Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Middle Island Native Land Question (Report on.), By Mr. Commissioner Mackay

Te Hoko a Te Keepa

Te Hoko a Te Keepa.

Taro ake nei ka wha tekau nga tau ka pahure i muri i te hoko a Te Keepa, e mohiotia nei hoki ko te hoko a Ngaitahu. I tuhia te pukapuka hoko ki Akaroa i te 12 o nga ra o Hune, 1848, a ko te rohe ki te raki o taua hoko he raina i timata i Kaiapoi i te tai rawhiti whiti tonu atu ki Moringa Kaihiku i te tai hauauru; ki te taha ki te rawhiti me te hauauru ko te moana nui; ki te tonga he raina i timata i Tokota i ko atu o te awa o Maranuku i te tai rawhiti rere tonu atu ki Whakatipu Waitai i te tai hauauru; ko nga eka o te poraka i roto i nga rohe kua korerotia i runga ake nei i neke ake i te 20,000,000 eka. Ko te utu i utua ai taua whenua e £2,000 pauna moni, me etahi whenua e 6,359 eka i wehea hei porowhita ma nga Maori i muri tata mai o te hoko.

I raro iho i te whakaaturanga o nga rohe, he kupu penei me enei i raro iho nei kei roto i te tiiti (kei ta te reo pakeha) mo nga whenua e rahuitia ana ma nga Maori ara: " Ko o matou kainga me o matou mahinga kai ka puritia ma matou me o matou tamariki i muri i a matou, a ma te Kawana e wehe ke tetahi atu wahi whenua ma matou ina ruritia te whenua e nga kai ruri."

E ki ana nga Maori he maha ke nga ahua mahinga kai hei roto i nga kupu " mahinga kai" i tuhia nei ki te whakamaoritanga o te pukapuka hoko, kahore i rite ki ta te reo pakeha e ki nei he ngaki kai ki te whenua anake, a i whakatikaia ta ratou kupu e te Kooti Whenua Maori i te tau 1868.

I ki te Kooti he mahinga kai katoa nga maara, nga tahuna pipi, nga rauiri tuna, me nga toka hiinga ika, heoi ano nga mea e kore ai e tika kia kiia he mahinga kai, e ai ki ta te Kooti, ko nga wahi kimi-hanga kai i te koraha i te ngaherehere me era atu mea kahore nei i riro i te tangata i runga i tana mahi ake. Ki nga whakaaro o nga Maori ko te tino tikanga o o enei kupu " mahinga kai" ko o ratou maara, ko nga hiinga ika, ko nga wahi putunga manu kiore hoki, ko nga mahinga hua rakau me nga aruhe i nga wahi katoa o te poraka. Mehemea e tika ana ta ratou, ka ahei ratou te haereere noa atu ki nga wahi katoa o te whenua; engari kahore tena i maharatia i te wa i hokona ai te whenua.

I te tau 1844, i te wa i whakaarohia ai nga hoko a te Whakaminenga o Niu Tireni, i tino tuturu te kupu i reira ko nga porowhita i nga pa me nga mahinga kai me penei, ara: Me ki ko nga pa ko nga whenua kua taiepatia i te wahi i tu ai nga whare me nga whenua e ngakia ana e nohoia ana hoki i waho o nga taiepa, a ko nga mahinga kai me ki ko nga whenua katoa i mahia e nga Maori e mahia ana ranei e ratou hei whakatupu i nga hua o te whenua i muri mai i te wa i whakaturia ai te Kawanatanga o te koroni nei.

I runga i nga kupu o tetahi pukapuka i tuhia atu e Kawana Kerei i te 25 o nga ra o Maehe 1848, ki a Ara Kerei, whakaatu kupu mo tetahi haerenga ona ki te Waipounamu, a i runga hoki i etahi kupu tohutohu ki a Kawana Aea mo te hoko o nga whenua i roto i te Poraka o Ngaitahu, ka mahara te tangata e kite iho ana i aua kupu i meingatia i reira kia whakaeangia nga take a nga Maori i runga i enei tikanga ara: Me wehe ke he porohita nui e ora ai nga kaitono me o ratou uri, ka rehita ai i aua porohita kia tuturu ai mo taua tikanga; a me matua whakatakoto nga rohe o nga porohita ki runga i te whenua, katahi ka hoko ai i nga paanga o nga Maori ki te toenga o te poraka.

page 3

I pena ano hoki nga kupu ki a Te Keepa, te apiha nana i hoko te whenua, ka kitea tenei ki nga kupu i roto i tetahi pukapuka tohutohu ki a Te Keepa i tuhia i te 25 o nga ra o Aperira, 1848: Koi nea aua kupu: " Ko te mahi mau he hoko i nga take e kite ana koe i runga i to uiui e tau ana ki nga Maori i roto i te whenua i waenganui o te takiwa i hokona e te iwi o Ngaitahu o te takiwa hoki i hokona e te Whakaminenga o Niu Tireni i Otakou. Ka timata to whakahaere i te hoko, me whakarite e koe he porohita e rite ana hei oranga mo nga Maori inaianei a muri atu nei hoki, a ka oti te whakatuturu nga rohe o nga porohita ka hoko ai i nga paanga katoa o nga Maori ki nga whenua e toe ana ki a ratou i te Waipounamu.

Mehemea ka korerotia nga pukapuka i tuhia i runga i tenei hoko ka kitea i reira kahore i whakahaerea te hoko i runga i nga tikanga i whakatakotoria i te tuatahi, kahore hoki i whakatuturutia nga rohe o nga porohita ma nga Maori ka hoko ai i te toenga o te whenua, engari ko nga moni i utua wawetia i te tuatahi, ko nga porohita i waihotia kia whakaritea a tetahi wa i muri mai;— heoi i runga i tena whakahaere riro ana ma te Kawanatanga anake e whakarite te nui o te whenua hei porohita;—a whakahokia iho ana nga eka ma nga Maori kia iti rawa, tena hoki kei nga korero a Te Matara ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori i nga ra o Aperira, o Mei i te tau 1868, i te wa i whakawakia ai nga take a nga Maori ki nga porohita i whakaritea ma ratou i roto i te hoko a Te Keepa.

