Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Paremata Maori o Niu Tireni. Nohanga Tuatahi. I tu ki Te Waipatu, Hune 14, 1892.

Tiriti O Waitangi

Tiriti O Waitangi.

Aperira 14, 1892.

I tuhera te Tiriti o Waitangi i tenei ra ko nga tangata i uru ki roto i taua Whare e 740.

Ko Heta te Haara te Tumuaki i te Mutunga o te karakia whakatuhera a nga Minita tokorua Matiu Kapa raua ko Hauraki Paora.

Ka tu a Heta te Haara ki runga ka mea—Kia whakapaingia a Ihowa te Atua o Aperahama te Atua o Ihaka te Atua o Iharaira koia nei te Atua o tatou tupuna nana nei ratou i Arahi ora mai i te moana nei i whiti mai ai ki enei motu e noho nei tatou me hoatu te kororia ki ai a, ake, ake, ake.

E hoa ma e nga Rangatira whaimana o nga iwi Maori o nga motu e rua o Aotearoa me te Wai-pounamu kua hui mai nei ki te Tiriti o Waitengi, Tena ra koutou.

Kia ora tonu ma te atua tatou e tiaki e manaki e whakakaha ki te whakahaere i nga tikanga pai e ora ai te Iwi Maori me nga motu i runga ano i te aroha me te whakapono.

Tenei ahau te tu nei i mua i o koutou aroaro e nga rangatira o nga iwi ki te hoatu kia koutou i te nui o te hari me te koa o nga ngakau o nga Rangatira me nga iwi o te pito whakararo mai o Akarana mo ratou kua kite a tinana atu ia koutou kua huihui taki nei koutou mema tou ki te Tiriti o Waitangi nei ki te ata whiriwhiri me te ata tirotiro i nga ritenga katoa o roto i nga take meake nei whaka-takotoria atu ki o koutou aroaro kia mahia.

Ka whakatakotoria e taku komiti ki o koutou aroaro nga take tuatahi i whakaaetia e o tatou matua tupuna hoki ara.

1.Ko te Runanga whiriwhiri o te tau 1835.
2.Ko te Tiriti o Waitangi i te tau 1840.
3.Ko te Rarangi 71 o te ture nui mo Niu Tireni o te tau 1852.
4.Ki a kauaka e tipu ake he Raruraru i waenganui o nga iwi e rua o Niu Tireni.

Ma koutou ano hoki e whakatakoto a koutou nei take i kite ai he pai he marama mo tenei whaka-kotahitanga ki te aroaro o to koutou whakaminenga Rangatira i roto i tenei huihui nga kia whiriwhiria.

Ka ata whakakitea ano hoki kia koutou nga Pukapuka rarangi ingoa i hainatia e nga Iwi Maori i runga i nga motu e rua o Aotearoa me te Waipounamu mo tenei whakakotahitanga o te Iwi Maori.

Ka whakina ano hoki ki tenei whakaminenga nga manakitanga mai a nga iwi ki nga kai whakahaere i te haina o nga Iwi Maori i roto i nga tau e rua kua pahure ake nei.

Ka panuitia ano hoki te Pukapuka Rarangi ingoa o nga Rangatira i whiriwhiria mo te Runanga o te kotahitanga o te Iwi Maori i tuhi a nei i te tau 1889 no roto i nga iwi e wha Ngapuhi Te Rarawa Te Aupouri me Ngati Whatua engari e puare ana mo te whakauru mai o etahi o nga Rangatira ki roto ki taua Runanga whiriwhiri te hunga kahore i uru i mua.

page 10

Ka korerotia ano hoki ki a koutou nga iwi kaore i tuhi i o ratou ingoa ki roto i nga pukapuka whakatuturu i te whakaaetanga ki te whakakotahitanga o te Iwi Maori.

Ka panuitia atu ano hoki te puka puka a te komiti i whiriwhiri a i te hui i tu 14 Omanaia Hokianga i te 15 o nga ra o Mei, 1890, me nga mahi katoa a te komiti i muri iho, Heoi ano.

Heta te Haara, Tumuaki o te Tiriti o Waitangi.

