.jpg)
Ko Nga Tikanga Nui O Te Ture O Ingarani
Pukapuka II. — Nga Whakawakanga a Te Tangata Ake
Pukapuka II.
Nga Whakawakanga a Te Tangata Ake.
Upoko I.
Take Whakawa.
1. Tenei ano etahi he ehara nei i te hara. Ko nga Tukino. E whakatikaia ana ano enei e nga Kooti: e rere ke ana ia te huarahi. Kei runga hoki i te moni nga utu mo nga he penei.
I enei whakawakanga, ki te pai nga hoa tauwhainga kia korero ki a raua, kia whakakahoretia te whakawa, tika tonu. I nga whakawakanga hara ia, e kore e tika.
Ki te hoki mai ano hoki tana ki a ia, pai tonu. I tera tangata tona taonga e puritia hetia ana, na ka tikina e ia, pai tonu. Otiia me tiki pai atu. Ka kore, me waiho ma te Ture e tiki e whakahoki ki a ia. Ki te tangohia hoki he hoiho, kitea rawatia ake e tona rangatira e haere noa ana i waho o te taiepa, me tiki atu e ia me hopu. Kei roto ia i te taiepa a tetahi tangata, kei tona whare ranei, e kore e tika te haere ki roto ki ta tera taiepa, te wahi ranei i tona whare, tango ai. Me tuku ma te Ture tana hoiho e whakahoki mai. He mea tenei kei ngangare, kei tupu te noho-kino: ki te tukua hoki mana ake tana tohe, ina tukinotia, na kua kore te Ture, kua riro nga tikanga i te tangata kaha.
Enei tu he, ehara nei i te he ki te Kuini, maha tonu. Ko nga he ki te tangata; ko nga he ki tana wakine, tamariki ranei; ko nga he ki ona taonga; ko nga he ki tona ingoa.
Tera atu ano etahi. Ko te takahanga kawenata; ki te kore e rite i a ia tana i whakaae ai.
I. Nga He Ki Te Tangata.
1. He patu take-kore; ki te whaia atu ranei e tana patu, e tona ringa ranei, ahakoa hibai i u, he he. I etahi o enei patunga he nui te mamae; i etahi he iti; i etahi he kore noa iho. Me whakarite marire te moni ki te nui o te he, ki te nui ano hoki o te mamae.
page 30
2. Ki te tomo pokanoa ki roto ki to tera whare nohoanga, a ka tohe ki te noho ki reira, ma te rangatira o te whare e pai, ka peia atu; ko tana kupu haere ia kia puta i mua. Ka kore e haere, ma te ringaringa o te tangata nona te whare, o tana tangata ranei, ia e pei ki waho. Ko te pei kau ki waho taua e whakaaro ai, he tutaki atu ano hoki. Kei neke kau ake te kaha, kati tonu tana i reira. Ka pera, kakore he he, Ki te kori ano hoki te tangata i roto i te wkare-karakia, ma nga kai-tiaki ia e hopu, te kaha ano te arahi atu ki waho. Ka pena, kahore he he.
3. He kuri, he kararehe ke ranei, kua mohiotia noatia ake he nanakia, na ka rere mai ki te tangata, a he iho te tangata i a ia, ka tau te he ki runga ki te tangata nana. He knri ia i tiakina marietia, hei tiaki mo taua wahi, he mea here i te awatea, na ka poauau tetahi tangata, tomo po ana ki roto, kua ngaua; kahore he he o tona rangatira.
4. I puritia ture-koretia tetahi tangata, i roto i te whare nohoanga, i roto ranei i te whare herehere, he he tera.
II. Nga He Ki Tana Wahine, Tamaiti Ranei.
5. a.I puremutia tana wahine, he maha nga mea e rere ka ai nga utu ki te hoa; e nui ai, e iti ai: he rangatira ranei, he ware ranei, he rawakore ranei te hoa tane, te tangata ano hoki nana i moe: he whanaunga ranei, kahore ranei? I pehea ia i taea ai te wahine? Nga tikanga a te wahine i a ia kahore i moea? He pehea ano hoki nga mahi a tana tane ki a ia i nga wa i mua ake? Me whakaaro enei katoa. Ki te mea i whakaae te hoa kia puremu tana wahine ki te mea ranei kua whakarerea e ia, he mea ture kore, a e noho ke noa atu ana i te wa i puremu ai, kahore he take hei whakawakanga.
b. I patua tana wahine, temaiti ranei, he mea take kore, e tau ma te tane, ma te matua, ma te kai tiaki ranei o te tamaiti e whakawa, e tono etahi moni hei utu.
c. He kotiro i puremutia, kei tona matua, kai tiaki ranei, te tikanga mo te whakawa mo te tono utu. Otiia me whakaatu mai e ia nga tau o te kotiro i tona moenga ai, kihai i tae ki te rua tekau ma tahi. I maha atu ona tau i te Rua tekau ma tahi, me whakaatu mai e te matua, kai tiaki ranei, i tona whare te kotiro e noho ana i a ia i moea ra, na, ka moea nei, kua kore tetahi wahi o tana mahi.
