Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Taranaki Question

6. Rev. Riwai te Ahu to the Superintendent of Wellington. (Above, p. 36.)

6. Rev. Riwai te Ahu to the Superintendent of Wellington. (Above, p. 36.)

Otaki, Hune 23rd, 1860.
E te Huperitenete,

Tena ra koe, tenei taku korero kia rongo koe, he roa noa atu, tena pea koe e hoha ki te korero, i tuhituhia ai e au kia roa, he rongo tonu noku i te rere ke o nga korero mo taua whenua i Waitara, mo Wiremu Kingi, a, kei whakaaro iho koe, he whakatakariri noku ki a te Teira i kumea ai aku korero kia roa, a he tangata ke ranei a te Teira ki a au, ko Wiremu Kingi pea te mea i tata ki a au. Kao, he whakataki ano naku i nga tikanga o tera whenua, me nga hapu, me nga tangata nona taua whenua kia mohio ai koutou, no te mea kua nui haere te he. Ko te Teira te mea i tata ki a au, ko Wiremu Kingi ia e matara atu ana i au.

Na, ki ta matou nei whakaaro, ekore e rere ke nga whakaaro o tenei Kawana i o era Kawana o mua i a ia. He muremurenga tera whenua na ratou. Katahi te whakaaro ka pohehe ake, E ! he tikanga hou ano enei na to tatou Kuini. Otira, e whakaaro ana matou, na te Teira pea ratou ko ona hoa me ana kai hoko whenua o Taranaki a te Kawana i tinihanga, na reira, ka hohoro tana unga atu i ana hoia ki Waitara hei whakawehiwehi i nga tangata katoa me nga wahine i pana atu ra i ana kai ruri i runga i o ratou whenua tupu me o matou, kia tangohia noatia atu. Ina hoki tetahi o nga kupu a C. W. Richmond, Taranaki, Maehe 1, 1860, kua rangona nei e te katoa, “Kua ata kimihia mariretia to te Teira take ekenga ki taua wahi, he tika tonu, kahore kau he page 146 tangata hei whakahe i tona take.” Ae, e tika ana, ki ana mara ano tona ekenga i roto i taua whenua, e rua taupa, e toru, he penei tahi ano hoki te tika o matou ko era kua pana atu ra i runga i taua whenua, e rua taupa, kotahi, e toru, e wha, a tena tangata, a tena tangata, i roto i taua whenua.

He penei ano hoki ta Wiremu Kingi kupu i kawea ketia ra e te kai hoko whenua o Taranaki “I whakaae ano a Wiremu Kingi no te Teira anake taua whenua.” Na tona ngakau tohe ki te tango maori i te whenua, me tona kuare ki te reo maori, i kawe ke ai [ia] i te kupu a Wiremu Kingi. Ki ta matou nei whakaaro ki tenei kupu a te C. W. Richmond, ko te taha anake ki a te Teira ma i kimihia, i whakarangona hoki nga korero e aua kai hoko whenua o Taranaki, a whiti atu ki Arapawa e kimi ana. Ko te taha ki a Wiremu Kingi ma, kahore i kimihia, kahore hoki i whakarangona atu a ratou korero. Ina hoki te kupu o te reta a Wiremu Kingi e ki nei “Ko tetahi kupu hoki ana, kahore ratou nga pakeha e whaka-rongo mai ki aku kupu,” na te kai hoko whenua o Taranaki taua kupu ki a ia, (tenei ano tana reta te takoto ne). Otira, kihai au i whakapono ki ana kupu katoa i tuhi mai ai i tera tau. I mahara hoki au, ekore e pena rawa te mahi a te Kawanatanga.

Kahore hoki i tae mai te kimi ki a matou, mei kimihia tahitia, mei whakarangona atu a ratou korero, a tae noa mai ki a matou e kimi ana, na, kua kitea te he o ta te Teira ma. E ! e takoto kopurepure ana o ratou wahi whenua i waenga nui i nga wahi whenua a nga tangata katoa kahore i whakaae, i o matou hoki e noho nei. Tenei te kupu o te reta a Wiremu Kingi “Ki te he hoki o nga pakeha katoa, o Parete, o te Waitere, o te Kawana, e ki ana ratou, no te Teira anake tona pihi whenua, kaore, no matou katoa, no te tamaiti pani, no te wahine pouaru taua pihi whenua” (Tenei ano tana reta te takoto nei) Penei, ekore e tito ki a te Kawana ana kai hoko whenua o Taranaki, kua kimihia e ratou, tika tonu, no te Teira anake taua whenua.