I te mutunga o te whai korero a Heta Te Haara ka nukuhia te korero mo te Turei 19 o nga ra o Aperira, 1892, i te Turei 19 o nga ra kapu are ano te whare kanoho ko Raniera Wharerau hei Tiamana, ka korero te Tiamana ki te whakaminenga ka mea.

Kua tukua atu e Heta te Haara nga Take hei mahinga ma te whakaminenga Rangatira nei ka ko-rero atu ahau i te tokomaha o nga tangata o nga mahi e rua o Aotearoa me te Waipounamu.

Kua tuhi i o ratou ingoa ki nga pukapuka whakatururu i te tangata ki roto i te whakakotahi-tanga nga Pukapuka i haria e ahau e Hapakuku Moetara e Penetaui ki Ahaina nga iwi i roto i nga tau e rua kua mahu e ake nei. A ko te tokomaha o te hunga i whakaae e 20,934 na ka whaka atu ahau ki te nei whakaminenga ki te tangata e tu i muri i au a mana e whakamarama nga ritenga o roto i nga take kua whakatakotoria a tu nei e te Tumaki e Heta te Haara ki te aroaro o tenei whakaminenga Rangatira ko Mangakahia.

Ka tu a H. Mangakahia ka mea Memuka te Where mo te rua karaka.

I te 2 ka tuwhera te Tiriti ka tu ko H. Mangakahia i te aroaro o te whakaminenga ka mea.

Kia ora tonu te Tumaki Honere o te nei whakaminenga katoa me te Tiamana Honore kei te aroaro o nga Rangatira ariki i roto i tenei whare i te Tiriti o Waitangi kia o ra tonu koutou nga Rangatira Honore he ariki nei koutou noia wahi noia wahi o nga motu e rua o Aotearoa me te Waipounamu me nga motu hoki e tata ana ki e nei nga motu kua karangatia nei ko Niu Tireni. Tena ra koutou.

Tenei ahau kei te whakamoemiti me te whakawhetai ki te Honore Tiamana kua karanga nei i au kia tu i mua i o koutou aroaro e tenei huihui nga nui o nga Ariki o nga motu e rua ki a whakamarama a i ahau i nga ritenga o nga take e wha i tukua, nei 14 te whakaminenga koia tenei ta ku whakamarama i nga Takanga i meatia nei kia tu he Huinga penei mo nga Iwi Maori o enei motu ki te Tiriti o Waitangi nei ki te mahi i nga tikanga o nga take e wha kua whakatakototia e te Honore Tumuaki ki te aroaro o tenei whakaminenga i te 14 o nga ra o tenei marama.

I te mea kua rongo nga Iwi Maori katoa o e nei motu e rua i te Mamae me te taumaha i raro i te Mana o nga Wanganga ture ate Paremata o te Kawanatanga o Niu Tireni i nga tau maha kua mahu e ake nei na reira i kimi ai nga Iwi Maori o e nei motu e rua i nga huarahi e mauai ki a ratou o ratou toenga whenua Papatupu me o ratou whenua hoki kua karauna karaatitia kia ratou.

No reira kei te mohio koutou ki nga mahi a nga Iwi Maori i te tau 1888 i tu he hui rapu tikanga mo nga ture e hanga ana e te Paremata i taua tau ki tenei whare ki te Tiriti o Waitangi. I tu hoki tetahi hui ki Waiapu i taua tau ano mo nga ture Whenua Maori ano te take. I tu tetahi hui ki o mahu Heretaunga i taua tau ano mo nga ture Whenua Maori ano te take. I tu tetahi hui ki Waira-rapa i taua tau ano mo nga ture Whenua Maori ano te take o tera hui. I tu hoki tetahi hui ki Whanganui i taua tau kotahi ano 1888 ko nga kupu katoa. I mahia i roto i nga hui kua korerotia ake ra e au i haria katoatia ki te hui i tu ki Whanganui. I whakateputia katoatia ki reira nga kupu o era atu hui.

Kia ana ko nga kupu i oti te whakaae o te nei hui, me nga kupu hoki o roto o era hui i tu ra ki Waitangi ki Waiapu ki Omahu ki Wairarapa, ma nga Mema Maori e whakapuaki ki te Paremata nga ture hoki i mahi a e nga Iwi Maori i roto i au a hui hei tikanga mo ratou whenua ake.