Hei muri ka tuhi ai i nga korero a Te Matara, engari me whakaatu atu e ahau i konei na te korenga e oti i a Te Keepa te whakatuturn nga rohe o nga porohita i whakaritea ma nga Maori, ka whakaturia e te Kawanatanga ko Te Matara hei whakaoti i taua mahi. Na ka whakamara-matia atu e Te Matara ki te Kooti tana mahi i tana haerenga ki te whakatuturu i nga rohe o nga porohita i whakaritea ma nga Maori i roto i te Poraka o Ngaitahu, ka mutu ka kiia atu e ia enei kupu me etahi atu ano hoki ara: "I te wa i whakatuturutia ai nga rohe o enei porohita he mea whakangawari naku etahi kia taea ai te whakaoti. I whakaaetia atu e ahau ta nga Maori i hiahia ai mo te takiwa hei takotoranga mo te whenua, engari i whakaitia e au nga eka mo nga porohita. Ki taku mahara kahore te Kawanatanga i hiahia ki te whakaoti i nga porohita i runga i nga tikanga o te rarangi o te pukapuka hoko a Te Keepa. Ko nga moni i puta atu ki nga Maori ehara ena i te utu mo te whenua; ko nga porohita etahi hei mahara ma ratou me nga whakaaetanga a te Kawanatanga ki te whakatu kura ki te hanga hohipera mo nga turoro, ki te whakatu apiha hoki hei tiaki i nga take a nga Maori. Ahakoa te mahi uaua a etahi tangata kahore ano enei whakaaetanga i ea i nga Kawanatanga o mua ake nei. Kihai enei whakaaetanga i tuhia ki te pukapuka hoko…. I mahara ahau i taua wa e nui ana nga porohita hei oranga mo nga Maori, a i tuhi pera atu hoki ahau, heoi e mahara ana ahau inaianei he iti aua porohita…. Ki taku whaka-aro ko te mea tika kia rahi ake nga porohita. Te take i penei ai taku whakaaro kua kore haere nga huaralii e taea ai he kai ma nga Maori inaianei…. I whakaritea e ahau nga porowita i runga i te kupu a Kanara Makereweti i patai atu hoki ahau ki a ia. Ko te mahara i reira me whakarite he whenua e taea ai e nga Maori he oranga mo ratou i runga i to ratou mahi…. Kahore ahau i ki ka ea nga kupu a te Kawanatanga i aua porowhita engari i mea ahau ko te whakaaro a Kanara Makereweti e nui ana hei oranga mo nga Maori…. I taku whakaritenga i nga whenua ma nga Maori i whakaaetia e ahau kia kotahi tekau eka mo ia taane mo ia wahine mo ia tamaiti…. I whai tonu ahau Ma iti nga whenna kia tae ki te mutunga iho o nga eka e whakaaetia e nga Maori. I whakaritea e ahau nga porohita hei oranga mo ratou i taua wa anake. I waihotia e ahau mo muri ka whakarite i etahi atu whenua…. I kiia a wahatia mai e Kawana Aea ki au kia whakaaturia atu e ahau ki nga Maori etahi whakaaetanga a te Kawanatanga ki a ratou hei apiti ki nga moni i riro i a ratou mo nga whenua. I whakaaturia atu e ahau aua kupu ki nga Maori, a ko tetahi tena o nga tino take i uru mai ai ratou ki raro i te pukapuka hoko, otiia kahore ano enei whakaaetanga i ea. I tuhia mai hoki ki au he pukapuka whakahau i ahau kia whakaritea nga porohita ki nga wahi anake i nga pa, i nga kainga, i nga mahinga ranei; ko nga eka kia rite hei oranga mo nga Maori e noho tuture anai te kainga, a kia whakaaturia atu hoki e ahau ki nga Maori ka whakaritea e te Karauna i tetahi wa i muri mai etahi atu porohita e whakaarohia ana e tika ana hei oranga mo ratou a muri ake nei. I piri tonu ahau ki tenei whakaaetanga i aku korerotanga ki nga Maori. He mutunga iho nga porohita no tetahi tautohetohe i whakaitia iho ai e ahau te whenua. I Id atu ahau ki nga tangata mehemea kahore ratou i te whakaae me ahu atu ratou ki te Kawana, a i tono atu hoki nga tangata o Waikouaiti ki te Kawana whakanuia tonutia ake e ia te whenua mo ratou."

Mo nga rahuitanga i nga rauwiri katoa me nga hiinga ika, i ki atu a Te Matara ki te Kooti ko tana kupu ki nga Maori i te tau 1848 ka whakaaetia kia mahia e ratou o ratou rauwiri tuna tae noa ki te wa i hiahiatia ai e te Kawanatanga ana wahi hei whakanononoho tangata.

Ka kitea ki nga korero i runga ake nei kahore i uia atu ki nga Maori nga whenua i hiahiatia e ratou kia puritia e ratou, engari he mea tohe kia iti rawa te whenua e whakaaetia e ratou.

Ka kitea hoki ki nga korero o te pukapuka i tuhia e Kawana Kerei ki a Ara Kerei, i te 20 o nga ra o Maehe, 1849, kahore he korero ki nga Maori mo nga moni i utua nei ki a ratou mo o ratou whenua. I whai kupu te Kawana i te timatanga o tana pukapuka mo nga korero o tetahi pukapuka i tuhia e te tino Kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni ki a Kawana Aea, he whakaatu atu nana mo nga moni i utua mo te Poraka o Ngaitahu e korerotia nei, a i whakaaturia atu hoki e Kawana Kerei te raruraru o te Kawanatanga i runga i nga whakaritenga ki te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga moni o nga whenua, a ko nga kupu whakamutunga enei o taua pukapuka ara : " Ka ki atu ahau ki a koe ko te whenua e mea nei te Kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni me tango noa mai i nga Maori, ahakoa to ratou kore e whakaae, he roaha nga miriona eka o taua whenua, a ko te utu ki nga Maori mo o ratou paanga ki taua whenua e £2,000 anake haunga ia nga porohita ririki nei e whakaritea ana ma ratou. Mehemea ka mahia e te Kawanatanga ta te Whakaminenga o Niu Tireni e ki nei e tika ana kia mahia e te Kawanatanga, a ka tangohia noa-tia ake te whenua o nga Maori e kore nei e kaha ki te tiaki i to ratou whenua, a ka waiho noa iho nga whenua o nga Maori e kaha ana ki te tiaki i o ratou whenua, ka tirohia kinotia te Kawanatanga e nga Maori katoa a ka tupato ratou ki nga mahi a te Kawanatanga; ka tino pera ratou mo tenei whenua, natemea kihai ratou i arai i te noho o te tangata ki runga, a i whakaae hoki ratou page 4ki te tuku mai i o ratou paanga ki te whenua mo te moni iti i whakaritea nei e te Kawanatanga hei utu tika mo aua paanga "