III. Nga He Taonga.
6. Kihai i whakaae te tangata nona, na kua tangohia kautia, kua puritia ona taonga, he aho te kore noa ai ona whakaaro tango rawa mai i aua taonga nei, he he tenei. He he ano hoki te rukeruke, aha ranei, i to tera taonga kia kore ai.
7. Kua tae nga kararehe hi to tera whenua, hohoro tonu ta te Ture whakatika mo tera. Me whiu ki te pauna (pound.) He taiepa te Pauna, e tu ana i tetahi wahi e pai ana mo te pera. He kai tiaki ano tona. Ta te kai tiaki pauna he tahi i te paru o te pauna, he whakapai, page 31
he whangai ano hoki i nga kararehe i roto, he whakainu: kia pai ano hoki te kai me te wai.
I tae nga kararehe ki tetahi whenua kua oti te taiepa, e tau ma te tangata nona te whenua, ma tana tangata ranei e kawe aua kararehe ki te pauna e tata ana ki taua whenua. Me tuhituhi ano e ia ki te kai tiaki o te pauna te maha o aua kararehe, he kau ranei aua kararehe, he aha ranei, me te ingoa ano e te tangata nana nei, Ki tana whakaaro iho, aua kararehe.
Ki te taka nga haora e rua tekau ma wha a kihai i tikina mai aua kararehe, me tahituhi atu o te kai tiaki pauna ki te tangata nana, me whakaatu ano hoki nga mea i tuhituhia ki te kai tiaki e te tangata nana i kawe mai, me whakaatu ano te ra, me te wahi, e hokona ai aua kararehe ki te kore to ratou rangatira e hohoro te whakaputa ki waho.
Ki te kahore nga kararehe e whakaputaina mai e te tangata nana, ka hokona e te Kai-tiaki pauna, katahi ka utua ana mea ake, nga utu pauna, kai, aha, aha, muri iho ko nga moni ma te tangata nana nei i kawe mai. Te toenga—mate tangata nana nga kararehe.
IV. Nga He Ki Te Ingoa.
8. He kupu i horihoria mo to tangata kua oati teka ia, he Slander (whakapoke ingoa) tera. He pena ano nga kupu whakapoke ingoa katoa i titoa e te ngakau kino, a i puaki i te ngntu.
Na, he kupu kihai i whakapae nui mai i tetahi o nga hara o whiua ana e te Ture, me whakaatu e te tangata mana te whakawa kua whai he tetahi mea ana i aua kupu. Ki te kahore, e kore e tika te whakawa.
He kupu e poke ai te ingoa, otiia kihai i puaki hei pena: engari hei ako, (i runga ranei i te whakaaro he hoa aroha tera nona,) e kore e pai kia whakawakia, no te mea kahore he tikanga kino i roto. E kore ano e whakawakia nga korero i haere i runga i te huarahi tika. Ki te korerotia hoki he korero mo tetahi tangata ki te Kai-whakawa, he mea e kore e pai kia ngaro i a ia, kahore he he. Ki te mea e hara i te korero teka, e kore te Kooti e whakaae ki tetahi utu ki te tangata mona nei taua korero.
9. Tetahi atu he o nga mahi whakapoke ingoa,—Ki te mea ka tuhituhia, ka taia ranei, he pukapuka hei tirohanga ma te tokomaha, a, te huarahi o tana korero he mea whakatakoto na te ngakau kino hei whakapoke i to tera ingoa. He aha te kore noa ai he tino kupu e whakawakia ai, ki te mea e rere ana te huarahi i runga i te whakatutua i te tangata, hei mea ranei i a ia kia whakahaweatia e ona hoa, hei kino aha ranei mona; ahakoa he mea tuhituhi, he mea ta, he mea whakaahua, he he kei roto i taua pukapuka; ka whakaaetia he utu, ina whakawakia. Te ingoa o tenei tu he, he libel.
10. Tetahi atu he, he whakawakanga, heoi ano ona take he kino mo tera tangata. Ka utua tera ki te whakamaramatia mai te korenga o te take, te hiahia ano hoki ki te kino mona. Kia kitea ano ia te kino kua pa ki a ia i runga i taua whakawakanga he; te hereherenga ranei, te page 32
whakapokenga ranei i tona ingoa; ana moni ranei kua pau i roto i taua whakawakanga nei.
V. Takahanga Kawenata.
11. Maha noa atu nga whakawakanga o te Kooti nui e tu ana i runga i tenei take.
Na, —te Kawenata, he whakaaetanga tera ki tetahi mahi kia mahia e ia, ki tetahi moni ranei kia homai e ia, hei utu mo tetahi mahi ka mahia e ahau, mo tetahi moni ranei ka hoatu e ahau.
a. Ki te whakaae hoki te tangata kia mauria mai etahi tana wahie hei utu mo nga eka whenua ka parautia e ia:
b. Ki te whakaae ranei kia mauria mai he taonga, a,—nga utu,—ko etahi moni;—kia mahia ranei, a, te utu ko nga moni e hia ranei mo te ra.
c. Ki te whakaae ranei, na te utu mo te kai mahi he utu ra: a me mahi tonu tera kia rite ra ano etahi ra: me utu haora ranei te kaata, te hoiho, te poti ranei:
d. Ki te wkakaae ranei, me wkakatarewa mai etahi moni kia kotahi rau pauna, a me whakahoki mai aua moni i te takanga o nga marama kotahi tekau ma rua, me te tapiri mai ano e ia etahi atu, kia tekau pauna, ki runga, hei hua.
