Kia whakakororiatia te ingoa o Te Matua, o te Tamaiti, o te Wairua Tapu e tatou, na ratou nei koutou i arahi ora mai i runga i nga huarahi i haere mai nei koutou, i tae ora mai ai koutou kia matou e noho atu nei i te Tiriti nei.

Kupu Tua-rua.

He Kororia, he Honore, he Maunga-rongo ki runga ki te whenua, he whakaaro pai ki nga tangatā kua noho huihui nei ki Te Tiriti o Waitangi, kua tu nei ki Heretaunga. Na enei kupu kei runga i te mata o te whenua e takoto ana. I penei ai o tatou ahua, me o tatou whakaaro te nui o te pai.

Kupu Tua-toru.

Kapiti. Hono, Tataihono, ko te hono a wai? ko te hono a te Tipua kia mau. E mahu akuanei, e mahu apopo.

Kupu Tua-wha.

"He Toi Tipu Te Toi"! He Toi Ora Te Toi! Ko Te Toi tenei o koutou tipuna i tae ora mai ai ratou i to ratou haerenga mai i Hawaiki ki Aotearoa nei.

I tenei wa, ko Ihowa to koutou Toi Ora, koia hei arahi i a koutou ki runga ki nga mahi pai katoa, mana hoki e whakarite mai ta koutou e tumanako atu nei.

E hoa ma, e nga Rangatiratanga, me nga Ariki Honore o ia Iwi o ia Iwi i haere mai nei koutou ki konei, o ia wahi o ia wahi o nga Motu e rua o Aotearoa o Te Waipounamu, tena ra koutou.

Tenei Ahau te tu atu nei i mua i o koutou aroaro i tenei ra i te mea kua rite te marama kua rite hoki te ra, ko te tekau-ma-wha o Hune, tau kotahi mano e waru rau e iwa tekau-ma-rua (14 o Hune, 1892) kia huihui mai tatou ki tenei wahi, i runga hoki i nga ritenga me nga mana i mahia e Te Runanga Whiriwhiri i nga ritenga o te Kotahitanga o nga Iwi Maori i te hui i tu ki te Tiriti o Waitangi, i te tekau-ma-wha o nga ra o Aperira, i te tau kotahi mano e waru rau e iwa-tekau-ma-rua (14 o Aperira, 1892) me etahi ra i muri iho.

I whakātuturutia e taua Runanga i reira kia nukuhia mai taua Tiriti ki Heretaunga nei tu ai, kia mahia i roto i tenei tunga o taua Tiriti nga ritenga katoa o nga take i panuitia ra mo taua hui, tera ka panuitia ano aua take kia koutou.

page 3

—Nga Take:—

Heoi i te mea he whenua hou tenei, he whare hou hoki, a te tunga o te Tiriti kua nui rawa hoki te tokomaha-tanga o nga Rangatiratanga, mo o ratou Iwi, hapu hoki kua uru hou mai ki roto ki Te Runanga Whiriwhiri, Whai-mana, me Te Kotahitanga i roto i nga rohe i wehewehea e waru (8) o nga Motu e rua, i runga hoki i te whakaritenga kia tekau-ma-rua (12) nga Mema mo roto i te takiwa kotahi, o aua wawahanga.

A, no reira kua mea mai te Komiti whakahaere i nga ritenga o te tunga o tene i Tiriti ki konei kia panuitia katoatia atu ki tenei Huihuinga Ariki, me nga Rangatiratanga Honore i roto i tenei Whakaminenga nga take katoa o te hui i tu ki te Tiriti o Waitangi i te 14 o nga ra o Aperira, 1892, me nga mea katoa i korerotia i roto i taua hui, a tenei ahau kei te tautoko i ta ratou kupu.

He mea ra tenei kia whai maramatanga nui ai koutou mo a te wa e whiriwhiria ai nga tikanga katoa o roto o aua, putake kua rite katoa nga mea e puta nui ai he kaha mo koutou e taea ai te whakaoti e koutou nga ritenga o roto o nga take e wha (4) kia rite ki te mea e tumanakohia nei e te Iwi Maori.

