohia maoritia atu taua whenua e te Kawana o te Kuini o Ingarani, a mau tonu iho ki nga whakatupuranga.

Tenei hoki etahi kupu whakahe a nga Pakeha mo Wiremu Kingi kua rongo au. E kiia ana, he tangata kino, he tangata haurangi, he tangata kohuru. Tenei taku kupu: Katahi na pea ia ka inu rama ki Waitara. I a matou e noho ana i Waikanae, kahore rawa au i kite i a ia e hoko kaho rama, e haurangi ana ranei, kore rawa; kahore ano hoki au i rongo, he tangata kohuru ia i mua atu o taku whanautanga—a kaumatua noa atu, kahore rawa au i kite i tetahi tangata e kohurutia ana e ia, haere noa atu ia ki Waitara.—Na i kanga tona matua a Reretawhangawhanga e Ngatimaru i Whareroa (1837). Na, heke ana te ope nui a Ngatiawa, haere atu ana i Waikanae ki Whareroa, e wha nga rau. Na te pai o nga whakaaro o taua kaumatua, ka kore e patua nga tangata o Whareroa, i hutihutia kautia nga taewa, i haere tahi ano au i taua ope. Na te haurangi ranei me te kohuru o Wiremu Kingi, te take i mohiotia ai e nga kai hoko whenua o Taranaki, no te Teira anake ratou ko ona hoa taua whenua i Waitara, na te reira ranci i tangohia ai? Na, tena ano tetahi tangata kohuru kei te aroaro o aua kai hoko whenua o Taranaki, page 149 na, kahore taua tangata i te karangatia e ratou ko te tangata kohuru, engari e karangatia ana e ratou, e to matou hoa, a he aha ra hoki te tango tahi ai i ona whenua? Kahore a Wiremu Kingi ma i pai ki te whawhai i te rironga mai o nga moni utu o Waitara i a te Teira; na reira i tuhituhi mai ai tetahi o ratou ki a au, me he mea ekore e pai kia kohikohia e ratou he moni hei whakahoki mo nga moni a te Kawana i riro mai ra i a te Teira, kei riro noa atu o matou whenua mo aua moni, ka rere atu ratou ki te pupuru mai, aka waiho hei take riringa mo te Kawana ki a ratou. (Tenei ano tana reta e takoto nei.)

I rongo tonu au i mua ki nga kupu pakeke o Reretawhanga-whanga, matua o Wiremu Kingi, i to matou pa i Waikanae, (1840) mo Waitara kia kaua e hokona ki te Pakeha, na mau tonu tana kupu a mate noa ki Waikanae (1844), waiho iho tana kupu ki a Wiremu Kingi hei pupuru i muri i a ia. I te rongonga o Rere me nga kaumatua i Waikanae, kua tae mai a Te Niutone Te Pakaru rangatira o Ngatimaniapoto, ki te tua waerenga i tera taha o Waitara, (ko Wharenui te ingoa o te mara), ka puta te kupu a aua kaumatua kia hoki atu ia ki tona kainga, kia waiho inarire Waitara kia takoto ana mo matou ano, (i rongo ano au ki enei kupu i te 1842–43.) Kahore he tangata o Waikato, me Ngatimaniapoto, i noho i reira i mua atu o te taenga o nga Pakeha ki Ngamotu, katahi ano ki a Nuitone te Pakaru. Na reira i haere atu ai tetahi o aua kaumatua. a Ngaraurekau, i Waikanae, hei tiaki kei hoki mai ano a Ngatimaniapoto ki Waitara, na, mahue tonu iho i a Ngatimaniapoto a Wsitara, a tae noa atu te heke a Wiremu Kingi ki reira, (haunga a Peketahi, na tana wahine i taki mai ki reira.)

Tetahi, he tangata aroha a Wiremu Kingi ki nga Pakeha o Poneke. Tihema 1843 i haere atu matou i Waikanae (me te Ahirikona o Kapiti) ka kite matou i a Haerewaho e whakawakia ana e te Haruera i roto i te whare whakawa i Poneke, ka kitea te tika o tona he, kawea ana ki te whare herehere, na, ka oho nga tangata Maori katoa o Poneke kia patua nga Pakeha o te taone, na, ka rere a Wiremu Kingi ki te pehi, na, kua mutu.

