Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ko Nga Tikanga Nui O Te Ture O Ingarani

Te Timatanga. — Nga Pai O Te Ture

page break

Te Timatanga.
Nga Pai O Te Ture.

Nga Kai Whakawa Me Era Atu Kai Mahi O Te Ture.

1. I Mua, i te mea e noho kuare ana nga matua o nga Pakeha, kahore he ture hei pehi i te kino, hei tiaki mo te ngoikore. Ta ratou noho, i runga i te he, i te ngangare, i te wehi tetahi i tetahi, he patu tonu ta ratou i tona hoa i tona hoa, he mahi i nga mahi he katoa.

Roa rawa te mau o tenei he. Heoi ka mea nga tangata, E! heoi ano te mea e mutu ai nga mahi he, kia takoto he ture—kaua hoki taua ture e wahi whakaaro ki te tangata, engari ki tana kia rite katoa nga tangata. A ki te pokanoa te tangata, ki te takahia e ia te ture, na, me huihui nga whakaaro o te nuinga, me piri mai ki te ture, ka pehi i taua tangata he. I whakaaro hoki ratou, heoi ano te mea e wehi ai te tangata tutu; ma reira anake ano hoki e ata noho ai nga tangata pai. Kihai ia te ture i hohoro te kaha. Nui rawa te tohe o te tutu, te otinga iho, kua pai nga tangata ki te Ture.

Ta ratou whakamahinga i te Ture, na ko etahi atu raruraru kihai hoki i kitea te huarahi tika mo nga whakawakanga. He wa ano ka tautohetohe ki te tikanga o te ture. Ehara hoki nga ture i te mea tuhituhi, he mea mahara kau na nga tangata mohio. He wa ano kihai i rite nga korero a aua tangata mohio.

2. Nawai a kua kitea, heoi ano te mea e mutu ai aua tautohetohenga me tuhituhi. Kua oti hoki ratou te whakaako e nga minita o te Hahi ki te tuhituhi. Kei te tuhituhi katoa nga iwi, he mea kia mohio katoa ai nga tangata ki nga tino kupu o nga ture. He kupu hoki kihai i tutuhia e taea te whakaputa ke, i te mea korerotia ana e tetahi tangata ki tetahi tangata, e hariharia ana i tetahi wahi ki tetahi atu wahi. Kia tuhituhia katahi ka haria puta noa i te whenua; kahore e puta ke, a tuku iho ki nga whakatupuranga.

I taua wa ano ka tuhituhia nga rohe whenua, me nga tangata nona aua whenua; ki te mea ka hokona, ka tuhituhia nga tikanga o te hoko. Nga kawenata ano hoki, me nga tini whakaaetanga, tuhituhi rawa. Katahi ka takoto pai. He maha nga whakatupuranga i muri nei, e mohiotia nei ano aua whakaaetanga na. Kua kore nei nga tangata, heoi e mau nei ano a ratou mahi, a ratou kupu. Na kua tango nga iwi katoa o Oropi ki taua tikanga tuhituhi.

page 6

3. Na—te ture,—he kupu kau oti te tuhituhi, kahore ona mana, ki te kahore he tangata hei tuara. He maha ana hoki nga ture a te pakeha, e kore e taea te mahara e nga tangata. Na reira i motuhia mai ai etahi tangata, nana ake tena mahi, te ako i aua ture nei, te whakamahi; ma ratou e whiu nga mahi he, ma ratou ano e whakamutu nga tautohetohenga, Ko nga Kaiwhakawa enei me nga Kai-whakawa nunui. Ki te mea tetahi tangata kua tukinotia ia e tetahi, kaua ia e whakarite i te utu mo tono matenga; e kore hoki e tika tana whakarite, he nui hoki no tona riri, no tona pawerawera; engari me haere ki nga Kai-whakawa, ki te Kai-whakawa nui ranei, kia mohiotia ai, he pono ranei tona tukinotanga; a ki te mea he pono, he aha te utu e tika ana mo tona matenga. Nga tautohetohe katoa me tuku ma ratou e whakarite.