Ko nga whenua i whakaritea ma nga Maori i te tau 1848 e 6,859 eka, a e kore enei eka e taea te ki he porohita nui hei oranga mo nga tangata e 637, ko nga tangata hoki era i tika kia, whakawhz-whia i reira ki te whenuai roto i te poraka I whai mana te Kawana. i raro, nga tikanga o te pukapuka hoko ki te whakarite i etahi atu whenua ma nga Maori i te otinga o to ruri o te poraka; heoi ko tetahi wahi anake o tenei i whakaotia i te tau 1868, e rua tekau tau i muri o te hoko. I mahara nga Maori kei a ratou ano o ratou mahinga kai i runga i nga tikanga o te pukapuka hoko, otira no te nohoanga o nga pakeha ki runga i te whenua, katahi ratou ka mohio kua kore e taea a ratou mahinga kai, a kua kore hoki ratou e ahei te haereere ki o ratou wahi i hiahia ai pena me mua. I ia tau i ia tau ka whakanohonohia e te pakeha te whenua, a ka iti haere nga wahi e tae atu ai nga Maori ki te mahi kai ma ratou. Ko tetahi atu take i kore ai etahi o nga kai a nga Maori, he patu na te pakeha i nga manu hei ahuareka ma ratou hei aha ranei, tetahi hoki, i runga i ta ratou whakapai i te whenua ka keria e ratou he awa keri i mimiti ai nga wai o nga repo, me nga roto, me nga awaawa, a ka mate nga ika e mahia ana e nga Maori hei kai ma ratou. Kaati i runga i enei mahi a nga pakeha, ka kore atu nga mahinga kai a nga Maori, a na to ratou ngoikore kore mohio ranei ki te mahi i nga mahi e puta mai ai he oranga mo ratou, ka noho mate ratou, ka noho hemo kai hoki i runga i nga eka ruarua nei i whakaritea ma ratou.

Tena kei nga korero o te pukapuka i tuhia e Kawana Kerei ki a Ara Kerei i te 7 o nga ra o Aperira, 1847, te mohiotia ai te he o te mahi ki nga Maori no ratou te Poraka o Ngaitahu, i te whakakorenga i o ratou oranga o mua i te korenga kahoire nei hoki i whakaritea he oranga ke atu mo ratou i te wa i whakatuturutia ai nga porohita. I penei nga kupu a te Kawana i roto i taua pukapuka, ara: "Ehara i te mea e mahia ana e nga Maori ko nga hua anake o te whenua hei oranga mo ratou, engari ko etahi o ratou oranga he mahi aruhe, he huti ika, he patu tuna, he hopu manu, he whakangau poaka puihi, me era atu mea, a kia rahi hoki te whenua katahi ka taea enei tu mahinga kai. Mehemea ka tangohia o ratou whenua koraha ka waihotia ko nga whenua anake hei ngaki ma ratou, he arai atu tena i etahi o ratou tino oranga. I te mea e kore e tere te ako i nga Maori ki te whakatupu i nga hua anake o te whenua hei oranga mo ratou, he mahi he tena ki a ratou a e kore hoki e taea natemea e kore nga Maori e whakaae, e kore hoki e taea e ratou te whakaae natemea kahore kau a ratou mea mahi paamu, a e kore ano hoki ratou e mohio ki te mahi i aua mea mehemea kua whiwhi ratou."

Tera ano etahi atu kupu mo tenei mea ano kei roto i tetahi pukapuka i tuhia e Ara Kerei ki te Komiti o te Haahi Weteriana i te 13 o nga ra o Aperira, 1848. I matua ki atu ia ki taua Komiti kia tirohia e ratou nga pukapuka whai kupu atu ki a Kawana Kerei mo nga tikanga i whakaurua ki te Tiriti o Waitangi mo nga take a nga Maori, kamutu ka korerotia e ia te ahua o te whakahaere i aua take mehemea kahore i tuhia te Tiriti o Waitangi, i ki hoki ia mehemea kahore taua tiriti i mahia, kua riro ke ma te Kawana, i runga i tana tuunga hei kai-whakahaere ma te Karauna e whakarite he whenua ma nga Maori o Niu Tireni e ora pai ai ratou.

Mehemea i riro ma te Kawana e whakarite he whenua ma nga Maori kua whakaarohia e ia te ahua o to ratou noho me o ratou tikanga, pena e kore ano hoki e taea te ki i taua wa he mea tika kia kaua e whakaaetia te hiahia o etahi tangata tokomaha ki tetahi whenua mo ratou, natemea e haere ana etahi Maori ruarua nei ki runga i aua whenua mahi kai ai, erangi e kore e tangohia noatia era oranga a nga Maori, ka hoatu ano etahi atu painga ki a ratou hei utu mo o ratou painga i riro atu nei.

Me te mea nei i tino whakaparahakotia nga kupu a te Kawanatanga o Ingarangi i runga i nga hoko o nga whenua a nga Maori o te Waipounamu; ko nga kupu hoki enei a te Kawanatanga o Ingarangi ki a Kawana Hopihana i te tau 1839: "Ko nga hoko whenua Maori katoa me whakahaere i runga i te pono me te tika kia rite ano ki te whakahaere i whakaae ai nga Maori kia tau te mana o te Kuini ki runga i nga motu o Niu Tireni. A ko tetahi hoki : kaua e whakaaetia kia tuhia kuaretia e ratou tetahi pukapuka e pa ai he mate ki a ratou, ara:—kaua hoki e hokona e koe nga wahi whenua e whiwhi ai ratou ki te painga me te ora mehemea ka puritia e ratou aua whenua. Ko nga whenua e hokona ana e te Karauna me hoko ki nga wahi anake e kore ai e pa he mate ki nga Maori e raruraru ai ranei ratou i runga i to ratou hoko. Ko te mahi nui ma te Kai-tiaki o nga Maori he whakamana i enei kupu."

"Tera ano etahi mahi tika ki nga Maori o Niu Tireni, he whakahaere i nga tikanga e pai ake ai te noho o nga Maori; he whakaako i a ratou ki te whakapono, ki te mohiotanga hoki, a he hapai i nga tikanga e pai ai te ahua o te iwi."

