Ka tonoa e ahau he moni i te Kooti nui hei utu mo toku matenga; kia wkakahokia mai ranei oku taonga; kia whakatikaia ranei tetahi atu whakawakanga aku he action tera. He plaintiff ahau. Te tangata nana te whakawa, he defendant.

1. E toru nga huarahi mo nga whakawakanga i te Kooti nui.

a. Ko nga whakawakanga moni, ina tono te tangata nana te whakawa kia homai he moni ki a ia hei utu matenga, hei utu nama ranei.

page 35

b. Ko nga whakawakanga mo te whenua, taonga ranei, Ida hoinai ki te tangata nana te whakawa.

e. Mo era atu tini mea a te tangata nana te whakawa, kia whaka-tikaia; ara, Ida ngarea koe te kai tiald mangere na ki to mahi tiaki kia puta; kia whakaotia ranei to kaweuata ki a an, kia mahia ranei tetaM atu mahi pera.

I enei whakawakanga katoa, iti rawa te rerenga ketanga o nga huarahi.

2. Te timatanga o te whakawakanga i te Kooti nni, he hamene, hiri rawa ki ta te Kooti hiri. Ka oti te tuhituhi, me hoatn ki te defendant, (tangata mona te whakawakanga,) me whakapiri ano ki tana hamene nei te take o te whakawa. Ko te karangatanga (declaration) tenei. Me whakaatu i roto i tenei pukapuka nga take katoa i whakawa ai te plaintiff^ te tino mea ano hoki e tonoa ana e ia. Ka utua mai tenei e te defendant, he plea tena, he atu karanga, tuhituhi rawa. Ki te whakahorihoria e ia tetahi kupu a te plaintiff, me wbakaatu e ia ko tehea kupu, he kupu kotahi ranei, he maha ranei, katoa ranei. Ki te kahore e whakahorihoria e ia tetahi o aua kupu na, a e tikina atu ana e ia etahi atu kupu hei utu mo ta tera, me whakaatu marie mai e ia te tino kupu i kaha ai tana. Ka oti a raua pukapuka, ma te Kai-whakawa e karanga te pu (issue) o te whakawa, mana hoki e titiro marie nga korero a tetahi a tetahi; ka mutu, ka tohungia mai e ia te tino mea e tu ai raua ki te whakawa.

Katahi ka karangatia te ra, me te wahi, e tu ai te whakawa; ka hamenetia hoki nga kai whakaatu kia puta mai i taua ra, ki taua wahi ano hoki.

3. Ka rite, katahi ka karangatia te whakawakanga, me aua tangata ano hoki. Na ka karangatia he Jury (tekau-ma-rua,) he pera me taku i korero ra, Na ka korerotia e te Registrar te take (issue,) ki te Jury. Ka mutu ka hoatu e ia aua kupu, tuhituhi rawa ki te pukapuka, ki te tuatahi o te Jury. Katahi ka korerotia ana korero e te plaintiff* ki te Kooti ki te Jury, a ka karangatia ana kai whakaatu.

Ka mutu ta nga kai whakaatu, ma raua, ma a raua Boia ranei, te korero. Ka mutu ka whakahaerea nga korero e te Kai-whakawa, ka hurihurihia e ia nga kupu a nga kai whakaatu, ka whakamaramatia atu ano e ia ki te Jury nga tino mea hei rapunga ma ratou, me nga ture ano hoki kua takoto mo aua korero. Katahi ka whakaaroa e te Jury, ka whakatakotoria ano hoki ta ratou karanga ki runga ki ta ratou i kite ai i roto i ta nga kai whakaatu. Ki te rere mai hoki tetahi tangata ki runga ki a au kuru ai, ka whakaaroa e ratou te maha o nga ra i whakamangeretia ai ahau e ia ki taku mahi, te nui o te moni e riro mai i a au, mei mahi ahau i aua ra ra, nga utu ki te rata i rongoatia ai toku kurunga, me nga mea pena. Katahi ka karangatia e ratou nga utu ki a au mo toku whakamangeretanga, mo aku moni kua pau nei.

He whakawakanga mo te nama, mo te mea i tuhituhia, ka homai nga hua (interest) o te Jury: te timatanga o taua kua kei te ra i tika ai te homaitanga o te nama. I etahi atu mea pena, ka timata nga hua i te ra i takoto ai te pukapuka tono utu, te kupu karanga hua.

page 36

Ki te whakaaetia mai he hua e te Kooti, a kihai i rite te nui i a raua i mua, ekore e neke ake ta te Kooti i te waru pauna mo te rau i roto i te tau kotahi.