Kai-Whakawa Nui. (Judges.)

4. Nga kai tiaki, me nga kai whakahaere o te Ture ko te Tino Kaiwhakawa nui o te Kooti Nui. Enei Kai-whakawa nui he mea whakatu na te Kuini. Ta ratou, he whakarongo ki nga wakawakanga nui. Ma ratou ano te whakaaro ki nga mea katoa o te whakawakanga kia tika kia rite ki ta te Ture. Me whakaatu ano e ratou nga tikanga o te Ture e rite ana mo tenei mea mo tenei mea. Kia marama ano hoki kia pono ta ratou mahi. To ratou matauranga, no nga pukapuka o nga ture, no nga tikanga ano hoki i whakatakotoria e nga Kai-whakawa nui o mua a tuhituhia iho. Tetahi wahi ano hoki o to ratou matauranga he mea kite noa ake na ratou i a ratou e mahi tonu ana; ki te tuturu hoki te tangata ki tetahi mahi ka neke ake tona matauranga. Enei tangata nei hei mangai ratou mo te Ture.

Te Kai-whakawa nui o te Kooti ka timata taua mahi, me oati e ia tenei Oati:

"He oati tenei naku, moku ka mahi i nga mahi a te Kai-whakawa nui o te Kooti-Nui, ka pono ka tika taku mahi, ka whakapaua ano e ahau toku matauranga ki taku mahi, e kore ahau e wehi, e whakareka ranei ki tetahi, e whakakawa ranei ki tetahi. Kei te Atua te kaha moku."

Tetahi o nga mahi a enei Kai-whakawa nui he whakatikatika i nga mahi a nga Kai-whakawa, a nga kai mahi katoa ano hoki o te Ture, kia mahia a ai e ratou tana mahi tana mahi.

KaiTuhituhi a Te Kooti. (Registrar.)

5. Ta te Kai tuhituhi a.te Kooti, he tiaki i nga pukapuka o te Kooti nui, he tuhituhi i nga mahi a te Kooti. Ki te mea he whakawakanga, me tuhituhi e ia te whakawakanga a te Kooti, me te karanga a te Kai-whakawa nui. Enei mea i tuhituhia e ia, tiaki rawa, kia mohiotia ai i nga wa i muri te mea i whakawakia, me te tikanga a te Kooti mo taua mea ra. Ko ia ano hei whakaoati i nga tangata katoa e whakaoatitia ana i roto i te Kooti. Ko ia ano te kai tiaki o te hiri a te Kooti. A ki te puta te kupu a te Kooti kia hopukia tetahi tangata, kia herea, kia tangohia ranei ona taonga kia hokona hei utu nama, aha ranei, kei taua Kai tuhituhi te whakaaro mo taua kupu kia page 7tika te haerenga atu, kia hiritia ano hoki ki te hiri a to Kooti, kia mohio ai nga tangata katoa he tino kupu na te Kooti. Tera atu ano etahi atu mahi mana, kahore i tenei pukapuka.

Kai Whakaoti Mo Ta Te Kooti. (Sheriff.)

6. Ta te Sheriff, he mahi i te kupu a te Kooti Nui—E whai ana koki kia mana rawa te kupu a te Kai-whakawa nui: kei nui ake, kei iti iho i tana i ki ai. No reira i waiho ai ma te tangata ke, kahore i tata ki te tangata i tukinotia, ki te tangata ranei nana te tukino; kei riri, a ka kaha rawa te whiu; kei aroha, a ka iti. E kore tetahi e riri ki te Sheriff, ki te mea ka whiua he whanaunga e ia ki te whare herehere, ki te tangohia ranei e ia ona taonga, a ka hokona hei utu nama. Kahore he take e mauahara ai nga whanaunga ki te Sheriff: no te mea e mohio ana te katoa, ehara tana mahi i te mea nana ake; engari e whakaotia ana e ia ta te Ture i whakatakoto ai.