Heoi e ora ana a Ihowa, Atua Ora o nga mano, maana koutou e awhina mai i roto i nga wakatoa, maana hoki e whakamarama o.koutou ngakau ki te mahi i enei mea katoa, a maana e whakaoti mai ki runga i ta koutou e tumanako nei.

Heoi kia ora Te Kuini Wikitoria o Ingarangi, me tona whanau katoa me ona Kawana me ona Iwi i raro i tona mana.

Ka mutu tenei panui ka tino eke te haki o te Tiriti o Waitangi ki runga o te pou rere ai ka mea a H. Tomoana Tiamana me hui katoa nga mema i pootitia mai e nga hapu o te iwi Maori i roto i nga takiwa e waru o nga motu e rua, i whakaritea e te hui ki te Tiriti o Waitangi i te 14 o nga ra o Aperira, 1892.

Ki roto ki te whare i whakaritea mo taua Runanga nui. Ka whakatuheratia taua whare. I te tuarongo o taua whare i reira nga whakaahua o nga Rangatira o Ngatikahungunu, o te Hapuku, o Tareha, o Te Harawira Te Tatere, o Te Meihana Takihi. Ko te tikanga o enei i whakonohoia ai ki reira ko etahi tenei o nga tino kaumatua rangatira o Ngatikahungunu e pupuri ana i nga whakahaere o te Tiriti o Waitangi, e pupuri ana hoki i nga whakahaere o te rangimarie. Ko te whakaahua o Renata Kawepo, o Paora Kaiwhata, o Karaitiana Takamoana, kihai i tae mai ki roto ki taua whare i te nui o te raruraru. Ko etahi tera o nga rangatira o Ngatikahungunu nana i pupuri nga tikanga o te Tiriti o Waitangi o te Rongopai hoki. I noho ai o ratou ahua ki reira he mea kua owha kia ratou tenei mahi. Ko to ratou tino hiahia tenei i te wa e ora ana ratou kia mau ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Kia mau ki nga tikanga o te Rongopai, kia mau ki te pupuri i nga toenga whenua, kia kaha kite whakahaere i te Maungarongo ki nga hapu o te iwi Maori o Niu Tireni, kia kaha ki te whakahaere i te kotahi-tanga o te iwi Maori. Ko a ratou kupu enei i roto i nga hui nunui, heoi katahi ano te iwi Maori o nga motu e rua ka eke nui ki runga ki te whakaaro kia whakakotahitia nga hapu katoa o te iwi Maori. Koia te take i kiia ai kua owha kia ratou nga take o tenei hui. Ka rupeke nga mema i pootitia ki roto ki taua whare. Ka tutakina te whare, ka tu a H. Tomoana tiamana o te komiti, ka mea. E mihi atu ana ahau kia koutou e nga rangatira mema honore kua hui mai nei koutou ki roto ki tenei whare i runga i te whakaaro o te iwi Maori me o ratou rangatiratanga kia pootitia mai koutou hei mema mo tenei Runanga nui, hei kimi i nga tikanga e ora ai te motu, e ora ai nga motu e rua, o Aotearoa me te Waipounamu, ara nga wahi o aua motu e rua e tika nei kia mau ki raro i te mana me te rangatiratanga o te iwi Maori me o ratou hapu. Kite whakahaere hoki i te tikanga e taea ai te whakahaere te kotahi-tanga o nga hapu me nga rangatira o te iwi Maori, o nga motu e rua, kia tipu ai tatou te iwi Maori i runga i te rangimarie i raro ano i te mana o te Kuini o Ingarangi. Tera ano ka whakatakotoria atu nga take katoa o te hui ki te Tiriti o Waitangi me era atu take e apitina ana ki te taha o enei take hei whakaaro ma koutou i nga tikanga e tupu ai te pai mo te iwi Maori me ona hapu.

Te tuarua o aku kupu kia koutou, me tahuri koutou ki te whakatu i te Pika me te Tiamana me te Pirimia me nga minita e rite ana ia koutou hei upoko mo tenei Runanga nui. Heoi ka tukua atu e au tenei whare kia koutou me nga tikanga katou mo tenei hui.