He mea kia taea ai, a kia whai moni ai hei whakahaere, i tuhia nga kupu i raro iho nei ki a Kawana Hopihana i te 28 o nga ra o Pepuere, 1841, ara: " Kei te otinga o ia hoko i nga whenua a nga Maori i roto i te Koroni, me tuku atu ki te Kai-tiaki o nga Maori etahi moni kaua e iti iho i te tekau ma rirna pauna i roto i te rau kaua hoki e neke ake i te rua tekau pauna i roto i te ran o te moni hoko, ko aua moni hei utu i nga whakahaere a te Kai-tiaki, a hei utu hoki i era atu mea e whakaaetia ana e te Kawana me te Kaunihera Minita, i runga i te kupu whakaatu a te Kai-tiaki, hei whakawhiwhi i te ora ki nga Maori, hei whakaako i a ratou ki te mohiotanga, hei whakaako hoki i a ratou ki nga tikanga o te whakapono."

Tera pea e kiia kahore i taea enei kupu te whakamana i te Waipounamu i muri o te hokonga o nga whenua i te tau 1848, natemea i araia e nga whakaritenga ki te Whakaminenga o Niu Tireni, ko aua whakaritenga kei te 112 o nga rarangi o to ture i whakamana i te 10 me te 11 o nga tau o te kuinitanga o Kuini Wikitoria, i riro ai i taua Whakaminenga te mana o nga moni o nga whenua Otira, kahore he tino tikanga o tena whakaaro, natemea kihai te Whakaminenga o Niu Tireni i whai mana ki te nuinga o te whenua i roto i te hoko a Te Keepa, heoi ano hoki te wahii pa ai ratou ko nga eka e 2,500,000 i waenganui o Double Comer o te ngutu awa o Whakatere i hokona nei e ratou ki tetahi Whakaminenga tangata i Katapere.

I raro i te whakaritenga tuatahi ki te Whakaminenga o Niu Tireni, i tuhia i te tau 1840, i whai mana te Kawanatanga ki te rahui i etahi whenua i roto i nga whenua ate Whakaminenga hei oranga page 5mo nga Maori—ara:—ki te rahui i te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o nga whenua katoa e karaatitia ana ki te Whakaminenga o Niu Tireni i raro ano i taua whakaritenga, a I puritia ano koki e te Kawanatanga ki a ratou te mana ki era atu whenua katoa e kaha ai ratou te whakahaere i nga ruea i mohiotia ai e ratou e tika ana hei painga mo nga Maori.

Engari, kihai pea tenei mana i man tonu ki te Karauna i runga i nga whenua i whakawhiwhia ki te Whakaminenga o Niu Tireni i muri i te wa i mana ai te ture kua whakahuatia i runga ake nei, natemea i raro i nga tikanga o taua ture i riro katoa nga whenua takoto noa a te Karauna, i roto i te Porowini o Niu Manita, i te Whakaminenga o Niu Tireni me nga mana katoa o te Kuini i runga i aua whenua i riro katoa i taua Whakaminenga; engari ko nga mea i whakaaetia ki nga Maori mo aua whenua i te wa i hokona ai ki te Karauna kihai era i riro; otira kihai te Kawanatanga i whai mana ki te tono mo te taha ki nga Maori kia whakataua nga wahanga whaka-tekau o te whenua ki nga Maori, natemea kahore tena tikanga i whakaurua ki te pukapuka hoko.

I roto i tetabi pukapuka i tuhia e te Makuihi o Nomanapi i te 14 o nga ra o Akuhata, 1839, i matua whai kupu ia ki a Kawana Hopihana mo nga tikanga hei whakaoti i nga take a nga Maori ki nga whenua, ka mutu ka whakaaturia atu e ia enei kupu mo nga hoko whenua Maori ara : " Ko te mahi mau he hoko mo te Karauna i runga i nga tikanga marama nga whenua a nga Maori e takoto noa ana hei kainga mo nga pakeha e heke atu ana ki Niu Tireni noho ai. Ko aua tu hook katoa ma tetahi Apiha e whakaturia ana e koe hei kai-tiaki mo nga Maori e whakahaere. Ko nga utu e puta mai ana i te hokonga o nga whenua ki nga pakeha ko era hei hoko i etahi atu whenua I muri atu, a mehemea ka peratia kahore he tikanga i whakaritea ai etahi moni ke atu. Ki taku mahara hoki he iti rawa nga moni i utua e te Kawanatanga ki nga Maori, he nui rawa nga moni e riro mai i te Kawanatanga i runga i te hokonga o nga whenua ki nga pakeha; a kahore hoki he he o tenei natemea kahore he tikanga o te nuinga o nga whenua ki nga Maori, e kore hoki e taea e ratou te hoko mo tetahi utu nui atu. Ahakoa hoki kei te Kawanatanga o Ingarangi aua whenua ka takoto noa iho etahi wahi, engari ma te hari moni atu a te pakeha i Ingarangi me to ratou noho ki runga i te whenua mahi ai ka nui ai te utu. A ka whiwhi hoki nga Maori i te painga i te nui haere o te utu o nga whenua."

I penei ano hoki nga mahara o Ara Kerei mo te hoko i nga whenua takoto noa iho ki te utu iti, inahoki nga kupu o tana pukapuka i tuhituhi ai ki te Komiti o te Haahi Weteriana i te 13 o nga ra o Aperira, 1848. Koia nei aua kupu ara : " E kore te Kawanatanga e mahi he mehemea ka hokona e ratou nga whenua a nga Maori mo te utu iti ahakoa kei te Karauna anake te mana hoko. Ko te whakaaro hoki o te Karauna mo nga whenua e hokona ana e ratou he whakahaere i aua whenua hei painga mo te katoa, e kore e tika kia hokona nga whenua takoto noa a nga Maori ki te utu i tika mo aua whenua ina nohoia e te pakeha, engari me ata whakarite te utu ki nga painga i puta mai ki nga Maori i aua whenua i te wa i hokona ai. Mehemea e tika ana tenei mahara, he utu iti rawa nei te utu tika mo nga whenua takoto noa."