4. Ki te mea mo te plaintiff te whakataunga a te Kooti, a e wha tekau, maha ake ranei, nga hereni i homai e te Tekau-ma-rau mana ake, katahi ka homai ano ki a ia ana utu o te whakawakanga e tera taha. Na kihai i tae ki te wha tekau nga hereni, otiia i ki mai te Kai-whakawa nui, he whakatakoto tikanga te take o taua whakawa, i karanga mai ranei te Tekau-ma-rua, he ngakau kino te take o te he i whakawakia nei, he tukino mo te plaintiff, me homai ano ana utu o te whakawakanga e tera taha.

Na ka oti te tirotiro nga utu o te whakawakanga e te Kaituhituhi (Registrar) a te Kooti, katahi ka tuhituhia nga moni o te whakataunga, me aua utu nei, ki roto ki te whakataunga a te Kooti.

Whakaotinga. (Execution.)

5. Ka tau nei ta te Kooti, katahi ka tika he pukapuka whakaoti ki te Sheriff kia tikina i roto i nga taonga o te defendant nga moni i roto i te whakataunga; a ka tikina ano e ia, ki te kahore e araia mai e te kupu a te Kooti, e tetahi Kai-whakawa nui ranei.

Ki te kahore e puta mai nga moni o roto o te whakataunga nei, katahi ka tuhituhia ano he pukapuka whakaoti, e hopukia ai te defendant, e herea ai, kia takoto ra ano nga moni, me nga hua ano o roto, kia taka ranei nga ra i whakaritea e te Ture.

Me whai hua nga moni o te whakataunga, e waru pauna i roto i te rau mo te tau. Tona timatanga kei te tuhituhinga i te whakataunga a te Registrar, a kia takoto ra ano nga moni.

Te Whakawakanga Ka Tuaruatia. (New Trial.)

6. I nga whakawakanga katoa, ka whakaaete Kooti kia whakahokia mai ki te whakawa ki te mea;

a. i he ta te Kai-whakawa nui ako i te Tekau-ma-rua ki tetahi tikanga nui o te Ture; ki te mea ranei i tukua e ia kia puta tetahi kupu whakaatu kihai i tika; ki te mea ranei i takahia hetia atu e ia tetahi kupu whakaatu; ki te mea ranei

e. he iti rawa, he nui rawa ranei, nga moni o roto o te whakataunga:

i. ki te mea e ngau ke ana te whakataunga, kihai i rite ki ta nga kupu whakaatu:

o. ki te mea i he te mahi a tera taha i whakaaetia ai ta tera, i he ai ta tenei i te whakawakanga;

u. ki te mea ranei kua kitea etahi kupu i muri i taua whakawa-kanga nei, he kupu nui i ngaro i te whakawakanga, a katahi ano ka rangona.

KaKore E Utua Te Karanga Whakawa. (Default of Plea.)

7. I nga whakawanga katoa, ki te kore e tuhituhia e te defendant he utu mo te karanga a te plaintiff i roto i nga rai whakaritea mai page 37mo taua utu nei, a kua taka aua ra, kua taka ano hoki etahi atu ra kotahi tekau ma wha, ko reira te plaintiff ki ai ki te Kai-whakawa nui, oati rawa, he tika nga mea o roto i tana karanga whakawa; a kihai i Tiro mai tana i tona nei. Katahi ka puta te kupu a te Kai-whakawa nui mo taua mea nei kia tukua ai taua i kite ai e tika ana. Ki te mea he nama te take o te karanga, kei a ia te tikanga kia tuhituhia ta te Kooti hei whakaotinga. Ki te mea ho tono moui ta te plaintiff hei utu mo tetahi mahi he ki a ia, ki te pai te Kai-whakawa nui, ka whaka-ritea e ia he ra he wahi e takoto ai i te Tekau-ma-rua nga utu mona.

WhakawakangaKa Whakakorea. (Dismissal of Action.)

8. Ka keremutua noatia iho ta te plaintiff, a kore ake e whai i tana, na ka tono te defendant ki te Kooti kia wakakorea te whakawa, kia utua ano e tera. Katahi te Kooti ka ki mai kia whakakorea te whaka-wakanga. He wa ano ia ka ki mai te Kooti, taihoa, me whakahoro atu ki tera atu ra; hei koha ki te plaintiff.

Ki te whakakorea he whakawakanga, e pai ana ano kia whakahokia mai taua mea nei ano kia whakawakia.

WaihoMa TeKai-WhakawaNui Anake. (Issues of Law.)

9. I etahi whakawakanga, kahore e rere ke tetahi ahatanga a tetahi taha a tetahi taha, whakaae ana raua i peratia ano: heoi ano te mea e rapua ana, kei a wai te tika i roto i aua mahi na.