Tera ano ka tu etahi tangata ki o koutou aroaro whakamarama ai i nga take katou i whakanekehia mai i roto i te hui o te Tiriti o Waitangi ki konei whakaoti ai. Heoi me neke te whare ki te 16 o nga ra tuhera ai kia taria etahi o nga hapu me nga rangatira o te iwi Maori o te motu nei, kia tahuri hoki koutou ki te whaihanga i te ahua o tenei Runanga nui o te Kotahitanga, heoi ka nekehia te whare ki te 16 o nga ra o Hune, 1892.

I te 16 o nga ra o Hune, 1892. Ka tuhera ano te whare. Ka tonoa te panui o nga mema i pootitia mai hei mema mo tenei Runanga nui e nga takiwa e waru o nga motu e rua koia tenei te rarangi ingoa o nga mema. Ka timata ia Ngapuhi.

page 4

Te Rarangi Ingoa O Te Pooti O Ngapuhi.

Tai Hauauru.

Tai Raiwhiti.

Ngai Tahu Ki Te Waipounamu.

I te mutunga o te panui me te karangaranga i nga ingoa o nga mema ka pooti tia te Tiamana hei whakahaere i nga tikanga e ahei ai nga mema o te Runanga nui o te kotahitanga te whakatutu i etahi o nga tangata i roto i nga mema hei kaiwhakahaere mo taua Runanga. Ka tu a Wipere ka whaka-takoto i taua motini ki te aroaro o te Runanga kia pooti tia ko H. T. Te Whatahoro hei Tiamana ka page 6tautokona e Taare Tikao, ka pootitia ka noho a H. T. Te Whatahoro ki te nohoanga Tiamana. Ka tu ko Mangakahia ka mea kite Runanga "e tono ana au kia pootitia he Pika mo tenei runanga." Ka tau-tokona e Meiha Keepa kia whakaturia ko H. Tomoana hei Pika, ka pootitia tu ana ko H Tomoana te pika. Ka nekehia te whare e te Pika kite 17 o nga ra, te 10 o nga haora a.m. I te 17 o nga ra o Hune, 1892, i te 10 a.m. ka mea te pika kia puta nga tangata o roto o te whare e hara nei i te mema no te Runanga nui o te kotahitanga. Ka mea ia ki nga mema, Me Pooti a H. Mangakahia hei Pirimia mo te Runanga nui o te kotahitanga ka tautokotia e Meeha Keepa pootitia ana tu ana a Mangakahia hei Pirimia mo te Runanga ka pootitia nga minita mo taua Runanga tu ana ko Raniera Te Wharerau, ko Mitaititore, no Ngapuhi ko Timoti Te Whiu no Ngaitahu ki te Waipounamu i te mutunga o te Kara-ngatanga i enei tangata, ka whakaoatitia ki te whakaoati i whakaritea e te Kawanatanga Nui o Niu Tireni, Ka whakanekehia te whare ki te 18 o nga ra o Hune 10 a.m. kia ahei ai i te Pirimia me ona Minita te whakatakoto mai i etahi take hei mahi ma te Runanga nui o te kotahitanga.

I te 18 o nga ra o Hune 10 a.m. ka tuhera te whare. Ka tu te Pirimia ka mea me kowhiri nga mema mo te Runanga Ariki o te kotahitanga o te Tiriti o Waitangi, ka whakaae te Runanga nui o te kotahitanga. Koia tenei te rarangi ingoa o te Runanga Ariki.

I te 12 o nga haora o taua ra ka nukuhia te whare ki te Mane 20 o nga ra o Hune, 1892, 10 a.m.

I te Mane i te 20 o nga ra 10 a.m. katuhera te whare. Ka tu te Pirimia ki te whakamarama i nga take i whakatakotoria ki te hui i tu ki Waitangi. I panuitia e H. Tomoana Tiamana i te 14 o nga ra o Hune, 1892. I te taenga ki waenganui o tana whakamarama tanga i nga take o taua hui, ki nga mema o aua Runanga e rua e noho nei i roto i tenei whare. Ka mea a Meiha Keepa te Rangihiwinui "E inoi atu ana ahau ki te Pirimia me ona Minita kia whakaaetia mai taku motini, kia whakatakotoria e au ki te aroaro o te Tiamana," ka mea te Pika a pai ana. Ka panuitia e te Tiamana te motini a Meiha Keepa koia tenei.