Ko te mea nui hei whakaaro iho i runga i te whakanohonoho tangata ki nga whenua e nohoia ana e nga iwi penei me te Maori he kimi i tetahi painga hei tuku atu ki a ratou kia rite ai aua painga ki nga whenua e tukua mai ana e ratou, natemea e hara nga moni e puta atu nei ki a ratou i te utu tika mo to taonga nui nei mo te whenua. Ko te utu tika., he rahui i etahi wahi o nga whenua e hokona ana hei oranga mo ratou, a kua taea noatia tenei mehemea i whakaotia i te wa i hokona ai nga whenua o te pito ki runga o te Waipounamu. Mehemea i peratia kua whiwhi nga Maori ki tetahi taonga e nui haere ai te utu, a kua tau hoki ki a ratou nga painga i maharatia kia tau kia ratou i runga i te nohoanga o te pakeha ki o ratou whenua.

He mahara na te Whakaminenga o Niu Tireni kia kaua e pa he mate ki nga Maori i runga i te noho o te pakeha ki o ratou whenua, i whakaritea ai e te Whakaminenga nga whenua porphita ma nga Maori, natemea e kore enei e taea te whakakore atu, engari ka nui haere te utu ka riro atu hoki i nga Maori he whenua utu nui hei utu mo nga whenua tikanga—kore i hokona nei e ratou. Otira hei utu mo te wa i hokona ai, a kei tirohia kinotia hoki ratou e te katoa, i hoatu e te Whakaminenga ki nga Maori etahi moni i kiia i taua wa he utu tika mo te whenua, engari i mahara te Whakaminenga ko nga porohita i whakaritea nei e ratou hei oranga ma nga Maori, hei tuunga kura, hohipera me era atu mea pera, ko ena nga tino utu mo te whenua.

I roto i etahi kupu tohutohu a Te Whakaminenga ki a Kanara Wairaweke, to ratou tino kai-whakahaere i whakaturia nei e ratou hei apiha hoko whenua ma ratou i Niu Tireni, i whai kupu penei ratou ki a ia mo nga whenua Maori e hokona ana e ia: " Me whakarere—ke e koe tetahi tino tikanga i roto i nga hoko a te Whakaminenga kia kaua e rite ki nga hoko a era atu tangata. He utu iti rawa te utu tika mo nga whenua takoto noa a nga Maori, no reira e kore tatou e mahara ki te iti o te utu i tukua nei ki a ratou. Kahore kau he tikanga o te whenua, engari kia nui nga moni e pau i runga i te kawenga tangata atu ki runga i nga whenua noho ai katahi ka nui ake te utu. Engari kahore ano pea nga Maori i mohio ki te mate e pa ana ki te iwi mehemea ka hokona katoatia o ratou whenua. Ko te mea tika me whakamarama atu enei mea ki a ratou, a ma nga tangata hoko whenua e tiaki nga Maori kei paangia ratou e nga mate e kore nei e niohiotia e ratou, Ko te mate e pa ki a ratou, a e kore e kitea wawetia e ratou, ko to ratou noho whenua kore i roto i tetahi atu iwi i te mea kua nui te utu o te whenua i runga i te heke atu o taua iwi. E kore e pa he mate ki nga Maori i runga i te hokonga o ratou whenua, engari ko te take e mate ai ratou ka noho ratou i roto i tetahi atu iwi mohio atu i a ratou, a na taua iwi hoki i nui ai te utu mo nga whenua. Mehemea ka tirohia ko te painga anake mo nga Maori, he pai ke pea mo ratou mehemea kihai ratou i whakaakona ki nga tikanga pakeha. Kahore pea tenei whakaaro i puta ki nga tangata i hoko i nga whenua a nga Maori i nma atu nei. Na te Whakaminenga o te tau 1837 i whakaatu mai i te tuatahi, a e tino manaakitia ana taua whakaaro e tenei Whakaminenga. I runga i tetahi whakaaro a te Whakaminenga o te tau 1837 i hiahia nei ratou kia mahia tetahi ture mo nga hoko whenua Maori o mua tae noa ki nga hoko o naianei, me tuhituhi e koe ki roto i nga pukapuka hoko katoa ka whakahokia atu etahi wahi o nga whenua e hokona ana, ko aua wahi ka rite ki te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o te whenua e hokona ana. Ka whakahokia atu aua wahi hei oranga mo nga whanau rangatira o te iwi, a me ki atu hoki koe ki a. page 6ratou ka nui ake te utu o aua wahi ina nohoia e te pakeha i te utu o te whenua katoa i te mea kahore ano i nohoia."

Ko aua kupu ano hoki kei roto i tetahi pukapuka i tuhia e te Hoomu, tetahi o nga kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni, ki te Kawanatanga o Ingarangi i te marama o Maehe, 1841. I ki ia i roto i taua pukapuka. " Kahore ano te Whakaminenga i ki ko te moni e hoatu ana ki nga Maori i te wa i tuhi ai ratou i te pukapuka hoko, te utu tika mo te whenua. E mahara tonu ana te Whakaminenga e kore e tika kia kiia he utu aua moni. Kei te ki tonu atu te Whakaminenga ki nga Maori i runga i nga hoko katoa, ko te tino utu o nga whenua, ko te whakaaetanga a te Whakaminenga kia whakaritea etahi whenua e nui ake ai te utu o aua whenua i te whenua katoa ina nohoia te nuinga o te whenua e nga pakeha e tukua mai ana e te Whakaminenga."

Ka tino mohiotia ki nga korero i runga ake nei nga whakaaro a te Kawanatanga o Ingarangi me te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga hoko whenua Maori. I mahara te Kawanatanga o Ingarangi he iti noa iho te utu o te whenua i te wa e takoto noa ana, engari ko te tino painga ki nga Maori mo nga whenua e hiahia ana ratou ki te hoko ko te nui ake o te utu o te whenua e puritia ana e ratou, i runga i te mahinga o nga whenua e nga pakeha, ko nga whenua e whakaritea ana hei oranga mo ratou tetahi tino painga me nga mea hoki e whakaaetia ana ki a ratou hei utu mo a ratou mahinga kai i te koraha. Ko te mahi i nga mahi e taea ai te whenua te noho e nga tangata me te whakahaere i nga tikanga e pai haere ai te ahua o nga Maori etahi o nga tino utu me te tukunga o nga whenua. I pera ano nga whakaaro o te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga whenua takoto noa. Kahore i maharatia ko te moni anake te utu tika mo te whenua e hokona ana. Engari ko te tino utu ko te whakaritenga i te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o te whenua hei whenua tuturu ma nga Maori. He taonga hoki tena e kore e taea te ruke noa atu, engari ka nui haere te utu o aua whenua hei oranga mo ratou me a ratou tamariki.