12. I mua he mea karanga kau te kawenata; he torutoru hoki no nga tangata e mohio ana ki te tuhituhi. He maha ia nga raruraru o taua kupu kau nei. Ki te tautohectohe raua, a ka mea tetahi, kua taka ta tera whakaaetanga, a ka tae mai ki te Kooti ki te utu mo tona matenga, me pehea e mohio ai te Kooti ki ta raua whakaaetanga? He wa ano ka whakangaua ketia nga korero e nga kai wkakaatu, no te mea kahore he pukapuka e kitea ai a ratou korero teka.
No reira ko enei tikanga.
a. He hokonga taonga, a kotahi tekau pauna, maha atu ranei, nga utu, e kore e mana ki te mea kihai i riro mai etaki o aua taonga i te tangata mona; ki te mea ranei kihai i takoto tana mea hei punga, hei whakakapi ranei mo tetahi wahi o te utu; ki te mea ranei kihai i tuhitukia te whakaaetanga ki tetahi pukapuka, whakapiri tonu iho i te ingoa o te tangata mona te whakawa, o tana kai whakakapi ranei.
Tenei tikanga mo nga whakaae hoko taonga, kotahi nei tekau, maha atu ranei, pauna nga utu. Mau tonu tenei tikanga i runga i nga taonga e mauria mai ana i muri rawa i te wakaaetanga, i runga ano i nga mea kihai i hohoro te oti, te homai.
b. He roa te mahinga o tetahi mahi i kawenatatia kia mahia, he mea e kore e oti i nga marama kotahi tekau ma rua, e kore tera e taea te whakawa ki te kahore i tuituhia he pukapuka, ingoa rawa e te tangata mona te whakawa, e tana kai whakakapi ranei, hei whakaatu i te kawenata. Me pera ano, ina whakawakia te kai piki turanga mo te nama a tona hoa kihai i ea, mo tana mahi ranei kihai i oti.
Tini atu nga raruraru o nga kawenata kupu kau; no reira tuhituhi rawa nga kawenata: engari nga mea ka kohoro te whakaotia e kore ena e tuhituhia; ara, ki te hokona e koe he taonga, utua tonutia iho. He tangata tupato ia, me tuhituhi ano tera,—te hokonga, me te rironga page 33
o to moni. Tenei pukapuka, tiaki rawa, kei wareware, kei tonoa ano he utu. Ahakoa kua mate nga tangata nana i homai, nana i tango, te moni, me nga tangata i kitea ai te hokonga, takoto tonu te pukapuka hei whakaatu i ta raua mahi.
13. KI te whakaae koe KIa homai etahi taonga, a ka rite to ahua me te pai o te taonga, na, te putanga mai o nga taonga, kihai i rite te ahua, te pai, ki tau i whakaae ai, ka tika taku whakahoki ata, ki te mea kihai i purutia roatia e ahau: ki te purutia rawatia, na me'hoatu nga moni e rite ana hei utu.
14. I nga taonga e hokona ana i te makete, ka patu te hama a te kai makete, na ka mohiotia te whakaaetanga ki te kawenata hoko. Ka karangatia e koe he moni, he whakatakotoranga tera nau i te utu mo tona taonga. Ki te mea kihai i patu te hama, e pai ana ano kia wha-kahokia e koe to karanga.
15. Ka whakatarewaina mai he moni, ka tuhituhia i roto i te kawe-nata, me whakahoki mai tana moni i te wa e rite ai, me te utu ano mo taua moni kua takoto nei ki a koe; Taua utu he interest; ko nga hua hoki o roto o taua moni nei. Te rironga mai o te moni i a koe, nau tonu iho. Ki te mea kua whakatarewaina mai etahi moni ki a koe, kotahi tekau pauna, haere ana koe; i te ara kua ngaro, kua tahaetia, kua wera ranei i te ahi, me utu ano e koe i te wa e rite ai.
I tukua mai etahi taonga ki a koe mo etahi ra, he mea utu kore, kia pai rawa to tiaki i taua taonga nei. Kahore hoki he utu ki te tangata'nana. Mo reira kia tupato rawa kei he tona taonga.
16. E utua ana e koe te mahinga e taua taonga nei, o te kaipuke ranei, o te hoiho ranei kia pai to whakainahi; koia ano kei ta te tangata tupato whakamahinga i tona taonga ake, me whakahoki mai ano i te wa e rite ai, kia rite ano te pai ki to te homaitanga. Na, i tika te mahi, heoi kua he tetahi aha ranei o taua taonga i runga i te whakamahinga, kahore ho he.
Kei a koe te taonga, heoi ano te mahinga tika mona ko te mahinga i homai ai ki a koe. Ki te homai hoki he hoiho hei ekenga mou, puta ke ana i a koe hei hoiho to kata, ka he.
17. Ahakoa kahore he kupu karanga, tera ano nga meatanga e man ai te kawenata, ara, ki te tono tangata koe ki te whare taonga ki te tiki taonga. Na kua riro mai. Ahakoa kahore he kupu mo te utu, me homai e kore nga utu e rite ana. Ka utua koe hei kai mahi, he kawenata tera nau, mo to mahi ka tika i akoe ka mahi na.
