Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ko Nga Tikanga Nui O Te Ture O Ingarani

Upoko II. — Whakawakanga O Te Tangata Kua Whakapakia Nei He Hara Ki A Ia

Upoko II.
Whakawakanga O Te Tangata Kua Whakapakia Nei He Hara Ki A Ia.

1. He hara kua oti, na ka mohio ake te ngakau o te pirihimana, o te tangata ranei ki a ia nei te hara, na Mea te hara, me whakaatu ki te Kai-whakawa ana mea katoa i kite ai. Na kei te tuhituhi te Kai-whakawa, tana Kai tukituhi ranei, i nga mea i korerotia mai nei e te kai-whakapa. Ka oti, na me whakapiri tona ingoa e taua tangata nei, me oati ano, he tika tana korero. Na, ka tikina te tangata i whakapangia nei te hara ki a ia kia tu ki te Kooti, whakarongo ai ki ta te kai whakapa. Ma te Kai-whakawa e pai ka tukua tana (Warati). Pukapuka hopu, mo te tangata e whakaharatia ana kia kawea mai ki etahi Kai-whakawa hei whakarongo ki te whakawakanga, kia whakaputaina ano ki a ia nga tikanga o te Ture. Kei te Kai-whakawa ano ia te tikanga, ki te pai ia kia tukua mai ko te Hamene anake, (kaua te Warati,) ki te tangata e whakaharatia nei, hei whakaatu i te upoko o te whakawakanga, hei ki atu kia puta ki nga Kai-whakawa ki tana wahi e karaaga ai, i te haora ano o te ra e whakaritea e ia. Ki te kore ia e puta mai i runga i taua Hamene ki tana wahi i taua haora ano, katahi ka tukua mai e tetahi Kai-whakawa tana Warati hei hopu mona.

2. I te haora i whakaritea ka whakaoatitia te kai whakapa hara, ratou ko ana kai whakaatu, mo te tika kia korerotia. Katahi ka whakarangona e nga Kai-whakawa. Ka mutu te uiui i nga kai whakaatu mo te whakapa hara, katahi ka ki mai tetahi o nga Kai-whakawa kia korerotia ki te tangata e whakaharatia ana nga korero a nga kai whakaatu i te he mona, ka ki mai ano hoki ki a ia, " Kua rongo nei koe i ta nga kai whakaatu; he kupu ranei tau hei utu mo te whakapa hara nei? Kei a koe to tikanga mo te korero. Ki te hamumu mai ia koe, ka tuhituhia o korero, a ka tikina, ina whakawakia koe, ki te mau tetahi he ou i roto. Kia mahara mai ano—ahakoa he kupu whakawehi tena ki a koe, ahakoa i ki mai te tangata, ka ngawari te mahi ki a koe, he mea kia whakaae koe kia whaki i tou he; kaua koe e titiro ki ena kupu. Engari ka tikina mai mou ina whakawakia nga mea e korerotia e koe akuanei. Ekore te kupu poapoa, te kupu whakawehi e whakaaroa." Ekore te tangata e whakaharatia ana e oati; engari ana kai whakaatu, ki te puta mai, ka oati ratou, ka pera me nga kai whakaatu a te kai whakapa hara. Nga kupu a nga kai whakaatu tuhituhi rawa, ko a ratou kupu nei ano, i runga ano i ta ratou korerotanga. Katahi ka korerotia ki nga kai whakaatu. Na ka piri o ratou ingoa, me te ingoa ano o tetahi o nga Kai-whakawa. E kore e tukua kia puaki, kia tuhi-tuhia ranei tetahi kupu a tetahi kai whakaatu, hei te aroaro tonn ano o te tangata e whakaharatia ana, he mea kia pangaa atu ai e ia he ui ki te kai whakaatu, ki te pai ia. Ka poto nga korero mo te whaknhara, ki te mea nga Kai-whakawa, kahore he take e whakawakia ai tana tangata nei mo te hara, ka karanga mai ratou kia tukua ia kia haere. page 17Tena ko tenei, ka rnea ratou, lie take ano e tika ai kia whakawakia; katahi ia ka tukua e ratou ki te whare herehere, ki reira noho ai, a mea noa te Ture kia whakaputaina; he mea ano ka pungaia ia ki te tangata, ara, ka tukua kia bail. Koia tenei.

PungaTangata. (Bail.)