Ka tino kitea ki nga kupu kua tuhia i runga ake nei kahore i tika te whakahaere i nga tikanga i whakaritea mo nga hoko whenua Maori i te Waipounamu, ara, kihai i rahuitia he whenua nui hei oranga mo nga Maori, kihai hoki i utua nga Maori no ratou te whenua mo te riro nui atu o a ratou mahinga kai hiinga ika hoki.

E kore e taea te ki ko te nui ake o te utu o nga mano eka ruarua i whakaritea nei ma nga tangata na ratou i hoko te poraka a Te Keepa i runga i te haringa moni atu ki reira mahi ai me nga moni e £2,000 ranei te utu tika ki nga Maori mo te whenua neke ake i te rua tekau miriona eka i tukua nei e ratou, ahakoa i whakaritea te utu ki nga painga anake i whiwhi ai nga Maori i mua. Ko nga whenua i kiia nei ka nui ake te utu ehara i nga porohita i whakaaetia nei ma nga Maori, engari ko te nui ake o te utu o te whenua i puritia e nga Maori ma ratou. Heoi kihai nga Maori o te pito ki runga o te Waipounamu i whiwhi ki enei painga, natemea kua riro ke o ratou whenua katoa te hoko i mua atu o te taenga mai o nga pakeha, no reira ko te mea tika kia whakaritea i taua wa he whenua hei kainga, hei oranga hoki mo ratou, me etahi whenua e puta mai ai he moni hei whakahaere i nga tikanga e pai ake ai te noho o nga Maori. Mehemea i whakaritea he poro-whita pera kua taea te whakaoa atu nga mea i whakaritea ki nga Maori i pai ai hoki ratou ki te hoko i o ratou whenua.

He nui te mate kua pa ki nga Maori o te Waipounamu i te korenga kahore nei i whakaturia he apiha tiaki i a ratou, ahakoa te whakaaetanga kia whakaturia taua apiha i te wa i hokona ai nga whenua, mehemea ia i tu tetahi apiha whai mana ki te tiaki i a ratou i nga ra o mua kua kore e tino penei te mate o nga Maori i runga i te korenga e ea o nga korero whakaaetanga ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua.

I whai kupu a Te Matara i te tau 1856 ki te Kawanatanga o Ingarangi mo te korenga e whaka-eangia nga whakaaetanga i whakaaturia e ia ki a Ngaitahu i te wa i hokona ai o ratou whenua e te Karauna. I ki a Te Matara kahore ano enei whakaaetanga i whakaeangia, a i tono hoki ia kia tiakina nga Maori e te Kawanatanga o Ingarangi i te mea hoki kua kore te Kawanatanga o te Koroni e whakaea i nga korero i whakahaua e ratou kia kiia atu e Te Matara ki nga Maori; heoi ko te kupu o te Kawanatanga o Ingarangi ki a Te Matara me whai kupu atu ratou ki te Kawanatanga o Niu Tireni katahi ratou ka pa atu ki taua mea, a no te kitenga a Te Matara kua kore e taea e ia te whakaora i nga Maori, ka whakamutua e ia ana mahi katoa ki te Kawanatanga o te koroni.

I te wa i tu ai a Te Pokiha hei Hekeretari mo te Koroni, whai kupu ano a ia mo tenei mea i roto i tetahi pukapuka i tuhia e ia i te marama o Nowema, 1864, mo te ahua o te iwi o Ngaitahu me nga whakaaetanga ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua i te pito ki runga o te Waipounamu. I penei aua kupu ana ara: " I mua atu o te marama o Nowema, 1863, a tae noa mai ki taua marama i puritia e te. Kawanatanga o Ingarangi te mana me te whakahaere i nga tikanga Maori. I taua marama katahi ka tangohia mai e te koroni te mana whakahaere i nga tikanga Maori i runga hoki i nga kupu o te pukapuka i tuhia e te Tiuka o Niukatara i te marama o Aperira, 1863, a i riro hoki ma te koroni e whakaea atu nga whakaaetanga a te Kawanatanga o Ingarangi ki nga Maori. Tere tonu te whakahau ate Hekeretari o te Koroni i a te Karaka he tangata mohio no te Tari Maori, kia haere ki te Waipounamu uiui ai i te ahua o nga Maori o te Porowini o Otakou, ki te patai hoki i nga korero i whakaaetia ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua e te Kawanatanga i mua; ki te patai hoki kua pewhea ranei te whakaeanga o aua korero. Kua rongo ke te Hekeretari o te Koroni i etahi kupu mo enei take, engari kahore i tino marama aua kupu; otira no te rironga mana e whakahaere nga tikanga Maori ka mahara ia ko te mea tika me kimi e ia etahi tikanga e taea ai te whakaoti atu nga korero whakaaetanga a te Kawanatanga o Ingarangi ki nga Maori i mua noa atu, a kua roa ke nei e tarewa noa iho ana."

I muri i tana whakaaturanga i nga tikanga i meingatia e tona Kawanatanga kia whakahaerea mehemea kahore ratou i hinga, me tana whakaaturanga hoki i tana hiahia kia tere te whakamana nga whakaaetanga a te Kawanatanga o Ingarangi kua korerotia nei i runga, ake nei, ka ki te Hekeretari mo te Koroni ko te mahi tuatahi ma te Komihana e whakaturia ana, he whakatakoto a he whakaatu hoki i etahi tino tikanga e ahei ai te Kawanatanga te whakapai ake i te noho o Ngaitahu i runga i te kupu i whakaaetia atu ki a ratou e page 7te kaiwhakahaere o te Kawanatanga o Ingarangi i te wa i hokona ai i riro ai hoki i a ratou te wahi o te Waipounamu e mohiotia ana inaianei ko nga Porowini o Otakou o Katapere. I te mea kua roa ke e takoto oti kore ana nga kupu i whakaaetia atu ki nga Maori, ko te mea tika me tono e te kawanatanga ki te Paremete kia pootitia he moni nui ma ratou. Ka kotahi whakatupuranga tangata i muri i te putanga o enei whakaaetanga a kahore ano ratou i whiwhi ki nga painga i whakaaetia nei ki a ratou. E kore tenei e taea te whakatika inaianei, engari me ata whakaaro ano ina whakahaerea he tikanga mo tenei mea, a ma tenei hoki ka kore ai e tika te amuamu mehemea ka nui nga moni e pootitia ana mo te morehu iti o te iwi i a ratou nei te nuinga o te whenua i te Waipounamu. Ko tetahi take hei whakaaro iho ma te Paremete he take moni. Kua kiia e te Komihana nana nei i hoko te nuinga o te whenua mo te Kawanatanga o Ingarangi ko aua kupu whakaaetanga nga tino take i riro mai ai te whenua. He mea tika kia waiho ma te hunga i riro nei i a ratou te whenua e whakarite nga kupu whakaaetanga i riro mai ai taua whenua, a me mahi hoki he ture e taea ai te whakatau ma nga porowini i hanga nei i runga i te whenua o Ngaitahu e utu te moni e pan ana hei whakamana i aua whakaaetanga."