E whakaaro ana ahau kia whakatakoria mai e te Pirimia me ona hoa minita tetahi take hou hei tukunga atu ma tatou inaianei tata ano ki te Paremata nui e tu mai nei i Poneke, no te mea e tata ana te tuhera o taua Paramata. Kia whakaritea hoki etahi tangata i roto i tinei whakaminenga hei mau atu i nga take e whakaritea ana e enei Runanga e rua. Ko te whai korero a te Pirimia me whakaneke atu mo tetahi takiwa me homai e te Pirimia me ona hoa minita tetahi Pire poto whakaatu mai ki enei Runanga e rua; i nga take e whakaarohia ana e te Pirimia me ona hoa minita hei tuku atu ki te Paremata Nui o te Koroni e tu nei i Poneke.

Timi Kara (James Carroll)—E tu ana au ki te tautoko i te motini a te mema honore mo te Taihauauru, me whakatakoto mai e tenei kawanatanga a ratou whakaaro i mahara ai ratou, e tika ana kia tukua atu kite Paremata nui e tu mai nei i Poneke. Kia tahuri ai nga mema o tenei Runanga honore ki te ata rapu i nga tikanga o te Pire a te Kawanatanga o te iwi Maori. E hara ite mea tika, kia kaikatia te mahi o nga take e tukua ana ki tera Paremata, Engari i runga i te mea kua tata nga ra e tuhera ai te Paremata e tu mai nei i Poneke, koia ahau i tautoko ai i te motini a te mema o te Taihauauru. E whakaaro ana hoki ahau kua takoto tetahi Pire i tera atu Paremata ki te aroaro o te whare, a i tonoa ki te Kawanatanga kia whakanekehia tana pire, kia whai takiwa ai nga hapu o te iwi Maori ki te whiriwhiri i ratou whakaaro mo taua Pire, ara ko taua Pire he Pire whakatokoio Ture mo te Kooti Whenua Maori. Na e hoa ma e te Kawanatanga me nga Runanga honore o nga rangatira e noho nei i roto i tenei whare e mohio ana koutou he nui ta koutou whakahe mo te Kooti Whenua Maori me ona Ture Katoa. I te 1888 i tu tetahi hui nui ki te takiwa o Ngapuhi, i tu tetahi ki Waiapu ki te takiwa o Ngatiporou i tu tetahi ki te Wairoa i tu hoki tetahi ki Omahu, i tu tetahi ki Wairarapa i tu hoki tetahi ki Whanganui. I hui huia nga take o enei hui katou ki Whanganui. Te tino whakaaro nui o te iwi Maori me o ratou hapu i roto i aua hui kua kiia ake nei e au, ko te tono ki te Paremata e tu nei i Poneke kia whakamutua te mahi a te Kooti Whakawa Whenua Maori; engari kia tukua ma nga Komiti Maori e whakawa nga whenua Maori. Te tuarua o nga kupu nui, kia araia, kia whakamutua te hoko i nga whenua Maori. I reira ka mea te Kawanatanga kia tukua etahi Komihana hei ata ui ui i nga whakaaro o te iwi Maori a kua tae te whakaatu a aua Komihana ki te Paremata. Te Whakautu a te Kawanatanga mo ana hui kua kiia ake nei, me te Ripoata a nga komihana. Ko taua Pire e takoto mai nei, ka whakahaerea nei i roto i tenei tunga Paremata. Na e whakaaro ana ahau e tika ana kia kokiritia a koutou whakaaro a tenei Kawanatanga ki te Paremata mo taua Pire. Ki taku whakaaro kaua hei tino turakina rawatia te Kooti Whenua Maori no te mea e mohio ana ano tatou e kore e taea e tatou nga mahi a taua Kooti, engari me tono tatou kia whakanohoia he Runanga huri hei hoa mo nga Tiati ki te whakawa ki te whakatau i nga whenua no te mea he maha nga Tiati e tu nei kahore i te mohio ki nga tikanga me nga take o te iwi Maori ki o ratou whenua, koia te nui o te raruraru e puta ana mai i roto i nga whakatau he; a ka tipu ake he raruraru i nga tono whakawa tuarua, tuatoru, e whakapau nui ana i te moni, he mate ano tenei, no reira i tika ai kia whakaturia he Runanga huri hei hoa mo nga Tiati. He tika ano tenei whakaaro e kiia nei e tatou me tuku ma te Komiti Maori e whakawa nga whenua o te iwi Maori; na kotahi te mea hei titiro ma tatou, ka tika ranei ma te Komiti o Heretaunga e whakawa nga whenua o Heretaunga nei ano ki taku whakaaro e kore tenei e marama engari me Karangai te Komiti o Turanga o tetahi atu takiwa ranei hei whakawa i aua whenua o Heretaunga nei no te naea he iwi mohio tatou ki te whakapae ki nga tangata e noho a whanaunga ana koia i tika ai me tiki he Komiti i etahi atu takiwa. Na me titiro ano tatou ki te taumahatanga o tenei mahi. He nui to tatou pouri mo te nui o nga utu o nga whakahaerenga i o tatou whenua i roto i nga page 8Kooti Whenua Maori, e mohio ana koutou ki tenei, tena me he mea ka kiia ko te Komiti o Turanga e haramai ki te whakawa i nga whenua o Heretaunga nei, ka nui te taimaha ki te hunga nana nga Keehi, ki te utu i te mauranga mai a te Tima, ki te utu hoki i nga kai e whakapaua ana ma taua komiti, me era atu mahi katou e whakaarohia ana hei awhina inga mahi a taua komiti, ki taku whakaaro e kore ano e taea e tatou tenei mahi, no reira ahau i whakaaro ai, me kaati he tono ma tatou ko enei take e rua ara kia tu he runanga huri hei hoa mo nga Tiati, kia tonoa atu hoki ki te Paremata kia whakamanatia nga utu e whakapaua ki runga ki nga mahi a taua Kooti Whenua Maori, e whakaae ana au mo enei take e rua kia wawe te takoto tetahi pitihana ma koutou ki te whare mo enei take.

