Te Hoko a Te Keepa.

Taro ake nei ka wha tekau nga tau ka pahure i muri i te hoko a Te Keepa, e mohiotia nei hoki ko te hoko a Ngaitahu. I tuhia te pukapuka hoko ki Akaroa i te 12 o nga ra o Hune, 1848, a ko te rohe ki te raki o taua hoko he raina i timata i Kaiapoi i te tai rawhiti whiti tonu atu ki Moringa Kaihiku i te tai hauauru; ki te taha ki te rawhiti me te hauauru ko te moana nui; ki te tonga he raina i timata i Tokota i ko atu o te awa o Maranuku i te tai rawhiti rere tonu atu ki Whakatipu Waitai i te tai hauauru; ko nga eka o te poraka i roto i nga rohe kua korerotia i runga ake nei i neke ake i te 20,000,000 eka. Ko te utu i utua ai taua whenua e £2,000 pauna moni, me etahi whenua e 6,359 eka i wehea hei porowhita ma nga Maori i muri tata mai o te hoko.

I raro iho i te whakaaturanga o nga rohe, he kupu penei me enei i raro iho nei kei roto i te tiiti (kei ta te reo pakeha) mo nga whenua e rahuitia ana ma nga Maori ara: " Ko o matou kainga me o matou mahinga kai ka puritia ma matou me o matou tamariki i muri i a matou, a ma te Kawana e wehe ke tetahi atu wahi whenua ma matou ina ruritia te whenua e nga kai ruri."

E ki ana nga Maori he maha ke nga ahua mahinga kai hei roto i nga kupu " mahinga kai" i tuhia nei ki te whakamaoritanga o te pukapuka hoko, kahore i rite ki ta te reo pakeha e ki nei he ngaki kai ki te whenua anake, a i whakatikaia ta ratou kupu e te Kooti Whenua Maori i te tau 1868.

I ki te Kooti he mahinga kai katoa nga maara, nga tahuna pipi, nga rauiri tuna, me nga toka hiinga ika, heoi ano nga mea e kore ai e tika kia kiia he mahinga kai, e ai ki ta te Kooti, ko nga wahi kimi-hanga kai i te koraha i te ngaherehere me era atu mea kahore nei i riro i te tangata i runga i tana mahi ake. Ki nga whakaaro o nga Maori ko te tino tikanga o o enei kupu " mahinga kai" ko o ratou maara, ko nga hiinga ika, ko nga wahi putunga manu kiore hoki, ko nga mahinga hua rakau me nga aruhe i nga wahi katoa o te poraka. Mehemea e tika ana ta ratou, ka ahei ratou te haereere noa atu ki nga wahi katoa o te whenua; engari kahore tena i maharatia i te wa i hokona ai te whenua.

I te tau 1844, i te wa i whakaarohia ai nga hoko a te Whakaminenga o Niu Tireni, i tino tuturu te kupu i reira ko nga porowhita i nga pa me nga mahinga kai me penei, ara: Me ki ko nga pa ko nga whenua kua taiepatia i te wahi i tu ai nga whare me nga whenua e ngakia ana e nohoia ana hoki i waho o nga taiepa, a ko nga mahinga kai me ki ko nga whenua katoa i mahia e nga Maori e mahia ana ranei e ratou hei whakatupu i nga hua o te whenua i muri mai i te wa i whakaturia ai te Kawanatanga o te koroni nei.

I runga i nga kupu o tetahi pukapuka i tuhia atu e Kawana Kerei i te 25 o nga ra o Maehe 1848, ki a Ara Kerei, whakaatu kupu mo tetahi haerenga ona ki te Waipounamu, a i runga hoki i etahi kupu tohutohu ki a Kawana Aea mo te hoko o nga whenua i roto i te Poraka o Ngaitahu, ka mahara te tangata e kite iho ana i aua kupu i meingatia i reira kia whakaeangia nga take a nga Maori i runga i enei tikanga ara: Me wehe ke he porohita nui e ora ai nga kaitono me o ratou uri, ka rehita ai i aua porohita kia tuturu ai mo taua tikanga; a me matua whakatakoto nga rohe o nga porohita ki runga i te whenua, katahi ka hoko ai i nga paanga o nga Maori ki te toenga o te poraka.

page 3

I pena ano hoki nga kupu ki a Te Keepa, te apiha nana i hoko te whenua, ka kitea tenei ki nga kupu i roto i tetahi pukapuka tohutohu ki a Te Keepa i tuhia i te 25 o nga ra o Aperira, 1848: Koi nea aua kupu: " Ko te mahi mau he hoko i nga take e kite ana koe i runga i to uiui e tau ana ki nga Maori i roto i te whenua i waenganui o te takiwa i hokona e te iwi o Ngaitahu o te takiwa hoki i hokona e te Whakaminenga o Niu Tireni i Otakou. Ka timata to whakahaere i te hoko, me whakarite e koe he porohita e rite ana hei oranga mo nga Maori inaianei a muri atu nei hoki, a ka oti te whakatuturu nga rohe o nga porohita ka hoko ai i nga paanga katoa o nga Maori ki nga whenua e toe ana ki a ratou i te Waipounamu.

Mehemea ka korerotia nga pukapuka i tuhia i runga i tenei hoko ka kitea i reira kahore i whakahaerea te hoko i runga i nga tikanga i whakatakotoria i te tuatahi, kahore hoki i whakatuturutia nga rohe o nga porohita ma nga Maori ka hoko ai i te toenga o te whenua, engari ko nga moni i utua wawetia i te tuatahi, ko nga porohita i waihotia kia whakaritea a tetahi wa i muri mai;— heoi i runga i tena whakahaere riro ana ma te Kawanatanga anake e whakarite te nui o te whenua hei porohita;—a whakahokia iho ana nga eka ma nga Maori kia iti rawa, tena hoki kei nga korero a Te Matara ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori i nga ra o Aperira, o Mei i te tau 1868, i te wa i whakawakia ai nga take a nga Maori ki nga porohita i whakaritea ma ratou i roto i te hoko a Te Keepa.

Hei muri ka tuhi ai i nga korero a Te Matara, engari me whakaatu atu e ahau i konei na te korenga e oti i a Te Keepa te whakatuturn nga rohe o nga porohita i whakaritea ma nga Maori, ka whakaturia e te Kawanatanga ko Te Matara hei whakaoti i taua mahi. Na ka whakamara-matia atu e Te Matara ki te Kooti tana mahi i tana haerenga ki te whakatuturu i nga rohe o nga porohita i whakaritea ma nga Maori i roto i te Poraka o Ngaitahu, ka mutu ka kiia atu e ia enei kupu me etahi atu ano hoki ara: "I te wa i whakatuturutia ai nga rohe o enei porohita he mea whakangawari naku etahi kia taea ai te whakaoti. I whakaaetia atu e ahau ta nga Maori i hiahia ai mo te takiwa hei takotoranga mo te whenua, engari i whakaitia e au nga eka mo nga porohita. Ki taku mahara kahore te Kawanatanga i hiahia ki te whakaoti i nga porohita i runga i nga tikanga o te rarangi o te pukapuka hoko a Te Keepa. Ko nga moni i puta atu ki nga Maori ehara ena i te utu mo te whenua; ko nga porohita etahi hei mahara ma ratou me nga whakaaetanga a te Kawanatanga ki te whakatu kura ki te hanga hohipera mo nga turoro, ki te whakatu apiha hoki hei tiaki i nga take a nga Maori. Ahakoa te mahi uaua a etahi tangata kahore ano enei whakaaetanga i ea i nga Kawanatanga o mua ake nei. Kihai enei whakaaetanga i tuhia ki te pukapuka hoko…. I mahara ahau i taua wa e nui ana nga porohita hei oranga mo nga Maori, a i tuhi pera atu hoki ahau, heoi e mahara ana ahau inaianei he iti aua porohita…. Ki taku whaka-aro ko te mea tika kia rahi ake nga porohita. Te take i penei ai taku whakaaro kua kore haere nga huaralii e taea ai he kai ma nga Maori inaianei…. I whakaritea e ahau nga porowita i runga i te kupu a Kanara Makereweti i patai atu hoki ahau ki a ia. Ko te mahara i reira me whakarite he whenua e taea ai e nga Maori he oranga mo ratou i runga i to ratou mahi…. Kahore ahau i ki ka ea nga kupu a te Kawanatanga i aua porowhita engari i mea ahau ko te whakaaro a Kanara Makereweti e nui ana hei oranga mo nga Maori…. I taku whakaritenga i nga whenua ma nga Maori i whakaaetia e ahau kia kotahi tekau eka mo ia taane mo ia wahine mo ia tamaiti…. I whai tonu ahau Ma iti nga whenna kia tae ki te mutunga iho o nga eka e whakaaetia e nga Maori. I whakaritea e ahau nga porohita hei oranga mo ratou i taua wa anake. I waihotia e ahau mo muri ka whakarite i etahi atu whenua…. I kiia a wahatia mai e Kawana Aea ki au kia whakaaturia atu e ahau ki nga Maori etahi whakaaetanga a te Kawanatanga ki a ratou hei apiti ki nga moni i riro i a ratou mo nga whenua. I whakaaturia atu e ahau aua kupu ki nga Maori, a ko tetahi tena o nga tino take i uru mai ai ratou ki raro i te pukapuka hoko, otiia kahore ano enei whakaaetanga i ea. I tuhia mai hoki ki au he pukapuka whakahau i ahau kia whakaritea nga porohita ki nga wahi anake i nga pa, i nga kainga, i nga mahinga ranei; ko nga eka kia rite hei oranga mo nga Maori e noho tuture anai te kainga, a kia whakaaturia atu hoki e ahau ki nga Maori ka whakaritea e te Karauna i tetahi wa i muri mai etahi atu porohita e whakaarohia ana e tika ana hei oranga mo ratou a muri ake nei. I piri tonu ahau ki tenei whakaaetanga i aku korerotanga ki nga Maori. He mutunga iho nga porohita no tetahi tautohetohe i whakaitia iho ai e ahau te whenua. I Id atu ahau ki nga tangata mehemea kahore ratou i te whakaae me ahu atu ratou ki te Kawana, a i tono atu hoki nga tangata o Waikouaiti ki te Kawana whakanuia tonutia ake e ia te whenua mo ratou."