3. I etahi whakawakanga hara ka pungaia te tangata (bailed) ara, ka tukua kia baere noa atu; otiia me kawenata ia kia haere mai ki te Kooti ki te wahi, i te ra ano, e whakaritea mo te whakawakanga kia whakawakia taua he i whakapangia nei ki a ia. To tangata e wbakawakia ana, ratou ko ona punga, rite rawa ta tenei ta tenei moni hei utunga mana ki te Kuini, ki te kore taua tangata nei e puta mai ki te Kooti i te wa e whakaritea. Ma nga Kai-whakawa e whakarite kia hai ranei nga moni.Ta ratou e whakarite ai ko nga mea anake e man ai taua tangata nei i te whakawakanga. Kaua e whakanekehia ra-watia ake.

I nga tini meatanga ka rite te moni ma te punga, na ka rereruatia ma te tangata e whakawakia ana. Ka oti taua tangata te whai punga, kei nga punga te whakaaro mona kia puta mai: he kai tiaki ratou mona, a ki te ki ake o raua ngakau e mea ana ia ki te tahuti, a e kore e puta mai kia whakawakia, me kawe ia ki te Kai-whakawa. Kei a ia te tikanga mona, kia tukua ranei ki te whare herehere, kia pungaia mai ano ranei etabi atu tangata.

E pungaia ana ano e nga Kai-whakawa nga kai whakaatu i uia nei mo te he 0 taua tangata nei; be mea mo ratou ka puta mai, ka wha-kaatu i roto i te whakawakanga; whakaae rawa tenei tenei ki te moni hei homaitanga mana ki te Kuini ki te kore ia e puta mai te whaka-wakanga hei whakaatu.

Komiti Nui Mo Te Whakawa. (Grand Jury.)

4. Ka rite te ra e noho ai te Kooti nui, na ka uia ano taua whaka-wakanga nei. E hara tenei i te tino whakawakanga o te tangata e whakabaratia ana. He whakaaroaronga tenei, me whakawa ranei? Kua oti noa ake e tabi tangata pakari, tangata mohio o taua wahi, te whiriwhiri e te Sheriff. Kaua ratou e tokomaba ake i te rua tekau ma toru. Te mahi ma ratou, he whakarongo ki nga korero whakahara, ko era anake; a ka mutu, me ki mai, kua whai take ano e whakawakia ai, kahore ranei.

Ki te ki mai ratou, kahore he take, ka karanga mai ratou ki to Kai-whakawa nui, a ka tukua taua tangata nei kia haere. Ki te karanga mai ratou, he take ano, katahi ka whakawakia e te Kooti nui. Ko te komiti nui o te whakawa tenei.

5. Ki te takoto to tikanga mo te whakawa 0 taua tangata nei, ka karangatia tona ingoa e te Regislrar, a ka kawea mai ia, ka whakaturia ki te aroare 0 te Kai-whakawa nui. Katahi ka korerotia mai e to Registrar ki a ia nga mea whakahara mona; tuhituhi rawa. I tuhi-tuhia ai kia ata mohio ai te tangata e whakabaratia ana i to hara e - whakapakia ana ki a ia, kei whakangaua ketia hoki nga korero e ta kai page 18whakapa ina taka ki waenga nui o te whakawakanga: kia mohiotia ai ano hoki i nga wa i muri te take i whakawakia ai taua tangata nei. Katahi te Registrar ka ui ki a ia, " Kua hara ranei koe i tenei hara kua wkakapakia nei ki a koe? "

Ki te karanga mai, " Kua hara," katahi te Kai-whakawa nui ka whakarite i ta te Ture whiu mona.

Ki te ki mai, " Kihai i hara," katahi ka karangatia e te Registrar nga ingoa o te Tekau-ma-rua, ara, o nga hoa mo te Kai-whakawa nui ki taua whawakanga nei.

Tekau-ma-rua. (Jury.)