Te tuarua (1846) i puta mai te kupu a te Kawana Kerei ki a Wiremu Kingi kia haere atu ki a ia ki Kapiti ki runga i te manuao, ko te Kata te ingoa. Haere atu ana matou, ka puaki mai te kupu a te Kawana Kerei ki a Wiremu Kingi kia haere atu ki te Paripari hei whakawehiwehi atu i tona hoa ngangare i a te Rangihaeata, na whakaae tonu atu a Wiremu Kingi (kahore ia i whakaaro ki a te Rangihaeata). Ao ake, ka whiti page 150 mai matou ki Waikanae, whakahau tonu atu a Wiremu Kingi ki ona hapu kia haere atu ratou ki te Par pari, moe noa atu i Whareroa, ao ake, ka tae ki te Paripari, ko au ano tetahi i haere, hoko whitu topu tana ope (hoki mai ana au ki Waikanae). Ka hopuhopukia e ratou ko tana ope nga tangata o Whanganui i uru tahi ki a te Rangihaeata, tokowaru aua tangata. (No te hopukanga o aua tangata ka karanga ake ratou, e noho, ko wai ka hua, ekore hoki koutou e peneitia a ona rangi. Kei te maharatia tenei kupu e Wiremu Kingi). Muri ka arahina mai ki Waikanae, utaina ana ki runga ki te tima o te Kawana Kerei. Kua kite pea etahi o nga Pakeha i enei tangata i hopuhopukia nei e Wiremu Kingi. Kei whea hoki ra ta te Kawana koha ki a Wiremu Kingi i enei rangi? Na, he tangata hapai tonu a Wiremu Kingi i nga tikanga o te Kawanatanga, kahore raws i pai ki te Kingi Maori, a tae noa ki te whawhaitanga mo Waitara.

Heoti ano aku korero.

7. Certain Members of the Ngati awa Tribe to the Superintendent of the Province of Wellington. Above, p. 51.)

Tena koe, ko a matou kupu enei kia rongo koe, hei whaka-puaki nui atu mau ki te aroaro o te Kawana.

He wahi whenua ano o matou kei Waitara, kei roto i te whenua i hokona hetia atu ra e te Teira ki a te Kawana; o matou tahi ko era kua pana atu ra i runga i taua whenua, no matou tupuna katoa. Kahore matou i rongo ake kinga kaumatua kua ngaro ake nei, no Ngati tuaho anake raua ko Ngati hinga taua whenua, no nga tupuna ranei o te Teira ratou ko ona hoa i whakapapa nei, no tona matua ranei, a tukua mai ana e ratou ki o matou tupuna me o matou matua hei hunga mahi kai atu ma nga tupuna o te Teira ratou ko ona hoa, ma tona matua ranei ratou ko nga matua ona hoa.

Ehara hoki a reira i te whenua kite hou na te Teira, na tona matua, na ona hoa ranei, e pohehe ai a matou korero, e tau ai te whakauaua i te korero mo taua whenua, kia tika ai te whaka- page 151 korenga i a matou ko era kua oti ra te pana maori atu. Kao, he whenua tawhito tera no nga tupuna.

Na, kua rongo matou i te kupu whakatikatika mo te mahi he a te Parete ki o matou wahi whenua i reira, e ki nei, “Na, ka tukua kia roa noa te wa e pahemo, kahore he kupu mo te whenua kia puta, na, ka rapu marire a te Parete kai whakarite whenua o Taranaki kia tino kitea ai nga tangata nona taua whenua i tukua mai ra, kimi ana, ka mutu, na, ka tino kitea e te Parete.”

Hei kupu whakamiharo enei ma nga tangata katoa, kia kiia ai he pono tana kimihanga. Whakarongo mai, i Waikanae ano matou e noho ana, i Otaki tetahi, na, kahore a te Parete i haere mai ki te kimikimi ki a matou mo matou whenua i reira, mo te korenga ranei, (kahore hoki ona hoa mahi pera i haere mai ki te patai) kahore ana reta patai i tuhia mai, kahore i taia ki te Nupepa ana korero kimi i nga tangata nona taua whenua i roto i taua tau. Kore, kore rawa.