Mo nga rahuitanga i nga rauwiri katoa me nga hiinga ika, i ki atu a Te Matara ki te Kooti ko tana kupu ki nga Maori i te tau 1848 ka whakaaetia kia mahia e ratou o ratou rauwiri tuna tae noa ki te wa i hiahiatia ai e te Kawanatanga ana wahi hei whakanononoho tangata.

Ka kitea ki nga korero i runga ake nei kahore i uia atu ki nga Maori nga whenua i hiahiatia e ratou kia puritia e ratou, engari he mea tohe kia iti rawa te whenua e whakaaetia e ratou.

Ka kitea hoki ki nga korero o te pukapuka i tuhia e Kawana Kerei ki a Ara Kerei, i te 20 o nga ra o Maehe, 1849, kahore he korero ki nga Maori mo nga moni i utua nei ki a ratou mo o ratou whenua. I whai kupu te Kawana i te timatanga o tana pukapuka mo nga korero o tetahi pukapuka i tuhia e te tino Kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni ki a Kawana Aea, he whakaatu atu nana mo nga moni i utua mo te Poraka o Ngaitahu e korerotia nei, a i whakaaturia atu hoki e Kawana Kerei te raruraru o te Kawanatanga i runga i nga whakaritenga ki te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga moni o nga whenua, a ko nga kupu whakamutunga enei o taua pukapuka ara : " Ka ki atu ahau ki a koe ko te whenua e mea nei te Kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni me tango noa mai i nga Maori, ahakoa to ratou kore e whakaae, he roaha nga miriona eka o taua whenua, a ko te utu ki nga Maori mo o ratou paanga ki taua whenua e £2,000 anake haunga ia nga porohita ririki nei e whakaritea ana ma ratou. Mehemea ka mahia e te Kawanatanga ta te Whakaminenga o Niu Tireni e ki nei e tika ana kia mahia e te Kawanatanga, a ka tangohia noa-tia ake te whenua o nga Maori e kore nei e kaha ki te tiaki i to ratou whenua, a ka waiho noa iho nga whenua o nga Maori e kaha ana ki te tiaki i o ratou whenua, ka tirohia kinotia te Kawanatanga e nga Maori katoa a ka tupato ratou ki nga mahi a te Kawanatanga; ka tino pera ratou mo tenei whenua, natemea kihai ratou i arai i te noho o te tangata ki runga, a i whakaae hoki ratou page 4ki te tuku mai i o ratou paanga ki te whenua mo te moni iti i whakaritea nei e te Kawanatanga hei utu tika mo aua paanga "

Ko nga whenua i whakaritea ma nga Maori i te tau 1848 e 6,859 eka, a e kore enei eka e taea te ki he porohita nui hei oranga mo nga tangata e 637, ko nga tangata hoki era i tika kia, whakawhz-whia i reira ki te whenuai roto i te poraka I whai mana te Kawana. i raro, nga tikanga o te pukapuka hoko ki te whakarite i etahi atu whenua ma nga Maori i te otinga o to ruri o te poraka; heoi ko tetahi wahi anake o tenei i whakaotia i te tau 1868, e rua tekau tau i muri o te hoko. I mahara nga Maori kei a ratou ano o ratou mahinga kai i runga i nga tikanga o te pukapuka hoko, otira no te nohoanga o nga pakeha ki runga i te whenua, katahi ratou ka mohio kua kore e taea a ratou mahinga kai, a kua kore hoki ratou e ahei te haereere ki o ratou wahi i hiahia ai pena me mua. I ia tau i ia tau ka whakanohonohia e te pakeha te whenua, a ka iti haere nga wahi e tae atu ai nga Maori ki te mahi kai ma ratou. Ko tetahi atu take i kore ai etahi o nga kai a nga Maori, he patu na te pakeha i nga manu hei ahuareka ma ratou hei aha ranei, tetahi hoki, i runga i ta ratou whakapai i te whenua ka keria e ratou he awa keri i mimiti ai nga wai o nga repo, me nga roto, me nga awaawa, a ka mate nga ika e mahia ana e nga Maori hei kai ma ratou. Kaati i runga i enei mahi a nga pakeha, ka kore atu nga mahinga kai a nga Maori, a na to ratou ngoikore kore mohio ranei ki te mahi i nga mahi e puta mai ai he oranga mo ratou, ka noho mate ratou, ka noho hemo kai hoki i runga i nga eka ruarua nei i whakaritea ma ratou.

Tena kei nga korero o te pukapuka i tuhia e Kawana Kerei ki a Ara Kerei i te 7 o nga ra o Aperira, 1847, te mohiotia ai te he o te mahi ki nga Maori no ratou te Poraka o Ngaitahu, i te whakakorenga i o ratou oranga o mua i te korenga kahoire nei hoki i whakaritea he oranga ke atu mo ratou i te wa i whakatuturutia ai nga porohita. I penei nga kupu a te Kawana i roto i taua pukapuka, ara: "Ehara i te mea e mahia ana e nga Maori ko nga hua anake o te whenua hei oranga mo ratou, engari ko etahi o ratou oranga he mahi aruhe, he huti ika, he patu tuna, he hopu manu, he whakangau poaka puihi, me era atu mea, a kia rahi hoki te whenua katahi ka taea enei tu mahinga kai. Mehemea ka tangohia o ratou whenua koraha ka waihotia ko nga whenua anake hei ngaki ma ratou, he arai atu tena i etahi o ratou tino oranga. I te mea e kore e tere te ako i nga Maori ki te whakatupu i nga hua anake o te whenua hei oranga mo ratou, he mahi he tena ki a ratou a e kore hoki e taea natemea e kore nga Maori e whakaae, e kore hoki e taea e ratou te whakaae natemea kahore kau a ratou mea mahi paamu, a e kore ano hoki ratou e mohio ki te mahi i aua mea mehemea kua whiwhi ratou."

Tera ano etahi atu kupu mo tenei mea ano kei roto i tetahi pukapuka i tuhia e Ara Kerei ki te Komiti o te Haahi Weteriana i te 13 o nga ra o Aperira, 1848. I matua ki atu ia ki taua Komiti kia tirohia e ratou nga pukapuka whai kupu atu ki a Kawana Kerei mo nga tikanga i whakaurua ki te Tiriti o Waitangi mo nga take a nga Maori, kamutu ka korerotia e ia te ahua o te whakahaere i aua take mehemea kahore i tuhia te Tiriti o Waitangi, i ki hoki ia mehemea kahore taua tiriti i mahia, kua riro ke ma te Kawana, i runga i tana tuunga hei kai-whakahaere ma te Karauna e whakarite he whenua ma nga Maori o Niu Tireni e ora pai ai ratou.

Mehemea i riro ma te Kawana e whakarite he whenua ma nga Maori kua whakaarohia e ia te ahua o to ratou noho me o ratou tikanga, pena e kore ano hoki e taea te ki i taua wa he mea tika kia kaua e whakaaetia te hiahia o etahi tangata tokomaha ki tetahi whenua mo ratou, natemea e haere ana etahi Maori ruarua nei ki runga i aua whenua mahi kai ai, erangi e kore e tangohia noatia era oranga a nga Maori, ka hoatu ano etahi atu painga ki a ratou hei utu mo o ratou painga i riro atu nei.

Me te mea nei i tino whakaparahakotia nga kupu a te Kawanatanga o Ingarangi i runga i nga hoko o nga whenua a nga Maori o te Waipounamu; ko nga kupu hoki enei a te Kawanatanga o Ingarangi ki a Kawana Hopihana i te tau 1839: "Ko nga hoko whenua Maori katoa me whakahaere i runga i te pono me te tika kia rite ano ki te whakahaere i whakaae ai nga Maori kia tau te mana o te Kuini ki runga i nga motu o Niu Tireni. A ko tetahi hoki : kaua e whakaaetia kia tuhia kuaretia e ratou tetahi pukapuka e pa ai he mate ki a ratou, ara:—kaua hoki e hokona e koe nga wahi whenua e whiwhi ai ratou ki te painga me te ora mehemea ka puritia e ratou aua whenua. Ko nga whenua e hokona ana e te Karauna me hoko ki nga wahi anake e kore ai e pa he mate ki nga Maori e raruraru ai ranei ratou i runga i to ratou hoko. Ko te mahi nui ma te Kai-tiaki o nga Maori he whakamana i enei kupu."

"Tera ano etahi mahi tika ki nga Maori o Niu Tireni, he whakahaere i nga tikanga e pai ake ai te noho o nga Maori; he whakaako i a ratou ki te whakapono, ki te mohiotanga hoki, a he hapai i nga tikanga e pai ai te ahua o te iwi."

He mea kia taea ai, a kia whai moni ai hei whakahaere, i tuhia nga kupu i raro iho nei ki a Kawana Hopihana i te 28 o nga ra o Pepuere, 1841, ara: " Kei te otinga o ia hoko i nga whenua a nga Maori i roto i te Koroni, me tuku atu ki te Kai-tiaki o nga Maori etahi moni kaua e iti iho i te tekau ma rirna pauna i roto i te rau kaua hoki e neke ake i te rua tekau pauna i roto i te ran o te moni hoko, ko aua moni hei utu i nga whakahaere a te Kai-tiaki, a hei utu hoki i era atu mea e whakaaetia ana e te Kawana me te Kaunihera Minita, i runga i te kupu whakaatu a te Kai-tiaki, hei whakawhiwhi i te ora ki nga Maori, hei whakaako i a ratou ki te mohiotanga, hei whakaako hoki i a ratou ki nga tikanga o te whakapono."