Kua rongo matou, e ono rawa nga rau eka o te whenua o te Teira ratou ko ona hoa. Ka whakaaro matou, ehara tera i taua whenua i Waitara, engari, he whenua kite hou tera na te Teira ratou ko ona hoa, ina hoki te nui rawa. Ko te take i kaha ai te pehi a Wiremu Kingi ma i te timatanga o ta te Teira korero-tanga i reira ki a hokona atu ki a te Kawana, he wehi no ratou kei huia katoatia atu o ratou, me o matou, no te Teira anake, na, rite tonu ta ratou i wehi ai. Kua rongo matou ki ta Wiremu Kingi kupu i tuhi mai ai, na te kai hoko whenua o Taranaki te kupu, ko ia tenei, “Ko ta ratou inaianei, ahakoa tangata page 147 kotahi maana e ho atu te whenua, ka pai tonu mai nga pakeha” (Tenei ano tana reta te takoto nei.)

Na, ekore matou e whakatika iho ki enei kupu kua rangona nei, no te Teira te whenua, no ona hapu ano tera whenua, no Ngatihinga raua ko Ngatituaho, na ratou nei hoki i whakaae te nohoanga o Wiremu Kingi ki taua pihi i tona haerenga mai i Waikanae, katahi ia ka noho ki reira, “he peke pokanoa ta Wiremu Kingi, tena e hara i a ia taua whenua, a he poka noa tana kupu.” Whakarongo mai, ma nga pakeha anake me nga tangata maori o nga hapu ke o tenei motu e whakatika iho enei kupu. Tena, ma matou o Ngatiawa e noho nei i Waikanae, tae atu ki Poneke, whiti atu ki etahi o Arapawa, tae noa atu ki te Taitapu—kore rawa e whakatika iho, ekore ano hoki e whakahe iho ki a Wiremu Kingi, he peke pokanoa. Heoti anake nga tangata o Ngatiawa e whakatika ki a te Teira, e whakahe ki a Wiremu Kingi, ko nga tangata e nukarau ana ki a te Kawana me nga pakeha.

E hua ana pea nga kai hoko whenua o Taranaki, ko te Teira anake ratou ko ona hoa nga tangata o Ngatihinga raua ko Ngatituaho, a e hara pea enei tangata i aua hapu, a Wiremu Te Patukakariki (te rangatira o aua hapu) a Nopera Te Kaoma, me etahi atu o ratou kahore ra i whakaae atu, i whakarangona mai hoki a ratou kupu e aua kai hoko whenua o Taranaki? Whakarongo mai, na te wahine o Wiremu Te Patukakariki, me a raua tamahine ake tokorua, me etahi wahine ano o aua hapu, na ratou i pana atu nga kai ruri a te Kawana i runga i o ratou whenua ake.

Na, kahore i wehea iho inamata taua whenua kia motuhake mo Ngatihinga anake raua ko Ngatituaho, a kia motu ke mo etahi hapu mo Ngatikura, mo Ngatiuenuku, mo wai hapu, mo wai hapu, i roto i taua whenua, kua riro ra i a te Kawana. Kaore, i whakauruuru noa iho, na nga pou paenga ano a nga tupuna i wehewehe nga mara, ehara hoki enei hapu i te wehenga ketanga i a ratou, no te iwi kotahi tonu.

He ingoa katoa o aua mara, na nga tupuna ano i tapa iho. Te ingoa o ta Wiremu Kingi mara, ko te Parepare. Ko nga mara ana tamariki ake, na o raua matua wahine ake, kei te pa kua tahuna ra e nga hoia ki te ahi, kei te Hurirapa, kei Orapa etahi, i te tonga o ratou pa tawhito, kei roto katoa enei mara i te whenua e kiia ra, no te Teira anake, kua riro katoa atu enei a te Kawana.