I whakaturia a Te Hanita Paraone i te tau 1865 hei kai-whakahaere i nga tikanga Maori i te pito ki runga o te Waipounamu, a ahakoa ana kupu whakaatu i nga tikanga e taea ai te whakaea atu nga korero whakaaetanga a te Kawanatanga, kihai aua kupu i whakamana.

I timataria te mahi whakatu kura ki te pito ki runga o te Waipounamu i te tau 1867. I mua atu o taua tau na nga mihinare me nga pakeha Maori i whakaako nga Maori. I te tau 1870 e toru anake nga kura e mahi ana i te Waipounamu: Ko tetahi o aua kura i whakaturia ki Otakou Heeti i te tau 1869; ko tetahi i whakatuwheratia ki Ruapuke i te tau 1868; a ko te tuatoru o aua kura i Aparima e tu ana. I whakaturia ano he kura ki Kaiapoi, engari i wera te whare i te ahi i te raumati o te tau 1870, a kahore i taea te hanga he kura hou i te kore moni. Ko taua kura i hanga i te tuatahi i te tau 1863 e nga Mitinare i Otautahi, otira kahore i tuwhera i taua wa i te kore moni, no te tau 1866 katahi ka whakatuwheratia. Ko te mahara a nga tangata i te wa i whakaaetia ai kia whakaturia he kura, he hohipera hoki mo nga Maori me tere tonu te whakahaere i taua waano, a kaua hoki e waiho kia tae rawa ki te wa e whakaturia ma nga pakeha.

I te tau 1865 ka whakaturia he takuta mo nga kainga nunui katoa. I mua atu i taua tau kahore i whakaritea he takuta hei rongoa i nga mate o nga Maori.

Ka kitea nga korero kua tuhia i runga ake nei ka kotahi tekau ma whitu nga tau i pahure atu katahi ka whakaturia he takuta, he kai-whakahaere hoki mo nga tikanga Maori i te Waipounamu, a tekau ma iwa nga tau i pahure i muri o te hoko katahi ka whakaturia he kura mo ratou.

Ko nga moni i pau hei utu takuta timata i te tau 1867 tae noa ki te 31 o nga ra o Maehe, 1882, e £2,559 18s. 8d.; ko te wa hoki tera i tukua atu ai ki te aroaro o te Komiti Maori o te Whare te kaute o nga moni i utua mo nga takuta. Ko nga moni i pan i runga i te mahi whakaako tamariki tae noa ki te wa i mana ai " Te Ture Whakaako, 1887," haunga ia nga utu mo te hanga-nga i nga whare-kura me te utu mo te kai-titiro e £8,586 19s. 10d.: heoi ano nga moni i utua mo enei mea i nga porowini i te Waipounamu, ko enei anake.

I raro i nga tikanga o te pukapuka hoko i tenei whenua i whakaritea ma te Kawana e wehi ke etahi atu whenua ma nga Maori ina oti te whenua te ruri, heoi kihai tenei i whakaotia tae noa ki te marama o Mei, 1868, ko te porohita anake i Waikouaiti i whakarahia ake e 594 nga eka i whakaaetia e Ta Hori Kerei i te tau 1853 i runga i te tono a nga Maori. Ko te tonoa nga tangata o Moeraki i te tau 1849 kia whakaritea etahi atu whenua ma ratou kahore i whakaaetia.

I tukua atu tenei take ki te Kooti Whenua Maori i to tau 1868 i raro i te mana o te 83 o nga rarangi o " Te Ture Whenua Maori, 1865," a ko te whakatau a te Kooti me wehe ke etahi atu whenua hei whakaea i nga tikanga katoa o te pukapuka hoko. I runga i taua whakataunga katahi ka whakaritea enei porohita hei whenua nohoanga, ara :—Katapere e 2,830 eka, i Otakou e 2,100 eka, hui katoa e 4,930. I ki ano hoki te Kooti me whakamana nga kupu " mahinga kai," i roto i te pukapuka hoko, no reira ka whakaritea nga eka e 212 i Katapere, me nga eka 112 e 3 ruuri e 20 paati i Otakou hei whenua mahinga ika.

Kahore he tino painga i puta ki nga Maori i enei whenua hiinga ika natemea i tukua e nga pakeha he ika pakeha ki roto i nga moana wai Maori me nga awa. Ko enei ika e tiakina ana e te ture, no reira a kore nga Maori e ahei te hao inanga i nga wa e tere ai, a e kore hoki ratou e ahei te patu tuna me era atu ika Maori i roto i nga awa kei takahia e ratou te ture.

Ko tetahi o nga take i Mao ai o ratou hiinga ika he mimiti no nga wai i nga awa keri. I nga ra o mua i te mea kahore ano te pakeha i tae mai, a kahore ano hoki i nohoia e ratou te whenua i haere noa atu nga Maori ki te kimi kai ma ratou, otira i enei ra ki te haere ratou ki tetahi wahi kahore nei o ratou porohita i reira ka riria mai ratou e nga pakeha no ratou.te whenua. He mea taimaha rawa tenei ki nga Maori i a ratou i mua tata ake nei te whenua katoa kua nohoia nei e tetahi atu iwi i enei ra, a i tika ano hoki to ratou pouri mo te rereke o nga tikanga inaianei me te whakaaro kore o ratou kai-tiaki pakeha i te tuatahi, kihai nei aua kai-tiaki i pupuri i enei oranga mo nga Maori, i whakarite ranei i etahi atu whenua hei utu mo nga tino oranga o nga Maori i kore atu i a ratou; natemea ko aua kai-tiaki anake hoki i mohio ki te mate e pa ki nga Maori i runga i te heke mai o nga pakeha, kahore nga Maori i mohio.