Tera pea e kiia kahore i taea enei kupu te whakamana i te Waipounamu i muri o te hokonga o nga whenua i te tau 1848, natemea i araia e nga whakaritenga ki te Whakaminenga o Niu Tireni, ko aua whakaritenga kei te 112 o nga rarangi o to ture i whakamana i te 10 me te 11 o nga tau o te kuinitanga o Kuini Wikitoria, i riro ai i taua Whakaminenga te mana o nga moni o nga whenua Otira, kahore he tino tikanga o tena whakaaro, natemea kihai te Whakaminenga o Niu Tireni i whai mana ki te nuinga o te whenua i roto i te hoko a Te Keepa, heoi ano hoki te wahii pa ai ratou ko nga eka e 2,500,000 i waenganui o Double Comer o te ngutu awa o Whakatere i hokona nei e ratou ki tetahi Whakaminenga tangata i Katapere.

I raro i te whakaritenga tuatahi ki te Whakaminenga o Niu Tireni, i tuhia i te tau 1840, i whai mana te Kawanatanga ki te rahui i etahi whenua i roto i nga whenua ate Whakaminenga hei oranga page 5mo nga Maori—ara:—ki te rahui i te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o nga whenua katoa e karaatitia ana ki te Whakaminenga o Niu Tireni i raro ano i taua whakaritenga, a I puritia ano koki e te Kawanatanga ki a ratou te mana ki era atu whenua katoa e kaha ai ratou te whakahaere i nga ruea i mohiotia ai e ratou e tika ana hei painga mo nga Maori.

Engari, kihai pea tenei mana i man tonu ki te Karauna i runga i nga whenua i whakawhiwhia ki te Whakaminenga o Niu Tireni i muri i te wa i mana ai te ture kua whakahuatia i runga ake nei, natemea i raro i nga tikanga o taua ture i riro katoa nga whenua takoto noa a te Karauna, i roto i te Porowini o Niu Manita, i te Whakaminenga o Niu Tireni me nga mana katoa o te Kuini i runga i aua whenua i riro katoa i taua Whakaminenga; engari ko nga mea i whakaaetia ki nga Maori mo aua whenua i te wa i hokona ai ki te Karauna kihai era i riro; otira kihai te Kawanatanga i whai mana ki te tono mo te taha ki nga Maori kia whakataua nga wahanga whaka-tekau o te whenua ki nga Maori, natemea kahore tena tikanga i whakaurua ki te pukapuka hoko.

I roto i tetabi pukapuka i tuhia e te Makuihi o Nomanapi i te 14 o nga ra o Akuhata, 1839, i matua whai kupu ia ki a Kawana Hopihana mo nga tikanga hei whakaoti i nga take a nga Maori ki nga whenua, ka mutu ka whakaaturia atu e ia enei kupu mo nga hoko whenua Maori ara : " Ko te mahi mau he hoko mo te Karauna i runga i nga tikanga marama nga whenua a nga Maori e takoto noa ana hei kainga mo nga pakeha e heke atu ana ki Niu Tireni noho ai. Ko aua tu hook katoa ma tetahi Apiha e whakaturia ana e koe hei kai-tiaki mo nga Maori e whakahaere. Ko nga utu e puta mai ana i te hokonga o nga whenua ki nga pakeha ko era hei hoko i etahi atu whenua I muri atu, a mehemea ka peratia kahore he tikanga i whakaritea ai etahi moni ke atu. Ki taku mahara hoki he iti rawa nga moni i utua e te Kawanatanga ki nga Maori, he nui rawa nga moni e riro mai i te Kawanatanga i runga i te hokonga o nga whenua ki nga pakeha; a kahore hoki he he o tenei natemea kahore he tikanga o te nuinga o nga whenua ki nga Maori, e kore hoki e taea e ratou te hoko mo tetahi utu nui atu. Ahakoa hoki kei te Kawanatanga o Ingarangi aua whenua ka takoto noa iho etahi wahi, engari ma te hari moni atu a te pakeha i Ingarangi me to ratou noho ki runga i te whenua mahi ai ka nui ai te utu. A ka whiwhi hoki nga Maori i te painga i te nui haere o te utu o nga whenua."

I penei ano hoki nga mahara o Ara Kerei mo te hoko i nga whenua takoto noa iho ki te utu iti, inahoki nga kupu o tana pukapuka i tuhituhi ai ki te Komiti o te Haahi Weteriana i te 13 o nga ra o Aperira, 1848. Koia nei aua kupu ara : " E kore te Kawanatanga e mahi he mehemea ka hokona e ratou nga whenua a nga Maori mo te utu iti ahakoa kei te Karauna anake te mana hoko. Ko te whakaaro hoki o te Karauna mo nga whenua e hokona ana e ratou he whakahaere i aua whenua hei painga mo te katoa, e kore e tika kia hokona nga whenua takoto noa a nga Maori ki te utu i tika mo aua whenua ina nohoia e te pakeha, engari me ata whakarite te utu ki nga painga i puta mai ki nga Maori i aua whenua i te wa i hokona ai. Mehemea e tika ana tenei mahara, he utu iti rawa nei te utu tika mo nga whenua takoto noa."

Ko te mea nui hei whakaaro iho i runga i te whakanohonoho tangata ki nga whenua e nohoia ana e nga iwi penei me te Maori he kimi i tetahi painga hei tuku atu ki a ratou kia rite ai aua painga ki nga whenua e tukua mai ana e ratou, natemea e hara nga moni e puta atu nei ki a ratou i te utu tika mo to taonga nui nei mo te whenua. Ko te utu tika., he rahui i etahi wahi o nga whenua e hokona ana hei oranga mo ratou, a kua taea noatia tenei mehemea i whakaotia i te wa i hokona ai nga whenua o te pito ki runga o te Waipounamu. Mehemea i peratia kua whiwhi nga Maori ki tetahi taonga e nui haere ai te utu, a kua tau hoki ki a ratou nga painga i maharatia kia tau kia ratou i runga i te nohoanga o te pakeha ki o ratou whenua.

He mahara na te Whakaminenga o Niu Tireni kia kaua e pa he mate ki nga Maori i runga i te noho o te pakeha ki o ratou whenua, i whakaritea ai e te Whakaminenga nga whenua porphita ma nga Maori, natemea e kore enei e taea te whakakore atu, engari ka nui haere te utu ka riro atu hoki i nga Maori he whenua utu nui hei utu mo nga whenua tikanga—kore i hokona nei e ratou. Otira hei utu mo te wa i hokona ai, a kei tirohia kinotia hoki ratou e te katoa, i hoatu e te Whakaminenga ki nga Maori etahi moni i kiia i taua wa he utu tika mo te whenua, engari i mahara te Whakaminenga ko nga porohita i whakaritea nei e ratou hei oranga ma nga Maori, hei tuunga kura, hohipera me era atu mea pera, ko ena nga tino utu mo te whenua.

I roto i etahi kupu tohutohu a Te Whakaminenga ki a Kanara Wairaweke, to ratou tino kai-whakahaere i whakaturia nei e ratou hei apiha hoko whenua ma ratou i Niu Tireni, i whai kupu penei ratou ki a ia mo nga whenua Maori e hokona ana e ia: " Me whakarere—ke e koe tetahi tino tikanga i roto i nga hoko a te Whakaminenga kia kaua e rite ki nga hoko a era atu tangata. He utu iti rawa te utu tika mo nga whenua takoto noa a nga Maori, no reira e kore tatou e mahara ki te iti o te utu i tukua nei ki a ratou. Kahore kau he tikanga o te whenua, engari kia nui nga moni e pau i runga i te kawenga tangata atu ki runga i nga whenua noho ai katahi ka nui ake te utu. Engari kahore ano pea nga Maori i mohio ki te mate e pa ana ki te iwi mehemea ka hokona katoatia o ratou whenua. Ko te mea tika me whakamarama atu enei mea ki a ratou, a ma nga tangata hoko whenua e tiaki nga Maori kei paangia ratou e nga mate e kore nei e niohiotia e ratou, Ko te mate e pa ki a ratou, a e kore e kitea wawetia e ratou, ko to ratou noho whenua kore i roto i tetahi atu iwi i te mea kua nui te utu o te whenua i runga i te heke atu o taua iwi. E kore e pa he mate ki nga Maori i runga i te hokonga o ratou whenua, engari ko te take e mate ai ratou ka noho ratou i roto i tetahi atu iwi mohio atu i a ratou, a na taua iwi hoki i nui ai te utu mo nga whenua. Mehemea ka tirohia ko te painga anake mo nga Maori, he pai ke pea mo ratou mehemea kihai ratou i whakaakona ki nga tikanga pakeha. Kahore pea tenei whakaaro i puta ki nga tangata i hoko i nga whenua a nga Maori i nma atu nei. Na te Whakaminenga o te tau 1837 i whakaatu mai i te tuatahi, a e tino manaakitia ana taua whakaaro e tenei Whakaminenga. I runga i tetahi whakaaro a te Whakaminenga o te tau 1837 i hiahia nei ratou kia mahia tetahi ture mo nga hoko whenua Maori o mua tae noa ki nga hoko o naianei, me tuhituhi e koe ki roto i nga pukapuka hoko katoa ka whakahokia atu etahi wahi o nga whenua e hokona ana, ko aua wahi ka rite ki te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o te whenua e hokona ana. Ka whakahokia atu aua wahi hei oranga mo nga whanau rangatira o te iwi, a me ki atu hoki koe ki a. page 6ratou ka nui ake te utu o aua wahi ina nohoia e te pakeha i te utu o te whenua katoa i te mea kahore ano i nohoia."