Whaia ket a ana te kimi ki etahi o Arapawa e tetahi o nga kai hoko whenua, kapea iho te ui mai ki a matou.

Rongo rawa ake matou, ko te wa i riro ai nga moni i a te Teira. (Heoti, kihai matou i manawapa ki o matou whenua kei riro, no te mea e rongo tonu ana matou ki te kaha o te kupu a Wiremu Kingi ki te pupuru mai i o matou whenua. Ko ia hoki to matou rangatira, hei maru mo matou whenua i reira.)

Te tuarua ko te haerenga o nga kai ruri.

Te tuatoru ko te tukunga atu i nga hoia ki te tango. Me pewhea e whai kupu ai? No te nuinga o te he, katahi ka ta kau a te Parete i tana kimihanga ki te Nupepa.

Tenei ta matou kupu patai, me pewhea ra matou nga tangata e ata noho ana, kahore nei e uru ana ki te whawhai, me ka tangohia hetia atu o matou whenua e te Kawana, me kimi ra e matou ki whea tetahi huarahi hei whakahokinga mai ki a matou i o matou whenua? Ki a te Kuini ranei, ki a wai ranei? Hua noa matou, ma te Ture e whakatika nga he. Kei te rapurapu noa iho o matou ngakau e noho nei. Me mutu i konei.

Na matou, na etahi o Ngati awa nona taua whenua i Waitara.

Na Hohepa Ngapaki
Kiripata Pake X
Patihana Tikara
Epiha Paikau Tupoki X
Pinarepe te Neke X
Henare te Marau X
page 152 Paora Matuaawaka
Hutana Awatea
Wiperahama Putiki
Teretiu Tamaka
Riwai te Ahu

8. From Wi Tako Ngatata. (Above, p. 57.)

He karere tenei naku ki Waikato, kia noho marama mai ki tenei mahi kuare a Taranaki. Kua tae mai nei au ki konei, kua mohiotia nei e au nga take o tenei he. Koia ra tenei, heoti.

He kupu ke tenei. IIaere atu ra, e taku karere, ki Tonga-porutu ki a Tikaokao, ki Tarariki ki a te Wetini, ki te Kauri ki a Takerei, ki Papatea ki a Bikaka, ki Whataroa ki a Reihana, ki Hangatiki ki a te Wetini, ki Mohoaonui ki a Eruera, ki Huiterangiora ki a te Pactai, ki Taupo ki a te Heuheu, ki te Papa ki a te Paerata, ki Arohena ki a te Ati, ki Kihikihi ki a Epiha, ki Hairini ki a Ihaia, ki a Hoani, ki Rangiaohia, ki a Hori te Waru, ki Tamahere ki a Tamihana, ki Ngaruawahia ki a Rewi, otira kia koutou katoa i ki mai nei ki a au, maku e ki atu ki a koutou nga kupu tika, koia tenei.

E hoa ma, no Wiremu Kingi tenei he. No Taranaki tetahi he, nui atu i nga kino katoa o te ao. Kia tika te whakaaro ki nga kupu ano i whakaaetia mai ai e koutou ki a au, kua kite nei matou. E hoa ma, ko te mahi ma koutou ko te tika anake, Kei titiro mai koutou ki nga mea kuare o te ao. E hoa ma, kia rongo mai koutou. No mua te he, no muri te tika; heoti ano te mahi ma koutou, ko te kupu a te Matua nui i te Rangi, ara, kotahi te pito o te taura kei runga, kotahi kua tatu iho ki te whenua. Ko te hoa riri tena mo tatou, kia pono rawa tenei korero a koutou ki a au.

E hoa ma, kia rongo mai koutou. Ko te take o tenei he mo te whenua anake. Ehara mo te Kingi. Kei whakawaia koutou e te wairua kino.

Na to koutou hoa pono i roto i te Ariki,

page break