6. E hara hoki enei whakawakanga i te mea ma te Kaiwhakawa nui anake. Ki ta nga matua o te Pakeha, kahore e pai kia waiho ma te tangata kotahi. Ahakoa nui noa tona matauranga, tona pai, kahore e tika. He mea nui hoki: kaua e tarewa ki runga ki te kupu a te tangata kotahi te tikanga mo te tangata kia mate, kia hereherea ranei. Na reira i wehea ai e ratou te whakawakanga kia rua nga wahi. Tetahi wahi ma te Kai-whakawa nui, tetahi wahi ma ona hoa, ma te Tekaumarua. Ta te Tekau-ma-rua he whakarongo ki nga korero, he hurihuri marire; ka mutu, ka karanga mai ratou, Kua mau te hara o taua tangata nei, nana i mahi: kahore ranei. Ta te Kai-whakawa nui, he ata whakarongo atu ki nga kupu o te whakawakanga, kei ngau ke, kei kore e rite ki ta te Ture. Ko ia ano hoki hei whakaatu i ta te Ture ki te Tekau-ma-rua, hei whakahaere i nga tikanga katoa o te whakawakanga ki a ratou; a ki te tau te hara ki runga ki taua tangata, ko te Kaiwhakawa nui anake hei whakatau rawa ki runga ki a ia, hei whakarite i ta te Ture whiu mona.

Ko te whiriwhiringa tenei o te. Tekau-ma-rau. I te timatanga o te tau ka tuhituhia e nga Kai-whakawa nga ingoa o nga tangata o te Kuini, tangata whakahaere tika, tangata he pai nei te rongo mo ratou; o ratou tau, e rua tekau ma tahi, haere atu ki te ono tekau; o ratou whare e noko ai, kahore e neke ake i te rua tekau nga maero i matara atu ai i te Whare-whakawa. Enei ingoa, tuhituki rawa e te Sheriff.

Ka tae ki te whakanohoanga o te Tekau-ma-rua, (Jury), ka hamenetia etahi o ratou e toru tekau ma ono, e te Sheriff. I runga tonu i te rota ta te Skeriff tangohanga mai i a ratou kei tangata mo te Tekau-ma-rua mo nga whakawakanga. I penei ai kei ki te tangata, he whakaaro na te Sheriff ki nga tangata e pai ana ki tetaki taka no reira ratou i whiriwhiri ai e ia hei tangata mo te Tekau-ma-rua.

I te ra i whakaritea mo te huihuinga ki te Whare-whakawa, ka tuhitukia e te Registrar nga ingoa o enei tangata e toru tekau ma ono; he mea motu ke te pukapuka mo tenei mo tenei. Katahi ka makaa aua pukapuka e toru tekau ma ono ki te pouaka, ka ruiruia. Ka taki ka tangohia mai te tahi, te tahi, kia kapi ra ano te Tekau-ma-rua. Ka puta ake te ingoa, ka karangatia e te Registrar, a ka noho te tangata i taua ingoa ki te wahi i whakaritea mo te Tekau-ma-rua. Ka noho te Tekau-ma-rua; ka tahi te Registrar ka whakaoati i a ratou. Kihai i oati noa ka korero mai ia ki te tangata e whakaharatia ana, ka page 19mea. "Ko te whakaoatitanga tenei o te Tekau-m-rua. Mau e titiro tenei tangata tenei tangata ratou ina haere mai ki te pukapuka oati ai; me karanga mai ano hoki, ki te whakahe koe ki tetahi o ratou mo te Tekau-ma-rua i a koe ka whakawakia nei." Hei mua i te oati tana whakahe: ki te kahore e puaki tana kupu i reira, a ka tukua ratou e ia kia whakaoatitia, kahore he whakahe mana i muri. E one nga whakahe e takua ana ki te tangata e whakaharatia ana. Kei te Kai-whakawa nui te tikanga kia tukua etahi atu whakahe ki a ia ki te marama te take. Ki te whakahengia mai e tahi, a ka whakakahoretia, ka karangatia ano e te Registrar i runga ano i taua ritenga nei hei whakakapi mo to ratou turauga. Ta te Registrar whakaoati i te Tekau-ma-rau, " Kia pono ta koutou karanga mai; hei runga tonu ano i ta nga kai-whakaatu." Ka kotahi tekau ma rua tangata nei, heoi ano, kua kapi te Jury.

7. Na ka mau te Registrar ki te pukapuka i tuhituhia ai te kupu whakahara raua ko te kupu whakahoki a te tangata e whakaharatia ana, a ka korerotia ki te Jury. Ka oti, ka tahi te Registrar ka ki atu ki to Jury, " Ko te mahi tenei ma koutou, he ki mai, kua hara tenei tangata, kahore ranei i hara i tenei hara ka whakapakia nei ki a ia. Na me ata whakarongo koutou ki ta nga kai-whakaatu."