Ko aua kupu ano hoki kei roto i tetahi pukapuka i tuhia e te Hoomu, tetahi o nga kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni, ki te Kawanatanga o Ingarangi i te marama o Maehe, 1841. I ki ia i roto i taua pukapuka. " Kahore ano te Whakaminenga i ki ko te moni e hoatu ana ki nga Maori i te wa i tuhi ai ratou i te pukapuka hoko, te utu tika mo te whenua. E mahara tonu ana te Whakaminenga e kore e tika kia kiia he utu aua moni. Kei te ki tonu atu te Whakaminenga ki nga Maori i runga i nga hoko katoa, ko te tino utu o nga whenua, ko te whakaaetanga a te Whakaminenga kia whakaritea etahi whenua e nui ake ai te utu o aua whenua i te whenua katoa ina nohoia te nuinga o te whenua e nga pakeha e tukua mai ana e te Whakaminenga."

Ka tino mohiotia ki nga korero i runga ake nei nga whakaaro a te Kawanatanga o Ingarangi me te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga hoko whenua Maori. I mahara te Kawanatanga o Ingarangi he iti noa iho te utu o te whenua i te wa e takoto noa ana, engari ko te tino painga ki nga Maori mo nga whenua e hiahia ana ratou ki te hoko ko te nui ake o te utu o te whenua e puritia ana e ratou, i runga i te mahinga o nga whenua e nga pakeha, ko nga whenua e whakaritea ana hei oranga mo ratou tetahi tino painga me nga mea hoki e whakaaetia ana ki a ratou hei utu mo a ratou mahinga kai i te koraha. Ko te mahi i nga mahi e taea ai te whenua te noho e nga tangata me te whakahaere i nga tikanga e pai haere ai te ahua o nga Maori etahi o nga tino utu me te tukunga o nga whenua. I pera ano nga whakaaro o te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga whenua takoto noa. Kahore i maharatia ko te moni anake te utu tika mo te whenua e hokona ana. Engari ko te tino utu ko te whakaritenga i te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o te whenua hei whenua tuturu ma nga Maori. He taonga hoki tena e kore e taea te ruke noa atu, engari ka nui haere te utu o aua whenua hei oranga mo ratou me a ratou tamariki.

Ka tino kitea ki nga kupu kua tuhia i runga ake nei kahore i tika te whakahaere i nga tikanga i whakaritea mo nga hoko whenua Maori i te Waipounamu, ara, kihai i rahuitia he whenua nui hei oranga mo nga Maori, kihai hoki i utua nga Maori no ratou te whenua mo te riro nui atu o a ratou mahinga kai hiinga ika hoki.

E kore e taea te ki ko te nui ake o te utu o nga mano eka ruarua i whakaritea nei ma nga tangata na ratou i hoko te poraka a Te Keepa i runga i te haringa moni atu ki reira mahi ai me nga moni e £2,000 ranei te utu tika ki nga Maori mo te whenua neke ake i te rua tekau miriona eka i tukua nei e ratou, ahakoa i whakaritea te utu ki nga painga anake i whiwhi ai nga Maori i mua. Ko nga whenua i kiia nei ka nui ake te utu ehara i nga porohita i whakaaetia nei ma nga Maori, engari ko te nui ake o te utu o te whenua i puritia e nga Maori ma ratou. Heoi kihai nga Maori o te pito ki runga o te Waipounamu i whiwhi ki enei painga, natemea kua riro ke o ratou whenua katoa te hoko i mua atu o te taenga mai o nga pakeha, no reira ko te mea tika kia whakaritea i taua wa he whenua hei kainga, hei oranga hoki mo ratou, me etahi whenua e puta mai ai he moni hei whakahaere i nga tikanga e pai ake ai te noho o nga Maori. Mehemea i whakaritea he poro-whita pera kua taea te whakaoa atu nga mea i whakaritea ki nga Maori i pai ai hoki ratou ki te hoko i o ratou whenua.

He nui te mate kua pa ki nga Maori o te Waipounamu i te korenga kahore nei i whakaturia he apiha tiaki i a ratou, ahakoa te whakaaetanga kia whakaturia taua apiha i te wa i hokona ai nga whenua, mehemea ia i tu tetahi apiha whai mana ki te tiaki i a ratou i nga ra o mua kua kore e tino penei te mate o nga Maori i runga i te korenga e ea o nga korero whakaaetanga ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua.

I whai kupu a Te Matara i te tau 1856 ki te Kawanatanga o Ingarangi mo te korenga e whaka-eangia nga whakaaetanga i whakaaturia e ia ki a Ngaitahu i te wa i hokona ai o ratou whenua e te Karauna. I ki a Te Matara kahore ano enei whakaaetanga i whakaeangia, a i tono hoki ia kia tiakina nga Maori e te Kawanatanga o Ingarangi i te mea hoki kua kore te Kawanatanga o te Koroni e whakaea i nga korero i whakahaua e ratou kia kiia atu e Te Matara ki nga Maori; heoi ko te kupu o te Kawanatanga o Ingarangi ki a Te Matara me whai kupu atu ratou ki te Kawanatanga o Niu Tireni katahi ratou ka pa atu ki taua mea, a no te kitenga a Te Matara kua kore e taea e ia te whakaora i nga Maori, ka whakamutua e ia ana mahi katoa ki te Kawanatanga o te koroni.

I te wa i tu ai a Te Pokiha hei Hekeretari mo te Koroni, whai kupu ano a ia mo tenei mea i roto i tetahi pukapuka i tuhia e ia i te marama o Nowema, 1864, mo te ahua o te iwi o Ngaitahu me nga whakaaetanga ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua i te pito ki runga o te Waipounamu. I penei aua kupu ana ara: " I mua atu o te marama o Nowema, 1863, a tae noa mai ki taua marama i puritia e te. Kawanatanga o Ingarangi te mana me te whakahaere i nga tikanga Maori. I taua marama katahi ka tangohia mai e te koroni te mana whakahaere i nga tikanga Maori i runga hoki i nga kupu o te pukapuka i tuhia e te Tiuka o Niukatara i te marama o Aperira, 1863, a i riro hoki ma te koroni e whakaea atu nga whakaaetanga a te Kawanatanga o Ingarangi ki nga Maori. Tere tonu te whakahau ate Hekeretari o te Koroni i a te Karaka he tangata mohio no te Tari Maori, kia haere ki te Waipounamu uiui ai i te ahua o nga Maori o te Porowini o Otakou, ki te patai hoki i nga korero i whakaaetia ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua e te Kawanatanga i mua; ki te patai hoki kua pewhea ranei te whakaeanga o aua korero. Kua rongo ke te Hekeretari o te Koroni i etahi kupu mo enei take, engari kahore i tino marama aua kupu; otira no te rironga mana e whakahaere nga tikanga Maori ka mahara ia ko te mea tika me kimi e ia etahi tikanga e taea ai te whakaoti atu nga korero whakaaetanga a te Kawanatanga o Ingarangi ki nga Maori i mua noa atu, a kua roa ke nei e tarewa noa iho ana."

I muri i tana whakaaturanga i nga tikanga i meingatia e tona Kawanatanga kia whakahaerea mehemea kahore ratou i hinga, me tana whakaaturanga hoki i tana hiahia kia tere te whakamana nga whakaaetanga a te Kawanatanga o Ingarangi kua korerotia nei i runga, ake nei, ka ki te Hekeretari mo te Koroni ko te mahi tuatahi ma te Komihana e whakaturia ana, he whakatakoto a he whakaatu hoki i etahi tino tikanga e ahei ai te Kawanatanga te whakapai ake i te noho o Ngaitahu i runga i te kupu i whakaaetia atu ki a ratou e page 7te kaiwhakahaere o te Kawanatanga o Ingarangi i te wa i hokona ai i riro ai hoki i a ratou te wahi o te Waipounamu e mohiotia ana inaianei ko nga Porowini o Otakou o Katapere. I te mea kua roa ke e takoto oti kore ana nga kupu i whakaaetia atu ki nga Maori, ko te mea tika me tono e te kawanatanga ki te Paremete kia pootitia he moni nui ma ratou. Ka kotahi whakatupuranga tangata i muri i te putanga o enei whakaaetanga a kahore ano ratou i whiwhi ki nga painga i whakaaetia nei ki a ratou. E kore tenei e taea te whakatika inaianei, engari me ata whakaaro ano ina whakahaerea he tikanga mo tenei mea, a ma tenei hoki ka kore ai e tika te amuamu mehemea ka nui nga moni e pootitia ana mo te morehu iti o te iwi i a ratou nei te nuinga o te whenua i te Waipounamu. Ko tetahi take hei whakaaro iho ma te Paremete he take moni. Kua kiia e te Komihana nana nei i hoko te nuinga o te whenua mo te Kawanatanga o Ingarangi ko aua kupu whakaaetanga nga tino take i riro mai ai te whenua. He mea tika kia waiho ma te hunga i riro nei i a ratou te whenua e whakarite nga kupu whakaaetanga i riro mai ai taua whenua, a me mahi hoki he ture e taea ai te whakatau ma nga porowini i hanga nei i runga i te whenua o Ngaitahu e utu te moni e pan ana hei whakamana i aua whakaaetanga."

I whakaturia a Te Hanita Paraone i te tau 1865 hei kai-whakahaere i nga tikanga Maori i te pito ki runga o te Waipounamu, a ahakoa ana kupu whakaatu i nga tikanga e taea ai te whakaea atu nga korero whakaaetanga a te Kawanatanga, kihai aua kupu i whakamana.

I timataria te mahi whakatu kura ki te pito ki runga o te Waipounamu i te tau 1867. I mua atu o taua tau na nga mihinare me nga pakeha Maori i whakaako nga Maori. I te tau 1870 e toru anake nga kura e mahi ana i te Waipounamu: Ko tetahi o aua kura i whakaturia ki Otakou Heeti i te tau 1869; ko tetahi i whakatuwheratia ki Ruapuke i te tau 1868; a ko te tuatoru o aua kura i Aparima e tu ana. I whakaturia ano he kura ki Kaiapoi, engari i wera te whare i te ahi i te raumati o te tau 1870, a kahore i taea te hanga he kura hou i te kore moni. Ko taua kura i hanga i te tuatahi i te tau 1863 e nga Mitinare i Otautahi, otira kahore i tuwhera i taua wa i te kore moni, no te tau 1866 katahi ka whakatuwheratia. Ko te mahara a nga tangata i te wa i whakaaetia ai kia whakaturia he kura, he hohipera hoki mo nga Maori me tere tonu te whakahaere i taua waano, a kaua hoki e waiho kia tae rawa ki te wa e whakaturia ma nga pakeha.