Kia ana hoki e taua hui me whakakotahi nga whakaaro o nga Mema Maori i na tu ratou i roto i te Paremata ki te whakahaere i e nei tikanga. Me tau toko katoa ratou i te korero a te tahi a te tahi o ratou whakaaetia ana e ratou, te taenga o aua Mema ki te Paremata, pakaru ana aua mema kaore i rite ki ta ratou kupu i whakaae ai i te aroaro o ratou iwi i te hui i tura ki Whanganui a kore ana he mea i oti hei pai mo nga Iwi Maori o roto o aua take i mahiara e aua hui e rima i te tau 1888.

He pera ano te tino take o tenei whakaminenga i karangatia ai kia huihui mai ki te Tiriti o Waitangi nei, ara he Rongo i te Mamae me te taumaha o nga ture o te Kooti Whakawa Whenua Maori me nga ture Ruri Whenua Maori nga Ture Whakawa tuarua me nga ture Whakawa wehewehe Whakawa hea tupapaku me nga Ture Whakatu Kaitiaki mo nga tamariki.

Ture a rai hokotahae me nga Ture Hoko Whenua Maori, Ture Hanga Wira ma nga tupapaku Ture Here Whenua Ture Mokete me nga Ture Riihi Whenua Maori me nga Ture Whakatu kaitiaki mo te katoa Ture o nga Whenua Mahinga Koura Ture o nga Whenua Mahinga Ika Ture o nga Mahi Kamu-pene Whakanohonoho Whenua.

page 11

I roto i e nei Ture katoa kua korerotia ake nei nui atu te mate o nga Iwi Maori i o ratou Wheua i te ngaunga aenei ritenga katoa.

Nako nei i whakahokia ai nga take hei Mahinga ma tenei Whakaminenga Rangatira ki nga Tima-tanga mai o nga Ture ara ki te Tiriti o Waitangi o te tau 1840 me te Rarangi 71 o te Ture nui mo Niu Tireni o te tau 1852. I tupu ake hoki i roto i enei ture nga mana hanganga ture e ma hianei ki runga i nga whenua o te Iwi Maori ara nga mana katoa i tupu mai i te Tiriti o Waitangi, engari ko te mahinga i nga ture hou i runga i te Take tawhito ara i te Tiriti o Waitangi i mahia he tia.

Ka mutu taku whakaatu i nga ta tino take i whakahaere ai mako nei he huarahi mahi mate nei whakaminenga Rangatira.

Ka tahuri ahau i naia nei ki te korero atu i taku whakamarama mo te take tuatahi i roto i te Panui eki ana taua take tuatahi.

(1) Ko te whakakotahitanga o te Iwi Maori kia mahia i konei kia oti.

Ko te tikanga o tenei kupu whakakotahitanga he whakaaetanga na te Tane na te wahine na te tamaiti kia kotahi he Tikanga mo ratou mehemea kaki to ratou kai whakahaere me penei he Ture mo tatou whakaae katoa te tane te wahine me te tamariki.

Ki te kii ano to Ratou kai whakahaere tenei te huarahi hei haere nga mo tatou whakaae katoa ratou. Ko te tino tikanga tenei o te nei kupu he kore no tetahi o taua huihui nga tangata e puta ke ki tetahi huarahi ko tahi ratou mo nga mea katoa na reira tenei take i pa nga ai ki mua i te panui.

Kia mahia e tenei Huihuinga Rangatira kia whakaae mai nga Iwi Maori katoa o e nei motu e rua kia kotahi he tikanga kaua e tahi Iwi o enei motu e rua e noho ki waho o te whakakotahitanga. Mehe-mea ka kotahi nga Iwi o enei motu tuturu rawa katahi, taua whakakotahitanga o ana Iwi Maori nei ka tahuri ki te mahi ki te ata whiriwhiri i nga ritenga o te take tuarua i roto i te Panui me te take tuatoru me te take tua whaa.

Memutu taku whakamarama i te take tuatahi.

Ka timata taku whakamarama i nga ritenga o te take tuarua ara o te Tiriti o Waitangi i penei taua take.

(2) Ko te Tiriti o Waitangi o te tau 1840 kia tirohia kei te whea wahi o taua Tiriti i man kore ai tatou ki te whakahaere tikanga mo tatou whenua.