He kai harihari taonga, me tiaki marie nga taonga e haria ana e ia. He whare tirahaere, me tiaki e tona rangatira nga taonga e mauria mai ana ki a ia, me nga hoiho ano e kawea mai ana ki tana tepara. He kai whakawhiti awa, kia tika tana kawe i nga taonga ki tera taha. He parakemete, kia tika tana whakanoho i nga hu o te hoiho.
Ka utua e ratou to ratou he, me te he ano o a ratou kai mahi. Ki te totitoti hoki taku hoiho i ta te parakemete kai mahi i tana whakano-hoanga i te hu ki a ia, me utu e te parakemete. Ki te kahore ia e mahi, me rapu e ia he tangata e mohio ana ki te mahi.
18. Te tangata i motuhia ki te kawe tangata, taonga ranei, i uta ranei, i te wai ranei, a hei mahi tonu tenei hei mea moni maua: he page 34
common carrier ia. Kei mahue tana mahi, ma hianatiae tetahi tangata a ka takoto nga utu e rite ana; ara, ki te mea he wahi takoto kau kei runga i tana kata ranei, kaipuke ranei, aha ranei, ki te mea ano e takoto ana ano tana tikanga mo te haere. Ki te he tetahi aha ranei i a ia, 1 ana kai mahi ranei, me utu e ia. E kore ia e utua nga wharanga, matenga ranei, kahore nei e taea te arai atu.
Kuaretanga. (Mistake.)
19. I riro kuare ma he moni i a koe, ho moni ehara nei i a koe, me hoatu e koe ki te tangata nana. Ki te mea hold kau rite te whakaae ki nga utu mo etahi taonga, he utu a pauna: kitea rawatia ake he iti te taimaha, he nui nga moni, me whakahoki nga moni i maha ake.
Kua riro nga moni, a kua he nga tikanga i hoatu ai, me whakahoki te moni. Ara, kua takoto to moni hei utu taonga, a kahore nga taonga e homai; me whakahoki to moni ki a koe.
Whakaaro Keia. (Fraud.)
20. He kawenata i runga i te tinihanga, i te whakaaro keia; te tangata nana te tinihanga, e kore e tukua he whakawa mana i runga i taua kawenata.
E rua nga tohu o te whakaaro keia; tetahi ko te korero teka, tetahi ko te hunanga i nga mea e marama ai te huarahi o te kawenata.
I runga i te keia te korero teka, ki te mea i mohiotia putia e ia te tikanga o ana mea nei, heoi wkakangaua ketia ake. He pihi whenua hoki toku i tukua ki te reti, na ka horihoria e ahau he nui noa atu nga moni o taua reti nei. He keia kei roto i tena kupu.
Tena ko tenei, i mangere te tangata nana i hoko toku whenua, a i rite tahi to maua huarahi e kitea ai te tika, te he, o nga korero, a kihai i puaki i a au he kupu hei arai mona kei rapua e ia, kahore he kupu mana i muri. Me i tupato hoki ia, kua kitea e ia.
21. I hunaa te tikanga, he whakaaro naku ki te keia, ka taka ta maua kawenata. He whare hoki noku e hokona ana, kua ngatata tetahi taha; titiro ana ahau, pania ana ki te moata, whakapiritia iho he pepa hei huna mo te ngatata, kua he te hoko; me whakahoki atu ana moni.
Upoko II.
Whakawakanga I Te Kooti Nui.
Ka tonoa e ahau he moni i te Kooti nui hei utu mo toku matenga; kia wkakahokia mai ranei oku taonga; kia whakatikaia ranei tetahi atu whakawakanga aku he action tera. He plaintiff ahau. Te tangata nana te whakawa, he defendant.
1. E toru nga huarahi mo nga whakawakanga i te Kooti nui.
a. Ko nga whakawakanga moni, ina tono te tangata nana te whakawa kia homai he moni ki a ia hei utu matenga, hei utu nama ranei.
page 35
b. Ko nga whakawakanga mo te whenua, taonga ranei, Ida hoinai ki te tangata nana te whakawa.
e. Mo era atu tini mea a te tangata nana te whakawa, kia whaka-tikaia; ara, Ida ngarea koe te kai tiald mangere na ki to mahi tiaki kia puta; kia whakaotia ranei to kaweuata ki a an, kia mahia ranei tetaM atu mahi pera.
I enei whakawakanga katoa, iti rawa te rerenga ketanga o nga huarahi.
2. Te timatanga o te whakawakanga i te Kooti nni, he hamene, hiri rawa ki ta te Kooti hiri. Ka oti te tuhituhi, me hoatn ki te defendant, (tangata mona te whakawakanga,) me whakapiri ano ki tana hamene nei te take o te whakawa. Ko te karangatanga (declaration) tenei. Me whakaatu i roto i tenei pukapuka nga take katoa i whakawa ai te plaintiff^ te tino mea ano hoki e tonoa ana e ia. Ka utua mai tenei e te defendant, he plea tena, he atu karanga, tuhituhi rawa. Ki te whakahorihoria e ia tetahi kupu a te plaintiff, me wbakaatu e ia ko tehea kupu, he kupu kotahi ranei, he maha ranei, katoa ranei. Ki te kahore e whakahorihoria e ia tetahi o aua kupu na, a e tikina atu ana e ia etahi atu kupu hei utu mo ta tera, me whakaatu marie mai e ia te tino kupu i kaha ai tana. Ka oti a raua pukapuka, ma te Kai-whakawa e karanga te pu (issue) o te whakawa, mana hoki e titiro marie nga korero a tetahi a tetahi; ka mutu, ka tohungia mai e ia te tino mea e tu ai raua ki te whakawa.