I te tau 1865 ka whakaturia he takuta mo nga kainga nunui katoa. I mua atu i taua tau kahore i whakaritea he takuta hei rongoa i nga mate o nga Maori.

Ka kitea nga korero kua tuhia i runga ake nei ka kotahi tekau ma whitu nga tau i pahure atu katahi ka whakaturia he takuta, he kai-whakahaere hoki mo nga tikanga Maori i te Waipounamu, a tekau ma iwa nga tau i pahure i muri o te hoko katahi ka whakaturia he kura mo ratou.

Ko nga moni i pau hei utu takuta timata i te tau 1867 tae noa ki te 31 o nga ra o Maehe, 1882, e £2,559 18s. 8d.; ko te wa hoki tera i tukua atu ai ki te aroaro o te Komiti Maori o te Whare te kaute o nga moni i utua mo nga takuta. Ko nga moni i pan i runga i te mahi whakaako tamariki tae noa ki te wa i mana ai " Te Ture Whakaako, 1887," haunga ia nga utu mo te hanga-nga i nga whare-kura me te utu mo te kai-titiro e £8,586 19s. 10d.: heoi ano nga moni i utua mo enei mea i nga porowini i te Waipounamu, ko enei anake.

I raro i nga tikanga o te pukapuka hoko i tenei whenua i whakaritea ma te Kawana e wehi ke etahi atu whenua ma nga Maori ina oti te whenua te ruri, heoi kihai tenei i whakaotia tae noa ki te marama o Mei, 1868, ko te porohita anake i Waikouaiti i whakarahia ake e 594 nga eka i whakaaetia e Ta Hori Kerei i te tau 1853 i runga i te tono a nga Maori. Ko te tonoa nga tangata o Moeraki i te tau 1849 kia whakaritea etahi atu whenua ma ratou kahore i whakaaetia.

I tukua atu tenei take ki te Kooti Whenua Maori i to tau 1868 i raro i te mana o te 83 o nga rarangi o " Te Ture Whenua Maori, 1865," a ko te whakatau a te Kooti me wehe ke etahi atu whenua hei whakaea i nga tikanga katoa o te pukapuka hoko. I runga i taua whakataunga katahi ka whakaritea enei porohita hei whenua nohoanga, ara :—Katapere e 2,830 eka, i Otakou e 2,100 eka, hui katoa e 4,930. I ki ano hoki te Kooti me whakamana nga kupu " mahinga kai," i roto i te pukapuka hoko, no reira ka whakaritea nga eka e 212 i Katapere, me nga eka 112 e 3 ruuri e 20 paati i Otakou hei whenua mahinga ika.

Kahore he tino painga i puta ki nga Maori i enei whenua hiinga ika natemea i tukua e nga pakeha he ika pakeha ki roto i nga moana wai Maori me nga awa. Ko enei ika e tiakina ana e te ture, no reira a kore nga Maori e ahei te hao inanga i nga wa e tere ai, a e kore hoki ratou e ahei te patu tuna me era atu ika Maori i roto i nga awa kei takahia e ratou te ture.

Ko tetahi o nga take i Mao ai o ratou hiinga ika he mimiti no nga wai i nga awa keri. I nga ra o mua i te mea kahore ano te pakeha i tae mai, a kahore ano hoki i nohoia e ratou te whenua i haere noa atu nga Maori ki te kimi kai ma ratou, otira i enei ra ki te haere ratou ki tetahi wahi kahore nei o ratou porohita i reira ka riria mai ratou e nga pakeha no ratou.te whenua. He mea taimaha rawa tenei ki nga Maori i a ratou i mua tata ake nei te whenua katoa kua nohoia nei e tetahi atu iwi i enei ra, a i tika ano hoki to ratou pouri mo te rereke o nga tikanga inaianei me te whakaaro kore o ratou kai-tiaki pakeha i te tuatahi, kihai nei aua kai-tiaki i pupuri i enei oranga mo nga Maori, i whakarite ranei i etahi atu whenua hei utu mo nga tino oranga o nga Maori i kore atu i a ratou; natemea ko aua kai-tiaki anake hoki i mohio ki te mate e pa ki nga Maori i runga i te heke mai o nga pakeha, kahore nga Maori i mohio.

Tetahi hoki o nga kai a nga Maori i riro, ko nga pakiaka o te ti he " kauru " te ingoa. He kai pai rawa tenei, ka taona ki te hangi rite tonu tona reka ki to te huka. He maha nga tangata i mahi i taua kai i nga marama o Tiherna, o Hanuere, o Pepuere, ka hoko atu ai i taua kai ki era atu ahua kai, ki te kakahu hoki.

Kei te pohehe etahi tangata ki te whakaaro o nga Maori ki o ratou whenua, ehara hoki i te mea e hiahia ana ratou ki te "apo" whenua engari e "aroha" ana ratou ki o ratou whenua. I tino mamae ratou i te rironga atu o nga whenua o o ratou tupuna i te iwi manene, me nga mahara me nga mana i tau ki te tangata nana te whenua, a heoi ano nga utu ki nga Maori he taonga, he moni kihai nei i roa kua pau atu.

Kihai nga Maori o te Waipounamu i mohio i mua ka nohoia o ratou whenua e tetahi iwi mohio atu i a ratou, maha rawa atu hoki i a ratou, a kihai hoki nga Maori i mohio ka riro katoa atu o page 8ratou painga o mua; no reira ko te mea tika kia tiakina ratou e o ratou kai-tiaki kei mate ratou i to ratou noho whenua kore i runga i te whenua i a ratou nei i nga ra o mua.

Tena nga korero e mohiotia ai te mahi ki te iwi o Ngaitahu hei whakaoti atu i nga whakaae-tanga kia whakaritea he porohita nui hei oranga mo ratou inaianei a muri ake.hei hoki, a kia whakaritea e te Kawana etahi atu whenua mo ratou nia oti ruri o te poraka: Ko nga eka I wehea ketia mo ia tangata i uru ki te hoko a Te Keepa i te tau 1848 kahore i tae ki te kotahi tekau eka ma te tangata, a kihai hoki i pau katoa te tatau nga tangata i tika kia whiwhi ki te whenua. Otira na nga Maori ano tenei kuaretanga natemea kihai ratou i whakaae ki te tatau tika i nga tangata. Kei te penei ano te kuare o nga tangata o etahi takiwa inaianei, kahore e taea ana te tatau tika nga tangata, he mahara na ratou he aha ranei te take i tatauria ai ratou. Na nga whaka- taunga o te Kooti Whenua Maori i te tau 1868, me nga whenua i whakaritea e te Kawanatanga mo nga Maori i tae ai nga eka ki te rua tekau eka mo ia tangata mo ia tangata e noho ana i nga kainga i roto i te poraka. I muri mai i te nohoanga o te Kooti i te tau 1868 i wehe etahi atu whenua e 3,024 eka mo nga Maori o Kaiapoi hei utu mo nga whenua i tangohia mo etahi atu tangata, i uru hoki ki enei nga eka e 200 i tukua mo te kino e etahi o nga whenua i whakataua ki nga Maori i mua atu. Ahakoa te whakarahinga ake o nga whenua i Kaiapoi, kahore i tino tae ki te rua tekau eka mo ia tangata, otira o kore e mohiotia te nui te iti ranei o te whenua mo ia tangata i runga i te tatauranga i nga tangata; natemea kihai i rite te maha o nga eka mo ia tangata e noho ana i nga kainga; ko etahi hoki i whiwhi ko te rima eka me te hawhe, ko etahi i nui ake tae noa a etahi ki te torn tekau ma-whitu eka. I etahi o nga kainga i nui nga whenua a etahi tangata ko etahi kahore i whiwhi kia iti nei.

E kore e tuturu wawe nga eka mo ia tangata mo ia tangata kia oti ra ano nga mahi katoa o te Kooti, a kia rite hoki nga oka mo ia tangata mo ia tangata o tenei kainga o tera kainga katahi ka mohiotia. He whenua kino te nuinga o nga whenua i whakataua ki nga Maori i te tau 1868, i muri mai nei hoki, kahore i pena te momona me nga porohita o mua, a ko tenei hoki tetahi o nga tino mea hei titiro ina whiriwhiria nga whenua e mea nei ahau kia whakaritea ma nga Maori.

I roto i te ripoata a nga Komihana i whakaturia i te tau 1879 hei uiui i nga take a nga tangata o te Waipounamu, i ki raua i meingatia kia whakaritea ma nga Maori te wahanga kotahi o ia waha-nga kotahi tekau i roto i te poraka a Te Keepa, engari ki taku mahara i pohehe raua, a ko te take pea i pohehe ai ko te kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni tetahi o nga kai hoko i whakaingoatia i roto i te pukapuka hoko o te tau 1848, i mahara ai raua na te Whakaminenga o Niu Tireni taua hoko, heoi kahore he mana i taua wa e taea ai aua tu hoko, kia whakakorea atu ra ano te mana hoko a te Karauna katahi ka tika, a ahakoa hoki i whakakorea atu taua mana e kore ano e tika te hoko kia puta ra ano he Karauna karaati katahi ka tika, natemea kahore he mana i te Kawana ki te whakatarewa i te mana hoko o te Karauna; no reira kihai i riro te whenua i runga i te whakaritenga a Kanara Wairaweke te kai-whakahaere a te Whakaminenga o Niu Tireni ratou ko nga Maori, a kahore i riro taua whenua i te kai-hoko, a kahore he mana o taua pukapuka ki te tuku i te whenua ki te tangata i whakaingoatia i roto i taua pukapuka.