Kai Whakawa. (Magistrates.)

7. He Kai-whakawa ano enei, ma ratou nga mea ririki. Te ingoa he Magistrate, tetahi atu ingoa he Justice of the Peace. Te take i whakaturia ai enei Magistrates ki tera wahi ki tera wahi, he mea kei raruraru nga tangata i te kopikopiko tonu ki te Kooti Nui, mo nga mea ririki; kei roa hoki te haerenga o nga tangata e mea ana kia, whakatikaia te whakawakanga. Tetahi hoki, kia rite ai nga wahi katoa i te kai tiaki o te Ture, hei pehi i te tutu; kia hohoro ai nga mahi kori te kootitia.

I Nui Tireni kua waiho etahi o ratou hei Kai-whakawa tuturu: no te mea e tuturu ana ki te wahi kotahi ki reira mahi ai i nga mahi a te Kai-whakawa.

Ka tu te Kai-whakawa ki tana mahi, me oati ka whakapaua tona kaha ki te whakahaere i te tika, kia whakanuia ngatahitia te tangata taonga raua ko te rawakore, e kore e whakaatu kupu ki tetahi tangata o te whakawakanga, e kore e huna i tetahi o nga whaina, e kore e tango i te moni, i te utu whakapati hei mea mona kia mahi, kia kore ranei e mahi, i tana mahi; a heoi ano ana e tango ai ko nga utu tika ano o te whakawakanga. Tetahi ano hoki, e kore e hoatu e ia ana kupu hopu ki tetahi tangata i te whakawakanga; engari ki nga tangata kua oti te whakarite mo tera mahi.

Ki te kahore tetahi Kai-whakawa e mahi i tetahi o nga mahi i hoatu kia ratou e te ture, ma te Kooti nui ia e ngare.

8. Nga tangata i waiho hei whakahaere ture, ahakoa Kai-whakawa, Kai-whakawa nui ranei, ko nga tikanga enei ma ratou, ara.

Kia tika te whakahaere: kaua tetahi e whakanuia. Kaua o aro nui atu ki te tangata nui, kaua e whakahawea ki te iti. Kaua e wehi i te whakahe a te tangata. Heoi tana e whakaaro ai, ko te tika kia takoto i runga ano i nga korero i rongo ai ia i te whakawakanga. Ki te mea he tautohetohe ta etahi tangata, a ka haere mai kia whakariteritea; na, me whakarite ta raua whakawa; me whakatika ta te tika, me whakahe ta te he. (Tiuteronomi 25.1.)

page 8

E kore e tika kia whakarongo te Kai-whakawa ki nga mea e korerotia pukutia mai aua, ki nga kupu o wako o te Kooti. Kaua hoki e whakahe wawe, kia rongo ra ano te tangata mona te whakawa i nga mea e whakapangia mai ana ki a ia. Tika rawa tenei. Ko ta Petuha ano tenei ki nga tino tohunga ratou ko nga kaumatua o nga Hurai i te mea e whakawakia ana a Paora. "Ehara i te ritenga na nga tangata o Roma kia tukua he tangata kia mate, i te mea kiano i tutataki te tangata e whakawakia ana ki nga kai-whakawa; me tuku ano ia ki te whakahoki kupu atu ki te kupu whakawa." (Nga Mahi 25.16.) Ta Roma ture i aua ra he ture ano na tatou inaianei. Kia takoto kau ma te ao nga mea katoa i nga Kooti Ture.

Ki te mea na te Kai-whakawa te whakawakanga, mona ranei te whakawakanga, kaua ia e noho hei kai-whakawa: me tuku ma tetahi atu te whakawa.