Ko a matou mara katoa ko era kahore ra i whakaae, ara, o Ngatikura, o Ngatiuenuku, me etahi o Ngatihinga, o Ngatituaho, page 148 o tena hapu, o tena hapu, kua huia katoatia atu enei mara e te kai hoko whenua o Taranaki, no te Teira anake. Ka pewhea ai te tikanga o tenei kupu? “na ratou nei hoki i whakaae te nohoanga o Wiremu Kingi ki taua pihi i tona haerenga mai i Waikanae.”

Ha! na wai te ki? Hua atu, he mohio ano na ratou ki nga mara a tona tupuna, a tona tupuna: na ratou ranei i whakaae a te Parepare hei mara ma Wiremu Kingi i tona haerenga atu i Waikanae? Na ratou ranei i whakaae nga mara ana tamariki ake i te Hurirapa i te haerenga atu i Waikanae, kua riro atu na te tango e nga hoia? Na ratou ranci i whakaae nga mara katoa a o matou tupuna kua oti ake nei te tuhituhi e au, i to ratou haerenga atu i Waikanae, kua riro atu ra te tango e nga hoia ki te mata o te hoari. Ki taku whakaaro, e rite ana tenei kupu ki te rongoa whakamate. Ki ta te kai hoko whenua o Taranaki, he tika rawa ta te Teira hoatutanga i taua whenua, a he he raws a Wiremu Kingi. Ki a matou he nui rawa atu te he o te Teira, kahore he mea hei hunanga mo tona he kia ngaro ai.

Ko taku kupu whakamutunga tenei, kahore e kitea e au he kupu whakamarie maku ki toku iwi e pouri mai ra ki to matou whenua, kia mutu ai, e nui rawa ana to ratou mamae ki te tango-hanga noatanga i te whenua o matou tupuna. Ki te mea ka riro tonu atu taua whenua, akuanei ka mau tonu tenei kupu, i tangohia maoritia atu taua whenua e te Kawana o te Kuini o Ingarani, a mau tonu iho ki nga whakatupuranga.

Tenei hoki etahi kupu whakahe a nga Pakeha mo Wiremu Kingi kua rongo au. E kiia ana, he tangata kino, he tangata haurangi, he tangata kohuru. Tenei taku kupu: Katahi na pea ia ka inu rama ki Waitara. I a matou e noho ana i Waikanae, kahore rawa au i kite i a ia e hoko kaho rama, e haurangi ana ranei, kore rawa; kahore ano hoki au i rongo, he tangata kohuru ia i mua atu o taku whanautanga—a kaumatua noa atu, kahore rawa au i kite i tetahi tangata e kohurutia ana e ia, haere noa atu ia ki Waitara.—Na i kanga tona matua a Reretawhangawhanga e Ngatimaru i Whareroa (1837). Na, heke ana te ope nui a Ngatiawa, haere atu ana i Waikanae ki Whareroa, e wha nga rau. Na te pai o nga whakaaro o taua kaumatua, ka kore e patua nga tangata o Whareroa, i hutihutia kautia nga taewa, i haere tahi ano au i taua ope. Na te haurangi ranei me te kohuru o Wiremu Kingi, te take i mohiotia ai e nga kai hoko whenua o Taranaki, no te Teira anake ratou ko ona hoa taua whenua i Waitara, na te reira ranci i tangohia ai? Na, tena ano tetahi tangata kohuru kei te aroaro o aua kai hoko whenua o Taranaki, page 149 na, kahore taua tangata i te karangatia e ratou ko te tangata kohuru, engari e karangatia ana e ratou, e to matou hoa, a he aha ra hoki te tango tahi ai i ona whenua? Kahore a Wiremu Kingi ma i pai ki te whawhai i te rironga mai o nga moni utu o Waitara i a te Teira; na reira i tuhituhi mai ai tetahi o ratou ki a au, me he mea ekore e pai kia kohikohia e ratou he moni hei whakahoki mo nga moni a te Kawana i riro mai ra i a te Teira, kei riro noa atu o matou whenua mo aua moni, ka rere atu ratou ki te pupuru mai, aka waiho hei take riringa mo te Kawana ki a ratou. (Tenei ano tana reta e takoto nei.)