I tenei tu whakawakanga kahore he meatanga e puta ai he kupu ma te Tekau-ma-rua. Heoi ano hoki te mea e tohea ana, ko nga tikanga a te Ture. Ma nga Kai-whakawa anake tera; a ka waiho ma ratou.

Arai. (Injunction.)

10. Etahi he e kore e taea whakatika e te moni. Ki te whakaaro ahau ka mahia taua tu he, ka haukotia e ahau ka haere ki te Kooti nui. Na ka takoto taku pukapuka hei whakaatu, noku te taonga, te aha ranei, a e wehi ana kei rere mai tera ki runga; hei mea hoki ki te Kai-whakawa nui kia tukua tana pukapuka ki tera, hei arai kei mahia e ia taua mahi he. Ki te mea he mahi he kua oti, ka tanoa e ahau he utu i a ia mo aku mea kua kore, mo tetahi atu matenga pera ranei oku i taua defendant. Ki te mea te Kai-whakawa ka tika kia puta tana kupu, katahi ka riria e ia taua tangata nei kia mutu ana mahi pera, kia takoto ra ano he tikanga i te Kooti, Katahi ka kawea mai taua whakawakanga kia whakawakia. Ki te takoto te tika i taku, ka whakapumautia te Arai

PukapukaPupura. (Arrest.)

11. He whakawakanga moni kia whakahokia mai ki a au, me oati e abau ki te Kai-whakawa, me ki, meake taua defendant ka haere he whenua ke e hara i tenei Koroni; a e kore e whakaputaina e ia aku ki a au. Na ka tukua tana pukapuka pupuru e te Kai-whakawa nui hei mea i a ia kia tikina he tangata hei punga mona, kia homai ranei e ia page 38ki ta te Kooti kai whakaoti (Sheriff) etahi moni e kapi ai nga mea maku, ki te takoto i te whakawakanga.

WhakaroheWhakawa. (Limitation of Actions.

12. Ki te hiahia koe ki te whakawa, kei roa rawa to karanga ki te Kooti. Kua rite hoki i te Kooti nga rohe, ara, nga tau, e tika ai te whakawa. Ki te pai te tangata mona te whakawa ka takahia e ia, ki te mea kua taka nga tau kei whakawakanga. Ki te kore ana kupu pena, na ka whakawa.

I takoto ai enei rohe mo te whakawa, kei roa rawa te maharahara-tanga ki te whenua, taonga ranei, no wai ranei, kia rapua ai hoki te tikauga i te mea e ora ana, e mahara ana, nga tangata i kite, i mohio ki nga mea e whakawakia ana.

He nama, he whakaae ranei ehara nei i te tino kawahata e ono nga tau te takiwa e whakawa ai. Na, kua taka nga tau e ono o te nama, o tetahi utunga ranei i tetahi wahi o te nama, o te pukapuka whakaae ranei kia utua; ki te pai to tangata mona te whakawa, ka takahia e ia.

He korero whakapoke ingoa, e rua nga tau te takiwa hei tohenga i te utu mo taua he: He ringa-pa he patu, kia wha nga tau: He tino kawenta he mea mahi marie, kia rua tekau nga tau.

13. He tamariki te tangata i te putanga ake o te take e whakawakia ana, he wahine marena ranei, i tera taha ranei o te moana, he porangi ranei, e tae hoki te aha u a ratou? Kia watea ra ano, kia tu ki runga ki te papa pai, katahi ka timata nga tau e whakawa ai era.

Ki te mea hoki i tera taha o te moana te tangata mona te whakawa i te putanga ake o te take, ka pera tonu te whakahoro o nga tau mo te whakawa.

14. He whakawa whenua kia whakahokia mai; hei roto i nga tau e rua tekau te whakawakanga; me timata nga tau i te wa i whai take ai mo tana whakawa te plaintiff, tana tangata ranei i taunga ai ia ki tera wahi. Na i araia e te aha ranei e te aha ranei, ara, he tamariki te ta-ngata i te whai-taketanga mo te whakawa, ka whakahoroa ano nga tau kia kotahi atu tekau o nga tau: He maha ia aua arai, e kore e whakahoroa tonutia, e kore e tukua kia neke ake i te wha tekau o nga tau.

I whakaae te tangata kei tona ringa nei te whenua, nou taua whenua nei, a tuhituhia ana e ia tetahi pukapuka, ingoa rawa, ka whaka-horoa nga tau kia rua tekau: ka timata i te ra i tuhituhia ai taua pukapuka.

15. Ka timata nga tau whakarohe te rere, ka rere tonu, a taka noa

page 39