I nga tini whakawakanga e tuwhera ana te Kooti e noho ai te Kai-whakawa nui ratou ko te Jury, tomo noa ai ki roto nga tangata katoa e pai ana, ki reira whakarongo ai; ki te ata noho, a kahore e whakararu i nga mahi. E tahi whakawakanga ia te Kooti he mea e kore e pai kia kororotia nuitia e te mano tangata; ma te hunga anake nana tena mahi, te rapu i nga tangata nana aua mahi kino, te whiu hoki. I nga mea pena e ngarea ana nga wahine me nga tamariki ki waho, heoi ano o ratou e waiho ko nga mea anake e whakaturia hei kai-whaka atu.

Roia. (Lawyers.)

8. Ki ta pai to tangata e whakaharatia ana ka tukua ma tetahi Roia te tohe o tana tohe, te karo i to patu mona.

Tenei tangata to Roia he tangata i whakatupuria ake mana tenei mahi a te Ture, mana nga korero i roto i nga Kooti whakawa; mana e ui ki nga kai-whakaatu. He hohikohi tana, he korero ki te Kooti i nga mea katoa e ora ai tana tangata.

Pena tonu ai i nga tautohetohenga katoa i nga Kooti katoa, ahakoa moni, whenua, aha ranei. Ka pehea atu hoki te tangata nana to whakawa, te tangata ranei mona te whakawa, ki te mea he tamariki rawa, he koroheke, he kuare ranei? ki te mea ranei he turoro he aha ranei e kore ai e tae ki te Kooti? kahore ia e tau hei whakatika korero ai i tana korero. Tenei mahi te korero i roto i te Kooti, te mahi i nga mea e mea e tukua mai ana e nga tangata i te whakawakanga, e kore e tukua ma te mano tangata, ma te hunga anake pua kitea nei e te Kaiwhakawa nui e mohio ana ki te ture ki nga mahi o nga Kooti, a e mohiotia ana he hunga mahi tika. Nga ingoa o enei tu tangata, tuhituhi rawa e te Registrar o te Kooti ki tana pukapuka. A ki te mau tetahi o ratou i muri e keia ana, e mahi ana i tetahi mahi page 20he, ka karanga nga Kai-whkawa nui kia horoia atu tonaingoa i roto i taua pukapuka. Mutu tonu iho tana mahi; e kore etahi mahi mana e tukua i muri iho e te Kooti.

KaiWhakaatu. (Witnesses.)

9. Katahi ka karangatia nga kai whakaatu, ka uia: ko nga kai whakaatu mo te whakahara ki mua; muri iho ko nga kai whakaatu karo he.

Ka whakatika ake te kai whakaatu i roto i te Kooti, ka oati ka ki, "Taku e korero ai ko te pono, ko te pono katoa, ko te pono anake." He tangata Maori ia, te mea ehara nei i te Karaitiana, e kore ia e oati; engari ka karanga kau mai, " Taku e korero ai ko te pono, ko te pono katoa, ko te pono anake."

He mea hopohopo rawa te oati; tapu rawa. He mea whakamahara i te Kai whakaatu ki tera Kai-whakawa e kore nei e kitea, heoi e whakarongo ana ki ana kupu katoa: he kupu ano te oati ki te Atua kia riri mai ki a ia ki te korero teka, kia atawhai ia ki te korero pono.

Kei te Kai whakawa nui te tikanga mo te ata whakarongo ki nga ui ki nga kai whakaatu: mana e whakakahore nga ui e nga ui e ngau ke ana, kahore e tika; a ki te whakaputaina mai tetahi pukapuka hei whakaatu, ma te Kai-whakawa nui ano e riri atu, e tuku mai ranei. Nga kupu a nga kai whakaatu katoa, tuhituhi rawa e te Kai-whakawa nui; ki a ia ano hoki takoto marire ai aua mea i tuhituhi e ia: mo te ki rawa mai a te tangata, kihai i tika nga kupu a tetahi kai whakaatu, ka mohiotia nga tino kupu a tana kai whakaatu, a ki te mea he teka, na ka whiua. Whakarongo tonu te Tekau-ma-rua ki nga kupu a nga kai whakaatu, i a ratou ka uia nei; a ki te hiahia tetahi o ratou kia pangaa he ui ki nga kai whakaatu, ka pangaa ano ki te whakaaetia e te Kai-whakawa nui.