E mana tonu ana "Te Ture mo nga Take Maori. 1841," me upoko 13 o nga Kupu Whakahau a te Kuini i te wa i tuhia ai te pukapuka hoko o Ngaitahu. I ki te ture o te tau 1841 kei a te Kuini anake me ona uri te mama hoko i nga whenua a nga Maori o Niu Tireni, a e kore hoki e mana nga hoko whenua Maori mehemea kahore i whakaaetia o te Karauna ahakoa na nga rangatira, na te iwi ranei aua hoko. I raro i tetahi atu o nga rarangi o taua ture i whai mana te Kawana ki te whakatu Komihana hei tirotiro i nga tono a nga pakeha kia riro i a ratou nga whenua Maori i hokona nei e raton.

Kei te 13 o nga upoko o nga Kupu Whakahau a te Kuini o te tau 1846 nga kupu i raro iho nei mo nga whenua a nga Maori e hokona ana e nga pakeha ara : "Ko nga tuku whenua Maori katoa me nga pukapuka whakaae ki te tuku whenua ahakoa na te iwi ahakoa na te tangata, ahakoa he tuku rawa atu, ahakoa ranei e tukua ana mo tetahi wa e whakaritea ana, ahakoa he tuku reti, ko aua pukapuka tuku whenua katoa e mahia ana i muri atu nei, e kore rawa e mana mehemea kahore i tukua mai aua whenua ki au me aku uri me oku kai-whakakapi."

Ka kitea ki enei korero kihai i tika ki ta te Ture kia hokona e nga pakeha i tana wa nga whenua a nga Maori, a mehemea ka hokona e te pakeha tetahi whenua Maori penei me te hoko a te pakeha i te poraka a Te Keepa, ka kore atu nga take a nga Maori ki te whenua engari ka riro te whenua i te Karauna. Ko nga wahi i he o te pukapuka hoko o Ngaitahu kua whakatikaia e te rua o nga rarangi o "Te Ngaitahu Reference Validation Act, 1868."

I raro i nga tikanga o tetahi atu Ture i mahia e te Paremete i te tekau me te tekau ma-tahi o nga tau o te Kuinitanga o te Kuini, i whakatarewatia nga kupu o te 13 o nga upoko o nga Kupu Whakahau a te Kuini i roto i te Porowini o Niu Manita (ara i te Waipounamu), tae noa ki te 5 o nga ra o Hurae, 1850, a mo tetahi wa hoki e whakaritea ana e te Paremete i tua atu o taua wa; ai te wa hoki e tarewa ai aua kupu ko nga whenua takoto noa a te Karauna i roto i taua porowini me nga take me nga paanga katoa a te Kuini ki aua whenua ka riro rawa atu i te Whakaminenga o Niu Tireni ma ratou e hoko e tuku ke atu ranei. Na tenei ture i whai mana ai te Whakaminenga o Niu Tireni ki te whakanohonoho tangata ki runga i nga whenua o Ngaitahu i te Waipounamu ehara i te mea i whai mana, ratou i raro i te pukapuka hoko a Te Keepa; no reira kihai tenei poraka i uru ki roto i te wahi i mohiotia i taua wa ko te wahi i meingatia e te Whakaminenga o Niu Tireni kia whakanoho-nohoia e ratou ki te tangata, a kihai i tau ki tenei whenua nga kupu o te 13 o nga rarangi o te kirimina i waenganuui o te Kawanatanga o Ingarangi o te Whakaminenga o Niu Tireni i mahia nei i te tau 1840. Mehemea he tika taku e whakaatu atu nei, kahore he tikanga i te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga porohita i roto i te poraka a Te Keepa, engari kei te Kawanatanga ke ratou ko nga Maori te tikanga mo aua porohita.

I roto i te ripoata o te tau 1879 kua whakahuatia i runga ake nei, i ki nga Komihana e kore raua e kaha ki te whakaatu he pewhea ranei te nui o te mate i pa ki nga Maori i te korenga e ea o nga korero whakaaetanga ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua; heoi ra i te mea kua tukua mai maku e whai kupu atu mo te rahi o te whenua hei tuku atu ki nga Maori hei utu page 9mo te korenga kahore i whakamaua nga tikanga o te pukapuka hoko me nga korero whakaaetanga ki a ratou, ka tahuri ahau ki taua mahi ahakoa uaua ahakoa hoki e kore e taea te whakaoti pai taua mahi.

I te mea ha maha nga tikanga o te hoko e kore e taea inaianei te whakaaro, me whakatakoto he putake whakahaere e taea ai te rapu te utu tika ki nga Maori i te wa i tukuna e ratou to ratou whenua nui ahakoa moni, ahakoa whenua ranei. E mea ana ahau me whakarite he eka whenua mo ia tangata, kahore hoki he huarahi ke atu e taea ai te whakaoti, a i runga i tenei mahara aku kua riro mai i ahau na nga tari ruri i homai nga kupu whakaatu tika mai i te ahua o te whenua i te wa i hokona ai me nga eka hoki i roto i taua hoko. Kua oti te whiriwhiri nga ahua o te whenua; e toru tahi ahua—ko nga whenua momona, ko nga whenua ahua pai me nga whenua kino.

I mua i te whakaarohanga o te.tino kupu mo te rahi o te whenua e meingatia ana kia wha- karitea ma nga Maori, me whakaatu atu e ahau i konei nga kupu e rua i raro iho nei, natemea e pa ana aua kupu ki te rahi o te whenua e meingatia ana kia tukua—ko tetahi o aua kupu he tikanga na te ture mo te wehenga i nga whenua hei porohita ma nga Maori, kei roto hoki i te 24 o nga rarangi o " Te Ture Whenua Maori, 1873." Koia nei aua kupu ara : " Otira ko nga whe-nua e waihotia aua hei oranga mo nga Maori, hei mea hoki e taea ai he painga mo ratou, e kore e kiia he rahi aua whenua mo aua tikanga ki te kore e tae, hui katoa aua whenua, ki te rima tekau eka ki te tangata Maori kotahi o noho ana i te takiwa, huia katoatia atu nga taane, nga wahine me nga tamariki katoa i roto i taua takiwa." He kupu tohutohu kau atu tenei ki te apiha o te takiwa kia whakaritea e ia he whenua e rahi ana hei oranga mo nga Maori, engari kihai tenei kupu i whai tikanga ki nga hoko whenua. Ko tetahi o aua kupu no te tau 1860. I taua tau i whakaritea e Kawana Paraone etahi whenua 10,000 eka mo nga Maori e noho ana i te Tai Hauauru o te Waipounamu, ko taua hunga kihai i neke ake i te kotahi rau tangata, a ko aua eka i rite ki te kotahi rau eka ma te tangata kotahi. (Titiro hoki ki te pukapuka i tuhia e Kawana Paraone i Akarana i te 22 o nga ra o Pepuere, 1860, ki te Tiuka o Nuikatara.)

E 6,000 eka o aua whenua i meingatia kia wehewehea ki ia tangata, ki ia tangata, a ko nga eka e 4,000 i meingatia hei whakaputa moni e taea ai te whakapai ake te noho o nga Maori.

Ko etahi o enei porohita kua nui rawa te utu inaianei i te noho o te pakeha, ko tera i Kerei-mauta tetahi, koia nei hoki te mea i maharatia hei utu whakamutunga ki nga Maori mo o ratou whenua i tukua nei e ratou mo te utu iti noa iho. Kihai to nuinga o nga Maori no ratou te poraka o Ngaitahu i whai paanga ki nga porohita o te Tai Hauauru, takitahi nei o ratou i whai paanga ki aua porohita, no reira e kore e tika kia kiia ko nga painga i whiwhi ai ratou i runga i aua porohita hei whakaea i etahi o nga mea e tika ana kia riro i a ratou.

He maha nga tangata e mahara ana e rahi ana nga whenua a nga Maori o te pito ki runga o te Waipounamu—e kore e taea o ratou te mahi o ratou whenua, a kahore hoki he take i whakaaro-hia ai ano ratou. He whakaaro pohehe tenoi, a e kore hoki e penei, te whakaaro mehemea he pakeha te hunga e noho mate nei, heoi e kore e mohiotia te take i penei ai te whakaaro ki nga Maori. Kua whakaaturia ki te Paremete nga korero whakaaetanga a te Kawanatanga mo nga hoko whenua Maori i te Waipounamu kahore nei ano i whakaeangia, a kua ki te Paremete e tika ana kia whaka-arohia nga Maori. No te marama o Akuhata i to tau 1882 i puta ai te ripoata whakamutunga a te Komiti Maori o te Whare mo nga take a nga Maori. I whai kupu te Komiti i te tuatahi i runga i nga take korero o te pitihana a ka whakaatu hoki i nga korero mo te whakatu Takuta me te mahi whakaako i nga tamariki, ka mutu era ka penei te ripoata a te Komiti: "E mahara ana te Komiti ka taea ano e te Kawanatanga te kimi i te nui o te moni e pau mehemea e whakaritea katoatia ana nga mea i whakaaetia ki nga Maori, ka ki hoki te Komiti me ata kimi mai tera. I te otinga o tera, me whakarite he rahui hei utu, a me here aua rahui i runga i etahi tikanga e ora ai nga tangata rawakore i te wa e mate turoro ana e koroheketia ai ranei. Ma tetahi ture ano e taea ai te whakarite nga mea kua tohutohungia atu i te rarangi i runga ake nei; engari e whakaaro ana te Komiti mehemea ka taea te whakaoti pai enei mea me ata mahi marire me tuku atu hoki etahi mea whakapumau. Heoi e mea ana te Komiti me ata whakaaro tenei ripoata e te Kawanatanga."