Katahi ka karangatia te ra, me te wahi, e tu ai te whakawa; ka hamenetia hoki nga kai whakaatu kia puta mai i taua ra, ki taua wahi ano hoki.
3. Ka rite, katahi ka karangatia te whakawakanga, me aua tangata ano hoki. Na ka karangatia he Jury (tekau-ma-rua,) he pera me taku i korero ra, Na ka korerotia e te Registrar te take (issue,) ki te Jury. Ka mutu ka hoatu e ia aua kupu, tuhituhi rawa ki te pukapuka, ki te tuatahi o te Jury. Katahi ka korerotia ana korero e te plaintiff* ki te Kooti ki te Jury, a ka karangatia ana kai whakaatu.
Ka mutu ta nga kai whakaatu, ma raua, ma a raua Boia ranei, te korero. Ka mutu ka whakahaerea nga korero e te Kai-whakawa, ka hurihurihia e ia nga kupu a nga kai whakaatu, ka whakamaramatia atu ano e ia ki te Jury nga tino mea hei rapunga ma ratou, me nga ture ano hoki kua takoto mo aua korero. Katahi ka whakaaroa e te Jury, ka whakatakotoria ano hoki ta ratou karanga ki runga ki ta ratou i kite ai i roto i ta nga kai whakaatu. Ki te rere mai hoki tetahi tangata ki runga ki a au kuru ai, ka whakaaroa e ratou te maha o nga ra i whakamangeretia ai ahau e ia ki taku mahi, te nui o te moni e riro mai i a au, mei mahi ahau i aua ra ra, nga utu ki te rata i rongoatia ai toku kurunga, me nga mea pena. Katahi ka karangatia e ratou nga utu ki a au mo toku whakamangeretanga, mo aku moni kua pau nei.
He whakawakanga mo te nama, mo te mea i tuhituhia, ka homai nga hua (interest) o te Jury: te timatanga o taua kua kei te ra i tika ai te homaitanga o te nama. I etahi atu mea pena, ka timata nga hua i te ra i takoto ai te pukapuka tono utu, te kupu karanga hua.
page 36
Ki te whakaaetia mai he hua e te Kooti, a kihai i rite te nui i a raua i mua, ekore e neke ake ta te Kooti i te waru pauna mo te rau i roto i te tau kotahi.
4. Ki te mea mo te plaintiff te whakataunga a te Kooti, a e wha tekau, maha ake ranei, nga hereni i homai e te Tekau-ma-rau mana ake, katahi ka homai ano ki a ia ana utu o te whakawakanga e tera taha. Na kihai i tae ki te wha tekau nga hereni, otiia i ki mai te Kai-whakawa nui, he whakatakoto tikanga te take o taua whakawa, i karanga mai ranei te Tekau-ma-rua, he ngakau kino te take o te he i whakawakia nei, he tukino mo te plaintiff, me homai ano ana utu o te whakawakanga e tera taha.
Na ka oti te tirotiro nga utu o te whakawakanga e te Kaituhituhi (Registrar) a te Kooti, katahi ka tuhituhia nga moni o te whakataunga, me aua utu nei, ki roto ki te whakataunga a te Kooti.
Whakaotinga. (Execution.)
5. Ka tau nei ta te Kooti, katahi ka tika he pukapuka whakaoti ki te Sheriff kia tikina i roto i nga taonga o te defendant nga moni i roto i te whakataunga; a ka tikina ano e ia, ki te kahore e araia mai e te kupu a te Kooti, e tetahi Kai-whakawa nui ranei.
Ki te kahore e puta mai nga moni o roto o te whakataunga nei, katahi ka tuhituhia ano he pukapuka whakaoti, e hopukia ai te defendant, e herea ai, kia takoto ra ano nga moni, me nga hua ano o roto, kia taka ranei nga ra i whakaritea e te Ture.
Me whai hua nga moni o te whakataunga, e waru pauna i roto i te rau mo te tau. Tona timatanga kei te tuhituhinga i te whakataunga a te Registrar, a kia takoto ra ano nga moni.
Te Whakawakanga Ka Tuaruatia. (New Trial.)
6. I nga whakawakanga katoa, ka whakaaete Kooti kia whakahokia mai ki te whakawa ki te mea;
a. i he ta te Kai-whakawa nui ako i te Tekau-ma-rua ki tetahi tikanga nui o te Ture; ki te mea ranei i tukua e ia kia puta tetahi kupu whakaatu kihai i tika; ki te mea ranei i takahia hetia atu e ia tetahi kupu whakaatu; ki te mea ranei
e. he iti rawa, he nui rawa ranei, nga moni o roto o te whakataunga:
i. ki te mea e ngau ke ana te whakataunga, kihai i rite ki ta nga kupu whakaatu:
o. ki te mea i he te mahi a tera taha i whakaaetia ai ta tera, i he ai ta tenei i te whakawakanga;
u. ki te mea ranei kua kitea etahi kupu i muri i taua whakawa-kanga nei, he kupu nui i ngaro i te whakawakanga, a katahi ano ka rangona.