Ka poto nga mea whakaatu te korero, katahi tekai whakabara, tana roia ranei, ka taki ki te Tekau-ma-rua, ka whakamaramatia e ia nga mea whakaatu hei whakatau mo te he ki runga ki te tangata e whakaharatia ana. Ka mutu tana, na ka utua mai e te tangata e whakaharatia ana, e tana roia ranei, ka whaia kia whakaae te Tekau-ma-rua kahore he bara o taua tangata nei.

Whakataunga a Te Kooti. (Verdict.)

10. Katahi ka whakahaerea e te Kaiwhakawa nui nga korero o taua whakawakanga ki te Tekau-ma-rua. Katahi ka korerotia mai e ia te hara ka whakpangia nei, me nga tikanga a te Ture mo taua hara. Ka tikina ano e ia nga mea whakaatu katoa i korerotia; ka kororotia ano hoki ki te Huri nga mea i tuhituhia ki ana pukapuka,—nga mea e whakaaroa ana e ia, he nui. Ka tohungia mai ano e ia nga kupu e marama ana, me nga mea ano kahore e marama, nga mea ano hoki ka mahue nei hei hurhurihanga ma ratou. Ka mutu, ka korerotia e ia nga mea e nui ana ki tana whakaaro hei whakatutuki i ta ratou kupu ki te tika. Na ka waiho ratou hei hurihuri mo nga korero; hei ki mai, kua mahia e te tangata nei te hara i whakapangia nei ki a ia, kahore page 21ranei. Ki te kakore te whakaaro a to Huri (Jury) e hohoro to takoto, ka haere ratou ki tetaki ruma motu ke, ki reira whakaaroaro ai ki taua mea nei, ki nga mea whakaatu i rongo ra ratou, era mo te whakahara, era a te tangata e whakaharatia ana, me te kupu whakahaere ano a te Kai-whakawa nui. Ka korerorerotia aua kupu nei e ratou, a kia rite ra ano te whakaaro a te katoa. Ekore hoki e tika, ki ta kakore e rite ta te katoa.

Ka rite a ratou whakaaro, ka hoki mai ratou ki te Kooti. Na ka uia mai e te Registrar, "Kua rite ranei a koutou whakaaro?" Ka ki mai to ratou tuatahi, " Kua rite." Katahi ratou ka uia. "Ki ta koutou, i hara ranei tenei herehere? kahore ranei i hara i tenei hara ka whakapangia nei ki a ia?" Ta ratou kupu whakahoki mai ki tenei ui, ko tetahi o enei kupu nei; "Kua hara;"—"Kahore i hara." Te ingoa o taua kupu whakahoki, he Verdict. Tuhituhia tonutia iho e te Registrar.

He wa ano, ahakoa roa te korero, kakore e takoto te whakaaro a te Huri. Ka pena, ka tukua ratou e te Kai-wakawa kia haere, me te kerehere ano ka tukua kia haere. Otira kahore ke tikanga hei arai mona, kei whakawakia ano.

Tukunga Iho. (Sentence.)

11. Ki te mau i te Huri te tangata e whakaharatia ana, nana i mahi te hara i wakapangia nei ki a ia ka tukua ia e te Kai-whakawa nui ki te whiu i whakaritea e te Ture mo taua he. Tena ko tenei ka ki ratou, " Kihai i mahia e ia; " ka tukua ia e te Kai-whakawa nui kia haere. Mutu pu i reira. Ekore ia e whakawakia i muri mo taua he ra.

12. Kua mau tona he, he he e mate ai, ka tukua ia e te Kai-whakawa nui ki te mate, i runga ano i ta to Ture tikanga. Otiia e kore e whakamatea tonutia atu. Ekore hoki e tika kia whakamatea te tangata, ki te kahore e whakapaua katoatia nga tikanga o te ui. Me tuku atu e te Kai-whakawa nui ki te Kawana ana kupu i tuhituhi ai, me tana i kite ai i roto i taua whakawakanga nei. Katahi ka hurihurihia e te Kawana ratou ko ona kai whakatakoto whakaaro, a ka mutu, katahi ka takoto rawa te tikanga mo te kupu tuku ki to mate, kia wkakaotia; mo te herehere ranei kia hereherea kautia.