Ahakoa taku manaaki i te ripoata a te Komiti, ka ki atu ahau i konei kei te pohehe ratou i a ratou e ki nei i whakaturia he takuta mo nga Maori i mua atu nei, otira ko te mahi whakaako i nga tamariki te mea i tino pohehe ai ratou, natemea ko nga kura e mahi mai nei i te Waipounamu inaianei i Whakahaerea (i mua atu i te wa i mana ai " Te Ture Whakaako, 1877 ") i raro i nga tikanga o " Te Ture mo nga Kura Maori, 1867," a e kore hoki e taea te ki i whakaturia aua kura hei whakaea i nga whakaaetanga o mua, natemea kua whiwhi ano nga Maori ki te painga o aua kura ahakoa i nui ake te utu ki a ratou mo o ratou whenua. Ko nga moni i pau hei utu takuta i te Waipounamu tae noa ki te 31 o nga ra o Maehe, 1882, e £2,559 18s. 8d., e toru tekau ma-wha tau i muri i te hoko tuatahi, a e rua tekau ma-iwa tau i muri mai i te hoko tuarua.

I roto i te ripoata a nga Komihana i whakaturia i te tau 1879 hei whakaoti i nga tikanga e takoto tarewa tonu nei i waenganui o te Kawanatanga o nga Maori hoki i runga i te hokonga o enei whenua ki te Karauna, i penei etahi o a raua kupu ara: " E mea ana maua me tuhi he kaute i waenganui o te Kawanatanga o Ngaitahu; me tuhi ki tetahi rarangi o taua kaute te wahanga tekau ma-tahi o nga moni i riro mai i te Kawanatanga hei utu mo nga whenua katoa i hokona e ratou ki' te pakeha i roto i aua poraka e rua (nga poraka o Ngaitahu me Otakou). A ki tetahi rarangi o taua kaute me tuhituhi i te tuatahi nga utu e tika ana inaianei mo nga porohita katoa a nga Maori i roto i aua poraka, i raro iho i tena me tuhituhi nga moni katoa i whakapaua e te Kawanatanga hei painga mo Ngaitahu mo era atu iwi ranei e whai paanga ana ki te whenua, hui atu hoki ki nga moni katoa i utua e te Kawanatanga mo nga whenua i roto i nga rohe o nga poraka o Ngaitahu me Otakou i muri mai i te utunga o nga moni i whakaritea i roto i nga pukapuka hoko hei utu mo aua whenua."

Kua oti te whakamarama atu e ahau i runga ake nei i pohehe nga Komihana i runga i ta raua whakaaro kei te pa nga wahanga kotahi tekau a te Whakaminenga o Niu Tireni ki tenei hoko, a ko ta raua kupu kia tuhia he kaute i waenganui o te Kawanatanga o Ngaitahu, ki taku mahara ehara page 10tena i te kupu marama, a ko nga take hoki enei i penei ai taku mahara: Take tuatahi—e kore e tika Kia whakaarohia nga utu e tika ana inaianei mo nga porohita a nga Maori; e he ana hoki te ki kua whiwhi nga Maori i te painga i te nui haere o nga utu o a ratou whenua i runga i te heke mai o nga pakeha. Inahoki, i te tan 1860 ko nga porohita a nga Maori i Katapere e 7,000 eka a ko nga utu mo aua whenua mehemea i hokona e £67,000. E rima rau nga tangata no ratou aua whenua, a mehemea ka wehea aua whenua ki aua tangata ka tekau rna-wha eka mo ia tangata o ratou. Kaoti ko nga utu i whakaritea i taua wa mo nga whenua a te Karauna e £2 mo te eka, a mehemea i kurutetetia nga porohita a nga Maori ki etahi o nga whenua a te Karauna i runga i taua utu kua riro i nga Maori e 33,500 eka, penei kua neke ake nga whenua a nga Maori ki te rima tekau ma-toru eka mo ia tangata mo ia tangata. Mehemea i peneitia te tikanga kua whiwhi nga Maori i te painga i runga i te nui ake o te utu o o ratou whenua, nei ra i te mea e kore e taea e nga Maori te hoko te kurutete ranei i o ratou whenua e rite ana te painga e whiwhi ai ratou i te nui ake o te utu o ratou whenua ki te painga e tau ana ki te tangata e whiwhi ana i te peeke moni mehemea e paeaana taua tangata ki tetahi moutere kore tangata. He rite tonu ki nga Maori ahakoa i £1 mo te eka te utu tika mo o ratou whenua ahakoa ranei i tae ki te £20, heoi ano te mea e whiwhi ai nga Maori i te painga ko te momona o te whenua, kore rawa he painga e tau ki a ratou i te nui ake o te utu o o ratou whenua. Take tuarua—e kore ano e tika kia whakaarohia nga moni i whakapaua e te Kawanatanga mo Ngaitahu. Kahore hoki i nui aua moni mehemea ka wehea ki nga tau maha i muri mai o nga hoko, a ko tetahi e tika ana kia riro aua moni i nga Maori mehemea ka whakaarohia te roa o te wa i tatari ai ratou kia whakaotia nga tikanga o nga hoko, e kore hoki e taea te whakarite he utu tika mo te roa o te wa i tatari ai ratou kia whakaritea he whenua ma ratou, natemea kahore i rite te pai o nga whenua o too ana inaianei ki te pai o nga whenua i watea hei tuku ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua.

Tenei ano hoki tetahi mea hei titiro iho, mehemea ka whakaarohia nga painga kua tukua e te Kawanatanga ki nga Maori; ka tika ano kia whakanuia ake nga whenua ma ratou hei utu mo te roa o ta ratou tatari, a mehemea ka peneitia ka tino whiwhi nga Maori. Ki taku mahara me wha-karere nga kupu a nga Komihana, a me ki hoki ko nga painga i whakawhiwhia e te Kawanatanga ki nga Maori me te nui ake o te utu o a ratou whenua, -hei utu era mo te roa o te wa i tatari ai nga Maori.

Ko te nuinga enei o nga moni i whakapaua mo nga tikanga Maori i Katapere me Otakou, he iti rawa nga mom i whakapaua i mua atu o te tau 1867. Mehemea i wehea he whenua rahi hei whenua tuturu e puta mai ai he moni mo enei tikanga kua kore atu etahi o nga raruraru e takoto nei, a kua noho ora hoki nga Maori no ratou te whenua e kore e penei te ahua me to ratou ahua e noho nei ratou.

Mehemea ka whakaaetia te kupu e kiia nei he iti noa iho te utu tika mo nga whenua koraha, ko te mea tika me kimi he pewhea ra te tikanga o taua kupu, ara, he aha te utu i kiia i nga ra tuatahi o te koroni he utu iti; na kotahi tonu te huarahi e taea ai tenei mea te kimi, me titiro ki nga pukapuka hoko whenua hei tauira, me kimi hoki i reira nga utu i tukua mo nga whenua a nga Maori i hokona nei i te pito ki raro o te Koroni i te wa ano i hokona ai nga whenua o te Waipounamu. Kahore i nui nga whenua i hokona i mua atu o te tau 1847. I te marama o Aperira i taua tau i hokona tetahi whenua i Porirua, he kainga e tata ana ki Poneke, ko nga eka o taua whenua e 68,896 eka a, ko nga moni i riro i nga Maori e £2,000. Ko tenei utu e rite ana ki te hikipene mo te eka, engari he mea whakahoki atu ki nga Maori e noho ana ki Porirua nga eka 11,550. I taua Wa ano i hokona tetahi whenua nui a Ngatitoa i te Waipounamu e 3,000,000 nga eka o taua whenua, page 11ko nga moni i utua ai e £3,000, me nga eka 117,248 i rahuitia mo nga tikanga Maori. No te tau 1848 ka hokona ko te Whanganui poraka e 89,600 eka mo nga moni £61,000 a i wehea hoki nga eka e 5,450 ma nga Maori i roto i te poraka. Ko te utu mo te eka o tenei poraka e rua kapa me te toru parenga 2¾d. mo te eka, engari ko nga wahi momona o te whenua e 48,800 anake eka. I te marama o Mei o te tau 1849 ka hokona te Rangitikei-Turakina Poraka e 225,000 eka mo nsa moni e £2,500 me nga eka e 2,900 i rahuitia ma nga Maori. Ko te utu mo te eka o tenei whenua e rua kapa e toru parenga mo te eka, a hei apiti hoki ki nga moni o te hoko i rahuitia nga eka 31,000 hei whenua tuturu ma nga tangata no ratou te whenua. I te tau 1866 ka hokona tetahi whenua e tata ana ki taua poraka i te taha ki te tonga o te awa o Rangitikei, ko nga eka o taua whenua e 220,000, a ko nga moni i utua ai e £25,000 me nga eka e 24,000 i rahuitia mo nga Maori e noho ana i te takiwa. Ka kitea.ki te hoko o taua whenua te nui ake o te utu o nga whenua Maori i runga i te noho o te pakeha.

Mehemea ka tirohia te pukapuka (E.-10) whakaatu i nga whenua i hokona i te pito ki raro o te Koroni nei i te wa i timata i te I o nga ra o Hurae, 1856, tae noa ki te 31 o nga ra o Maehe, 1858, ka kitea i reira ko nga whenua i hokona i aua tau e 771,673 eka, a ko nga moni i utua ai e £24,870, ara e whitu kapa me te hawhe 7½d. mo te eka. E 369,673 eka o enei whenua kei raro atu o Akarana, a e 402,000 eka kei Haaki Pei, engari ka kitea ki tetahi pukapuka i whakahaua e te Paremete Kia mahia i te tau 1861 ko te huihuinga o nga moni i utua e te Kawanatanga mo nga whenua katoa i hokona i te pito ki raro o te motu nei i tae ki te (6d.) hikipene mo te eka. I te tau 1849 i hiahia te Kawanatanga ki te hoko i tetahi whenua i Wairarapa neke ake i te miriona eka mo nga moni £1,000. I tonoa e nga Maori kia £16,000 he utu mo taua whenua, heoi i mahara te Kawanatanga he nui rawa taua utu, a whakamutua ana te hoko.