KaKore E Utua Te Karanga Whakawa. (Default of Plea.)
7. I nga whakawanga katoa, ki te kore e tuhituhia e te defendant he utu mo te karanga a te plaintiff i roto i nga rai whakaritea mai page 37
mo taua utu nei, a kua taka aua ra, kua taka ano hoki etahi atu ra kotahi tekau ma wha, ko reira te plaintiff ki ai ki te Kai-whakawa nui, oati rawa, he tika nga mea o roto i tana karanga whakawa; a kihai i Tiro mai tana i tona nei. Katahi ka puta te kupu a te Kai-whakawa nui mo taua mea nei kia tukua ai taua i kite ai e tika ana. Ki te mea he nama te take o te karanga, kei a ia te tikanga kia tuhituhia ta te Kooti hei whakaotinga. Ki te mea ho tono moui ta te plaintiff hei utu mo tetahi mahi he ki a ia, ki te pai te Kai-whakawa nui, ka whaka-ritea e ia he ra he wahi e takoto ai i te Tekau-ma-rua nga utu mona.
WhakawakangaKa Whakakorea. (Dismissal of Action.)
8. Ka keremutua noatia iho ta te plaintiff, a kore ake e whai i tana, na ka tono te defendant ki te Kooti kia wakakorea te whakawa, kia utua ano e tera. Katahi te Kooti ka ki mai kia whakakorea te whaka-wakanga. He wa ano ia ka ki mai te Kooti, taihoa, me whakahoro atu ki tera atu ra; hei koha ki te plaintiff.
Ki te whakakorea he whakawakanga, e pai ana ano kia whakahokia mai taua mea nei ano kia whakawakia.
WaihoMa TeKai-WhakawaNui Anake. (Issues of Law.)
9. I etahi whakawakanga, kahore e rere ke tetahi ahatanga a tetahi taha a tetahi taha, whakaae ana raua i peratia ano: heoi ano te mea e rapua ana, kei a wai te tika i roto i aua mahi na.
I tenei tu whakawakanga kahore he meatanga e puta ai he kupu ma te Tekau-ma-rua. Heoi ano hoki te mea e tohea ana, ko nga tikanga a te Ture. Ma nga Kai-whakawa anake tera; a ka waiho ma ratou.
Arai. (Injunction.)
10. Etahi he e kore e taea whakatika e te moni. Ki te whakaaro ahau ka mahia taua tu he, ka haukotia e ahau ka haere ki te Kooti nui. Na ka takoto taku pukapuka hei whakaatu, noku te taonga, te aha ranei, a e wehi ana kei rere mai tera ki runga; hei mea hoki ki te Kai-whakawa nui kia tukua tana pukapuka ki tera, hei arai kei mahia e ia taua mahi he. Ki te mea he mahi he kua oti, ka tanoa e ahau he utu i a ia mo aku mea kua kore, mo tetahi atu matenga pera ranei oku i taua defendant. Ki te mea te Kai-whakawa ka tika kia puta tana kupu, katahi ka riria e ia taua tangata nei kia mutu ana mahi pera, kia takoto ra ano he tikanga i te Kooti, Katahi ka kawea mai taua whakawakanga kia whakawakia. Ki te takoto te tika i taku, ka whakapumautia te Arai
PukapukaPupura. (Arrest.)
11. He whakawakanga moni kia whakahokia mai ki a au, me oati e abau ki te Kai-whakawa, me ki, meake taua defendant ka haere he whenua ke e hara i tenei Koroni; a e kore e whakaputaina e ia aku ki a au. Na ka tukua tana pukapuka pupuru e te Kai-whakawa nui hei mea i a ia kia tikina he tangata hei punga mona, kia homai ranei e ia page 38
ki ta te Kooti kai whakaoti (Sheriff) etahi moni e kapi ai nga mea maku, ki te takoto i te whakawakanga.
WhakaroheWhakawa. (Limitation of Actions.
12. Ki te hiahia koe ki te whakawa, kei roa rawa to karanga ki te Kooti. Kua rite hoki i te Kooti nga rohe, ara, nga tau, e tika ai te whakawa. Ki te pai te tangata mona te whakawa ka takahia e ia, ki te mea kua taka nga tau kei whakawakanga. Ki te kore ana kupu pena, na ka whakawa.
I takoto ai enei rohe mo te whakawa, kei roa rawa te maharahara-tanga ki te whenua, taonga ranei, no wai ranei, kia rapua ai hoki te tikauga i te mea e ora ana, e mahara ana, nga tangata i kite, i mohio ki nga mea e whakawakia ana.
He nama, he whakaae ranei ehara nei i te tino kawahata e ono nga tau te takiwa e whakawa ai. Na, kua taka nga tau e ono o te nama, o tetahi utunga ranei i tetahi wahi o te nama, o te pukapuka whakaae ranei kia utua; ki te pai to tangata mona te whakawa, ka takahia e ia.