E taumarumaru ana te ture ki runga ki te kai-whakawa ki te Kai-whakawa nui ano hoki i te mea e mahi ana i tana mahi. Ki te mea ka mangai nui tetahi tangata i roto i te Kooti, ki te whakamanumanu ranei ki te Kai-whakawa i te mea e mahi ana, ma te kai-whakawa ia e tuku ki te whare herehere. No te mea ehara i te mea ko te Kai-whakawa e whakamanu-manutia ana; engari ko te Ture. Kei runga te mana o te ture, i te Kai-whakawa i a ia e whakahaere ana. E kore ano hoki tetahi e tukua kia wkakorekore ki te Ture. I waho o te Kooti, e rite ana te Kai-whakawa ki te mano tangata. Na te mana o te Ture i whai mana ai ia i te mea e whakarongo whakawa ana.

Tenei ano tetahi atu mea nui. Ehara nga Kai-whakawa, nga Kai-whakawa nui ranei i te kai whakatakoto o te Ture; he kai whakamahi kau ratou. Ki te puta ake he mea kihai i whakaaroa e te Ture, kaua ratou e pokanoa.

Ui Mate. (Coroner.)

9. Tetahi atu kai mahi a te Ture ko te Coroner. Te mahi mana he ui i nga mate whawati-tata; ki te mate te tangata i tetahi ahatanga ranei;—nga mea ano hoki e whakaaroa ana ehara i te mate maori: nga tinana tangata i kitea l roto i te wai; nga mea pera katoa ano hoki.

Te wahi mo te ui mate hei te tahi wahi pai e tata ana ki te takotoanga o te tupapaku. E kore e tika kia uia i te Ra-tapu.

Ka rite te ra, te wahi, hei uinga mo te mate ka mea to Coroner kia karangatia e tahi tangata; kaua e torutoru iho i te tekau ma rua hei Kooti-ui. Na ka haere taua kooti ratou ko te Coroner kia kite i te tupapaku: a ka kitea, ka rapua e ratou te ahatanga i mate ai. Nga tangata nona te kitenga whakamutunga i taua tupapaku i te mea e ora ana, me nga tangata e mohio ana ki te tahi aha ranei aha ranei o taua matenga, ka rapu katoatia ratou, a ka kawea mai ki te Coroner, kia uia e ia. Ka kohikohia katoatia e ia nga mea katoa e marama ai taua matenga hei whakaaroaronga ma ratou ko te Kooti-ui.

Katahi ka korerotia e ia aua mea katoa ki te Kooti-ui, a ka waiho ma ratou e ki mai, he mea whakamate ranei, he mate noa iho ranei, he page 9mea tupono noa ranei. Na he whakamate, me ki mai he kohuru taua whakamatenga, kahore ranei.

Ki te mea te Kooti-ui, he mea tupono noa tona matenga—i taka ranei ki te wai a mate ake, he aha ranei, ka mutu i reira, a ka tanumia te tupapaku.

Ki te karanga mai te Kouti-ui, he mea whakamate na te tangata, me ngare e te Coroner te kai hopu mo te tangata i kiia nana i whakamate, me tuku kia whakawakia. Otiia kaua e torutoru iho i te tekau ma rua nga tangata o te Kooti-ui nana te whakaae.

He matenga i roto i te whare herehere, me kooti-ui. Ea mate hoki te herehere, me whakaatu e te rangatira o te whare herehere ki te Coroner. He mate pera, kia toko-ono o nga herehere kia toko ono nga tangata pai, tangata tika, o nga whare i waho tata hei Kooti-ui.

I nga Kooti-ui katoa me tuhituhi te karanga a te Kooti-ui, me whakapiri ano nga ingoa o te Coroner ratou ko oetahi tangata o te Kooti-ui, kaua e torutoru iho i te tekau ma rua, me tuku ano kia haria ki te kai tuhituhi o te Kooti nui, ara ki te Registrar o te wahi i noho ai tana kooti nei.

Te tahi atu ano hoki a te Coroner he ui ahi,—na te aha,—ki te mea kua wera te tahi aha ranei, a e whakaaroa ana he mea tahu marire.