Kahore i timataria ano te hoko whenua i Wairarapa tae noa ki te tau 1853, otira timata mai i taua tau tae noa mai ki te 30 o nga ra o Hune, 1860, i hokona e nga Maori ki te Karauna e 957,864 eka, a ko nga moni i utua ki a ratou mo aua whenua e £38,642. I rahuitia nga eka e 20,234 ma nga Maori i roto i nga whenua i hokona ra, a ko nga whenua i toe ki a ratou 187,856 eka. Apiti atu ki tenei i whakaaetia ki a ratou nga moni e rima pauna i roto i te rau kotahi o nga moni e riro mai ana i te Kawanatanga ina hokona etahi wahi o te whenua e 387,000 eka, engari ka tangohia nga utu mo ngaruri i roto i aua moni. Ko tenei hoki tetahi whenua i rahi ake tona utu i runga i te heke mai o te pakeha.

Kua oti te whakaatu e ahau i runga ake nei kahore i toe he whenua ki nga Maori o te pito ki runga o te Waipounamu e whiwhi ai ratou ki etahi painga penei, natemea kotahi tonu te hoko i riro katoa atu ai o ratou whenua koraha hei whenua nohoanga mo nga pakeha, a ko tetahi take hoki tenei i tika ai Ma tiakiua ratou, kia whakaritea he whenua rahi hei kainga mo ratou, me etahi whenua rahui e taea ai te whakapai ake te ahua o to ratou noho.

Ko te nui o te whenua i roto i te hoko a Te Keepa e 20,128,000 eka i kitea tenei i te kimihanga i nga eka i mua tata ake nei, kua whakaurua a Akaroa inaianei ki roto i taua poraka, ahakoa te kapenga o taua whenua ki waho i te tau 1848, a kei raro iho nei te whakaaturanga o nga eka o nga whenua pai, nga whenua ahua pai, me nga whenua kino i roto i taua poraka i te wa i hokona ai. Ko enei ahua he mea titiro ki te wahi i takoto ai te whenua, ki te utu mehemea i hokona, a ki te pai hoki o te tae atu o te tangata ki runga ki te whenua i te tau 1848. Ko te whenua kua kiia nei he whenua pai ko nga wahi e taea paitia atu ai e te tangata i taua tau. Ko te whenua ahua pai ko te wahi tena i uta atu e taea atu ana e te tangata ma raro ma te hoiho ranei, he whenua e pai ana mo te whangai hipi, kau me era atu kararehe kai tamtam. Ko te whenua kino ko nga maunga tae atu k itetai Hauauru, he whenua hoki tera kahore ano i haerengia e te tangata i taua wa, a tae noa ki te wa i mahia ai te koura i te tau 1863 katahi ka mohiotia te ahua. Nga eka o nga whenua pai 2,864,000 eka, nga whenua ahua pai e 8,064,000 eka, a e 9,200,000 nga eka o nga whenua kino. Mehemea ka kiia he toru kapa 3d. te utu tika mo nga whenua pai i te tau 1848, kotahi kapa me te hawhe l½d. mo te whenua ahua pai a kia kotahi kapa 1d. hoki te utu mo nga whenua kino, ko te utu tika mo aua whenua katoa ka tae ki te £124,533, a mehemea ka kiia aua moni he whenua e tukua ana ki nga kai-hoko penei ka riro i a ratou nga eka 124,533, natemea hoki £1 mo te eka te utu mo nga whenua o te Karauna i taua wa. Kua riro atu i nga Maori 19,312 o enei eka a e toe ana 105,221 eka e tika ana kia whakaritea ma ratou.

E mea ana ahau kia rahuitia nga eka 100,000 o enei wbenua hei whaputa moni e taea ai te whakapai ake i te noho o nga Maori, a i te mea hoki e kore te toenga o aua whenua e rite hei mahinga hei kainga hoki mo nga Maori, me whakarite ano etahi atu whenua kia 25,479 eka kia neke ake ai nga whenua o ia tangata ki te rima tekau eka mo nga tangata katoa e tika ana kia whaka-whiwhia ki te whenua i roto i te poraka. Mehemea ka whakaaetia tenei me whakarite kia 130,700 eka kia taea ai.

Hei take e mohiotia ai kahore i he tenei whakataunga whenua ki nga Maori mehemea ia e tino whakaarohia ana nga tikanga o te hoko, ara, mehemea i whakaritea i te tuatahi he porohita nui hei oranga mo nga Maori i te wa o te hoko a taea noatia enei ra, me te whakarite hoki i etahi whenua rahui e puta mai ai he hua e pai ai te tu noho me te ora o te Maori, penei e kore pea e kiia i reira he nui rawa te 150 eka mo ia tangata hei utu tika mo to ratou tukunga i te whenua nui whakaharahara mo te utu iti noa iho. E, 637 nga tangata i whakawhiwhia ki te whenua i te tau 1848, otira tera ano etahi atu tangata whai paanga ki te poraka i tika kia whiwhi ki etahi whenua engari kahore i tatauria aua tangata, na te kuare ano ia o nga Maori tetahi he i kore ai ratou e whakaurua, natemea kahore i whakaaturia e ratou o ratou ingoa, a ko tetahi hoki kahore ratou i mohio ki te mate e pa ki a ratou i runga i to ratou kore e whakaatu. Ko etahi o nga Maori e whai paanga ana ki te poraka i tera motu ke e noho ana i te wa i tatauria ai nga tangata, ko etahi i Akaroa, i Otakou, i Taieri, i Maranuku, i tika ano aua tangata kia whiwhi ki etahi whenua i te wa o te hoko, i muri mai nei ranei, mehemea i whakaaturia o ratou ingoa. Kotahi rau e rima tekau nga tangata tika kia whiwhi ki te whenua, i Akaroa e noho ana haunga nga tangata e noho ana i Poata Riiwi i tatauria i te wa i tatauria ai nga tangata o Kaiapoi; a e tino mohiotia ana hoki ko etahi o nga tangata o nga kainga i hapa kahore i tatauria. Kaati e tika ana kia kiia mehemea i poto katoa page 12nga tangata te tatau kua toe ki te kotahi mano aua tangata. Ki te whakaritea kia 150 eka mo ia tangata o teuei kotahi mano ka tae ki te 150,000 eka mo nga tikanga katoa; ko te mea tika Kia rima tokau eka hoi mahinga hei kainga hoki mo nga Maori, a Kia 100,000 eka hei whenua rahui mo nga take kua koreotia i runga ake nei.

Mehemea i peneitia te mahi kua kore e tika kia hiia e nga kai-hoko kahore i whakaarohia o ratou take. Kati mehemea e kore e taea te ki ehara te 150,000 eka i te whenua tika kia whakaritea mo nga tikanga katoa a nga Maori, me tango i roto i aua whenua nga eka whenua kua oti nei te whakarite ma nga Maori, ka toe iho ko nga eka kua kiia ake nei e ahau, ara, 130,700, hei tino whakaoti i enei take.

Tera ano tetahi abua hai titiro iho ko te kimi roa hoki inaianei kia kitea ai etahi whenua e rite ana te pai ki nga whenua i watea i te wa o te hoko hei wehe ke ma nga Maori; ko tetahi take hoki tenei i tika ai Kia rahi ake nga whenua e whakaritea ana inaianei i nga whenua i meingatia kia whakaritea i to wa o te hoko. E tino pa ana enei kupu ki nga whenua e rahuitia ana kia puta mai he moni mo nga tikanga Maori, natemea mehemea i whakaritea aua whenua rahui i te wa o te hoko kua taea i reira te whiriwhiri nga whenua pai mo te reti.

Kia kore ai e puta he raruraru, a kia kore ai he take arai i te noho a nga tangata ki nga whenua mehemea ka wehea ketia etahi whenua nui, e mea ana ahau me waiho nga whenua e whakaritea ana ma nga Maori, i raro i te mana o te Komihana o nga whenua o te Karauna, mana e hoko e reti ranei, engari ko nga moni e riro mai ana mo aua whenua me tuku ki tetahi kaute motuhake, a mehemea ka hokona atu etahi wahi o aua whenua ko nga moni e riro mai ana hei utu me hoko ki etahi atu whenua i etahi wahi pai atu i nga wahi e taea ana te whakarite inaianei, ma tenei hoki ka riro mai ai he whenua i nga takiwa e nui rawa ai nga moni e puta mai hei whakapai ake i te noho o nga Maori.

Ki taku mahara ka kitea ki nga korero kua korerotia i runga ake nei kahore i tika nga utu I puta atu ki nga tangata Maori na ratou nei i hoko te poraka a Te Keepa, mo te whenua i hokona e ratou, kahore hoki i whakamana nga kupu i tuhia ki te pukapuka hoko kia puritia nga mahinga kai ma nga Maori, a kia whakaritea hoki etahi atu whenua ma ratou, a kihai hoki i whakaotia nga korero whakaaetanga ki nga Maori i maharatia nei e ratou ko aua whakaaetanga nga tino utu ino te whenua, no reira e tumanako ana ahau ka tirohia paitia aku kupu.

Ko tetahi o nga mahi i tukua mai nei ki au i roto i te Komihana, ara, ko te titiro i nga takiwa pai hei takotoranga mo nga whenua e meingatia ana kia whakaritea hei whakaea i nga take a nga Maori kahore i taea e ahau to mahi he nui no aku raruraru ki te kimi i nga tangata e tika ana ki nga porohita kua oti nei te whakatau ki nga Maori o te Waipounamu, engari ma te Tari Ruri ka taea paitia taua mahi, a ko taku kupu me tuku atu ki taua tari.

Hei kupu whakamutunga mo te hoko kua korerotia nei, ka ki atu ahau ki a koe e te Kawana kei te whakaae kei te hiahiahoki te nuinga o nga Maori ki etahi whenua hei whakaea i o ratou take.