Ka tu ko Hamiora Mangakahia, Pirimia o te Kawanatanga Maori—I te mea kua tono mai te mema o te Taihauauru a kua tautokona e te mema mo te Tairawhiti mo te Paremata nui kia whakatakotoria atu tetahi Pire, ki te aroaro o tenei runanga honore. E whakaae ana au me oku hoa Minita, ka nekehia atu e au te toenga o taku whakamarama i nga take o te Tiriti o Waitangi me nga korero whakamarama a oku hoa minita ki tetahi atu takiwa e whakaarohia ana e tika ana e matou ko oku hoa minita engari ka whai kupu atu ahau mo runga i tenei take kua takoto nei te motini ki te aroaro o tenei whare, kahore ano he whakaaro i tae mai ki roto ki au me oku hoa minita kia whakahau atu kia koutou kia tahuri tatou ki te whakahaere i etahi tikanga nunui ki te hanga ranei i etahi ture, ko te take e noho nui ana toku whakaaro kia oti nga take i whakatakotoria ki roto i te hui i te Tirita o Waitangi kua timata nei au ki te whakamarama atu kia koutou inga tino take kia marama ai ta tatou hanga i nga tikanga o tenei Kotahitanga. Heoi. Ka whakatakotoria atu tetahi Pire poto ki o koutou aroaro mo tenei take.

Kua tono a Meiha Keepa me etahi onga mema ki a whakatakotoria e Tenei Kawanatanga ana Pire a kaa tu atu te Pirimia ki te whakaatu ka nekehia te Ware i te Taite ki te mane kia ahei ai te Kawanatanga te whakatakoto atu i etahi Pire ki o koutou aroaro he mea ata Perehi. Heoi ka tiana te Whare ki te Mane 10 a.m. Tuwhera ai.

Ka tu te Tiamana ki te panui i te Pire. Koia tenei.