He korero whakapoke ingoa, e rua nga tau te takiwa hei tohenga i te utu mo taua he: He ringa-pa he patu, kia wha nga tau: He tino kawenta he mea mahi marie, kia rua tekau nga tau.
13. He tamariki te tangata i te putanga ake o te take e whakawakia ana, he wahine marena ranei, i tera taha ranei o te moana, he porangi ranei, e tae hoki te aha u a ratou? Kia watea ra ano, kia tu ki runga ki te papa pai, katahi ka timata nga tau e whakawa ai era.
Ki te mea hoki i tera taha o te moana te tangata mona te whakawa i te putanga ake o te take, ka pera tonu te whakahoro o nga tau mo te whakawa.
14. He whakawa whenua kia whakahokia mai; hei roto i nga tau e rua tekau te whakawakanga; me timata nga tau i te wa i whai take ai mo tana whakawa te plaintiff, tana tangata ranei i taunga ai ia ki tera wahi. Na i araia e te aha ranei e te aha ranei, ara, he tamariki te ta-ngata i te whai-taketanga mo te whakawa, ka whakahoroa ano nga tau kia kotahi atu tekau o nga tau: He maha ia aua arai, e kore e whakahoroa tonutia, e kore e tukua kia neke ake i te wha tekau o nga tau.
I whakaae te tangata kei tona ringa nei te whenua, nou taua whenua nei, a tuhituhia ana e ia tetahi pukapuka, ingoa rawa, ka whaka-horoa nga tau kia rua tekau: ka timata i te ra i tuhituhia ai taua pukapuka.
15. Ka timata nga tau whakarohe te rere, ka rere tonu, a taka noa
page 39
Upoko III.
He Mea Ehara I Ta Te Etoni E Whakawakia Ana E Nga Kai-Whakawa, E Nga Kai-Whakawa Tu-Turu I Roto Ano I Nga Kooti O Waengarahi.
1. He whakawa nama, tukiuo ranei, i te mea he Pakeha raua, ka ta-koto i te Kai-whakawa Tuturu, i nga Kai-whakawa ranei, ki te mea tokorua raua, tokotoru ranei; ki te mea hoki kihai i neke ake i te rua tekau pauna. Otiia o kore e tukua te whakawa ma te Kai-whakawa Tuturu, ma nga Kai-whakawa ranei, ki te mea he taonga oha-ki to whakawakia ana, ki te mea ranei he whakawakanga no tera o mua i runga i to ngakau kino, ki te mea ranei he whakawa mo te whakapoke ingoa, mo te ngautuara, mo te puremu, mo te moenga tahaetanga ranei i te kotiro.
2. Ehara i te mea Kuini te mea e whakawakia ana, a he maori to tangata nana ranei, mona ranei te whakawa, ko tona hoa tauwhainga la he Pakeha, ki te mea kihai i neke ake i to ran kotahi o nga pauna te nui o te moni e whaia nei,—nga tangata hoi whakarite i tera whakawa, ko te Kai-whakawa Tuturu, Kia kotahi ano, kia rua ranei, nga Kai-whakawa hei hoa mona, a oti tonu iho.
3. Ehara i ta te Kuini te whakawa; engari na tetahi Maori ki te-tahi Maori; ma te Kai-whakawa Tuturu tera e whakarite, a oti tonu iho; kia tokorua ia nga Kai-whakawa Maori hei hoa mona; he mea karanga tetahi na tenei, he mea karanga tetahi na tera, o nga tangata e whakawa ana. Ka tau ta te Kooti, e kore e mahia, kia whakaae ra ano nga Kai-whakawa Maori tokorua ki te whakataunga.
ToWaengarahiKooti. (District CourtS.)
4. He Kooti ano ena kei waenganui o te Kooti nui o te Kooti ano a nga Kai-whakawa Tuturu ratou ko nga Kai-whakawa. Nga ingoa o enei Kooti, ko nga Kooti o Waengarahi. Te mahinga a cnei Kooti, kei te wahi whenua e titorehia mai ma ratou e te Kawana.
5. He whakawakanga e hara i ta te Kuini, ka oti i to waengarahi Kooti. Ki te mea i neke ake ta te plaintiff (tangata nana,) i te Sua Tekau Fauna, a kihai i neke ake i te Ban kotahi. Na, i waho o taua wahi te take o te whakawa, kahore ranei te defendant (tangata mona) e aoho, e mahi, i roto i taua wahi, kahore ena e whakawakia o taua Kooti. Ki te mea he take whenua te take, he taonga oha-ki ranei, he whakapoke ingoa ranei, he ngautuara ranei, he puremu ranei, he moenga tahaetanga ranei i te kotiro, ma te Kooti nui anake ena.
Ki te tuhituhia ia he whakaae e te tangata nana raua ko te tangata mona ki tetahi Kooti o "Waengarahi hei whakawa i ta raua mea, ahakoa he aha ranei, he aha ranei te take, ma taua Kooti ano te whakawa.
6. I te Kooti o Waengarahi ma te Kai-whakawa o te Kooti e huri-huri ta aga Kai-whakaatu, e karanga ta te Ture. Ki te hiahia ia tetahi o raua me tuku ki te Jury, (ara, ki nga Tapiri,) katahi ka page 40
karangatia etahi tangata kia tekau ma rua: kia tokowka o raton kei Tapiri.