I rongo tonu au i mua ki nga kupu pakeke o Reretawhanga-whanga, matua o Wiremu Kingi, i to matou pa i Waikanae, (1840) mo Waitara kia kaua e hokona ki te Pakeha, na mau tonu tana kupu a mate noa ki Waikanae (1844), waiho iho tana kupu ki a Wiremu Kingi hei pupuru i muri i a ia. I te rongonga o Rere me nga kaumatua i Waikanae, kua tae mai a Te Niutone Te Pakaru rangatira o Ngatimaniapoto, ki te tua waerenga i tera taha o Waitara, (ko Wharenui te ingoa o te mara), ka puta te kupu a aua kaumatua kia hoki atu ia ki tona kainga, kia waiho inarire Waitara kia takoto ana mo matou ano, (i rongo ano au ki enei kupu i te 1842–43.) Kahore he tangata o Waikato, me Ngatimaniapoto, i noho i reira i mua atu o te taenga o nga Pakeha ki Ngamotu, katahi ano ki a Nuitone te Pakaru. Na reira i haere atu ai tetahi o aua kaumatua. a Ngaraurekau, i Waikanae, hei tiaki kei hoki mai ano a Ngatimaniapoto ki Waitara, na, mahue tonu iho i a Ngatimaniapoto a Wsitara, a tae noa atu te heke a Wiremu Kingi ki reira, (haunga a Peketahi, na tana wahine i taki mai ki reira.)

Tetahi, he tangata aroha a Wiremu Kingi ki nga Pakeha o Poneke. Tihema 1843 i haere atu matou i Waikanae (me te Ahirikona o Kapiti) ka kite matou i a Haerewaho e whakawakia ana e te Haruera i roto i te whare whakawa i Poneke, ka kitea te tika o tona he, kawea ana ki te whare herehere, na, ka oho nga tangata Maori katoa o Poneke kia patua nga Pakeha o te taone, na, ka rere a Wiremu Kingi ki te pehi, na, kua mutu.

Te tuarua (1846) i puta mai te kupu a te Kawana Kerei ki a Wiremu Kingi kia haere atu ki a ia ki Kapiti ki runga i te manuao, ko te Kata te ingoa. Haere atu ana matou, ka puaki mai te kupu a te Kawana Kerei ki a Wiremu Kingi kia haere atu ki te Paripari hei whakawehiwehi atu i tona hoa ngangare i a te Rangihaeata, na whakaae tonu atu a Wiremu Kingi (kahore ia i whakaaro ki a te Rangihaeata). Ao ake, ka whiti page 150 mai matou ki Waikanae, whakahau tonu atu a Wiremu Kingi ki ona hapu kia haere atu ratou ki te Par pari, moe noa atu i Whareroa, ao ake, ka tae ki te Paripari, ko au ano tetahi i haere, hoko whitu topu tana ope (hoki mai ana au ki Waikanae). Ka hopuhopukia e ratou ko tana ope nga tangata o Whanganui i uru tahi ki a te Rangihaeata, tokowaru aua tangata. (No te hopukanga o aua tangata ka karanga ake ratou, e noho, ko wai ka hua, ekore hoki koutou e peneitia a ona rangi. Kei te maharatia tenei kupu e Wiremu Kingi). Muri ka arahina mai ki Waikanae, utaina ana ki runga ki te tima o te Kawana Kerei. Kua kite pea etahi o nga Pakeha i enei tangata i hopuhopukia nei e Wiremu Kingi. Kei whea hoki ra ta te Kawana koha ki a Wiremu Kingi i enei rangi? Na, he tangata hapai tonu a Wiremu Kingi i nga tikanga o te Kawanatanga, kahore raws i pai ki te Kingi Maori, a tae noa ki te whawhaitanga mo Waitara.

Heoti ano aku korero.

Na tou hoa aroha,
Na Riwai te Ahu

.