7. E tukua ana hoki ki nga Kooti o Waengarahi te whakawa i nga kara, i nga ke, o taua Wahi, ki te kahore te whiu (ara, te hereherenga) e neke ake i te wha o nga tan, E kore ano koki te whakawakanga mo te oati teka e tukua ma ratou.
Nga hara nui me nga mea pakeke, me waiho ma te Kooti nui. Ki te whakawakia he kara ki te Kooti o Waengaraki, kia tekau ma rua nga Tapiri; kia rite ano hoki te mahinga ki to te Kooti nui.
UpokoIV.
Nga Tikanga Mo Nga Kai-Whakaatu.
Kua oti etahi tikanga te whakatakoto mo nga Kai whakaatu ina uia i roto i te Kooti, he mea kia tika ai te mahi, kia maunu katoa ai hoki te pono. Tuturu rawa enei tikanga i nga whakawakanga a te Kuini, i nga whakawakanga ke ranei.
1. Ka mutu te oati a te kai whakaatu ka uia ia e te tangata nana ia i karanga. He tua whangai te ui, e kore e tukua; e kore hoki a tika ta ui e whakatakoto ana i te ara mo nga korero a te kai whakaatu. Kei taka ki tetahi hoa aroha o te tangata nana nei ia i karanga, kei taka ranei ki te kuare, ki te mahara-kore ranei, na hohoro tonu tana hopu i tetahi korero kihai i kitea i mua e ia, a kua whakakitea nei inaianei ki a ia. No reira ekore e tika kia waiho ma te kai whakaatu ko te Ae, ko te Kahore anake. Ki te mea ahau kia whakakitea, nau te patu, e kore e tika taku ui, Nana ranei te patu? Engari me ui atu ki nga mea i kitea e te kai whakaatu. Ki te mea te kai whakaatu, i kite ano ia; me ui atu ki tana i kite ai. Ki te utua mai e ia, i kitea he patunga e ia, me ui atu ano e ahau, Na wai? Me ki atu ano ki te kai whakaatu kia korerotia mai te meatanga.
Ki te whai ano ahau kia whakakitea atu kua korerotia etahi kupu, ekore e tika kia whakahuatia e ahau aua kupu, kia ui atu ano ki te kai whakaatu, i rongo ranei ia ki aua kupu, Engari me ui atu: I rongo ranei koe ki tetahi kupu? A ki te mea ia, I rongo ano; katahi ahau ka ki atu kia korerotia mai e ia nga tino kupu i rongo ai ia.
Pai rawa ki ta te Kooti kia waiho ma te kai whakaatu ana korero: ko tana i kite ai, ko tana i rongo ai, hei korerotanga mana. Kaua ia e korerotia e ia nga korero a era tangata. Otiia me ui kia a ia, ina ngaro tetahi kupu, ina ngau ke ana korero.
2. Ka mutu te ui e te tangata nana taua kai whakaatu i karanga, katahi ka uia e tera taha, e tana roia ranei. Engari tera, e kore e pakeke nga tikanga mo taua ui ki te kai whakaatu: he ui noa atu tana.
3. Ki te mea he tamariki rawa te kai whakaatu, a e mea ana te Kooti kahore ia e mohio ki te korero, ma te Kai-whakawa, (Kai-wha-kawa page 41
nui ranei,) e ui atu ki a ia kia kitea ai e mohio ana ranei ia ki te nui o tena hanga o te oati, a e matau ana ki te korero.
4. Te kai whakaatu, kia pono, ina uia, kia tika te haere o ana ko-rero. Otiia e kore e utua te ui, ki te mea he take kei roto i taua utu e whakawakia ai ia tana wahine, tane ranei, mo te hara e whainatia ai ranei.
5. Ki te rapua i roto i te Kooti nga korero o tetahi pukapuka tuhituhi, me whakaputa mai taua pukapuka; e kore e pai ta te ngutu, e kore ano e pai nga mea i tikina atu i tuhituhia mai i roto i taua pukapuka.
Na, whai noa ia i taua pukapuka, a pau ana tana; heoi kahore e taea te whakaputa mai, katahi era huarahi ka tika.
6. Ki te kore te tangata mona, (te defendant) e mohio ki te reo Ingarihi ma te Kai whakamaori te korero.
Kia takoto ia te oati a te Kai whakamaori mo tana whakamaori ka haere i runga i te pono. Nga kupu katoa o te whakaaturanga, whaka-maori rawa, kia mohio ai te defendant, (tangata mona.) Me korero ano ki te Kooti nga kupu katoa a taua tangata nei, ana ui, ana aha, ana aha.
7. He whakawakanga e hara i ta te Kuini, ki te pai te kai wha-kaatu, me homai e te tangata nana nei ia i tiki atu he moni kei kawe i a ia, hei whangai i a ia i te whakawakanga, hei whakahoki ano i a ia.
I nga whakawakanga hara ia, kahore he moni: no te mea he pehi hara te mahi ma te katoa, me whakapau nga uaua e te katoa ki te pehi hara. I te tini ia o nga whakawakanga hara kaputa i te Kawanatanga nga moni e ea ai te kai, me nga mea pera a te Kai whakapa hara ratou ko ana kai whakaatu.
MutungaO TePukapuka II.