Tetahi hoki o nga kai a nga Maori i riro, ko nga pakiaka o te ti he " kauru " te ingoa. He kai pai rawa tenei, ka taona ki te hangi rite tonu tona reka ki to te huka. He maha nga tangata i mahi i taua kai i nga marama o Tiherna, o Hanuere, o Pepuere, ka hoko atu ai i taua kai ki era atu ahua kai, ki te kakahu hoki.

Kei te pohehe etahi tangata ki te whakaaro o nga Maori ki o ratou whenua, ehara hoki i te mea e hiahia ana ratou ki te "apo" whenua engari e "aroha" ana ratou ki o ratou whenua. I tino mamae ratou i te rironga atu o nga whenua o o ratou tupuna i te iwi manene, me nga mahara me nga mana i tau ki te tangata nana te whenua, a heoi ano nga utu ki nga Maori he taonga, he moni kihai nei i roa kua pau atu.

Kihai nga Maori o te Waipounamu i mohio i mua ka nohoia o ratou whenua e tetahi iwi mohio atu i a ratou, maha rawa atu hoki i a ratou, a kihai hoki nga Maori i mohio ka riro katoa atu o page 8ratou painga o mua; no reira ko te mea tika kia tiakina ratou e o ratou kai-tiaki kei mate ratou i to ratou noho whenua kore i runga i te whenua i a ratou nei i nga ra o mua.

Tena nga korero e mohiotia ai te mahi ki te iwi o Ngaitahu hei whakaoti atu i nga whakaae-tanga kia whakaritea he porohita nui hei oranga mo ratou inaianei a muri ake.hei hoki, a kia whakaritea e te Kawana etahi atu whenua mo ratou nia oti ruri o te poraka: Ko nga eka I wehea ketia mo ia tangata i uru ki te hoko a Te Keepa i te tau 1848 kahore i tae ki te kotahi tekau eka ma te tangata, a kihai hoki i pau katoa te tatau nga tangata i tika kia whiwhi ki te whenua. Otira na nga Maori ano tenei kuaretanga natemea kihai ratou i whakaae ki te tatau tika i nga tangata. Kei te penei ano te kuare o nga tangata o etahi takiwa inaianei, kahore e taea ana te tatau tika nga tangata, he mahara na ratou he aha ranei te take i tatauria ai ratou. Na nga whaka- taunga o te Kooti Whenua Maori i te tau 1868, me nga whenua i whakaritea e te Kawanatanga mo nga Maori i tae ai nga eka ki te rua tekau eka mo ia tangata mo ia tangata e noho ana i nga kainga i roto i te poraka. I muri mai i te nohoanga o te Kooti i te tau 1868 i wehe etahi atu whenua e 3,024 eka mo nga Maori o Kaiapoi hei utu mo nga whenua i tangohia mo etahi atu tangata, i uru hoki ki enei nga eka e 200 i tukua mo te kino e etahi o nga whenua i whakataua ki nga Maori i mua atu. Ahakoa te whakarahinga ake o nga whenua i Kaiapoi, kahore i tino tae ki te rua tekau eka mo ia tangata, otira o kore e mohiotia te nui te iti ranei o te whenua mo ia tangata i runga i te tatauranga i nga tangata; natemea kihai i rite te maha o nga eka mo ia tangata e noho ana i nga kainga; ko etahi hoki i whiwhi ko te rima eka me te hawhe, ko etahi i nui ake tae noa a etahi ki te torn tekau ma-whitu eka. I etahi o nga kainga i nui nga whenua a etahi tangata ko etahi kahore i whiwhi kia iti nei.

E kore e tuturu wawe nga eka mo ia tangata mo ia tangata kia oti ra ano nga mahi katoa o te Kooti, a kia rite hoki nga oka mo ia tangata mo ia tangata o tenei kainga o tera kainga katahi ka mohiotia. He whenua kino te nuinga o nga whenua i whakataua ki nga Maori i te tau 1868, i muri mai nei hoki, kahore i pena te momona me nga porohita o mua, a ko tenei hoki tetahi o nga tino mea hei titiro ina whiriwhiria nga whenua e mea nei ahau kia whakaritea ma nga Maori.

I roto i te ripoata a nga Komihana i whakaturia i te tau 1879 hei uiui i nga take a nga tangata o te Waipounamu, i ki raua i meingatia kia whakaritea ma nga Maori te wahanga kotahi o ia waha-nga kotahi tekau i roto i te poraka a Te Keepa, engari ki taku mahara i pohehe raua, a ko te take pea i pohehe ai ko te kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni tetahi o nga kai hoko i whakaingoatia i roto i te pukapuka hoko o te tau 1848, i mahara ai raua na te Whakaminenga o Niu Tireni taua hoko, heoi kahore he mana i taua wa e taea ai aua tu hoko, kia whakakorea atu ra ano te mana hoko a te Karauna katahi ka tika, a ahakoa hoki i whakakorea atu taua mana e kore ano e tika te hoko kia puta ra ano he Karauna karaati katahi ka tika, natemea kahore he mana i te Kawana ki te whakatarewa i te mana hoko o te Karauna; no reira kihai i riro te whenua i runga i te whakaritenga a Kanara Wairaweke te kai-whakahaere a te Whakaminenga o Niu Tireni ratou ko nga Maori, a kahore i riro taua whenua i te kai-hoko, a kahore he mana o taua pukapuka ki te tuku i te whenua ki te tangata i whakaingoatia i roto i taua pukapuka.

E mana tonu ana "Te Ture mo nga Take Maori. 1841," me upoko 13 o nga Kupu Whakahau a te Kuini i te wa i tuhia ai te pukapuka hoko o Ngaitahu. I ki te ture o te tau 1841 kei a te Kuini anake me ona uri te mama hoko i nga whenua a nga Maori o Niu Tireni, a e kore hoki e mana nga hoko whenua Maori mehemea kahore i whakaaetia o te Karauna ahakoa na nga rangatira, na te iwi ranei aua hoko. I raro i tetahi atu o nga rarangi o taua ture i whai mana te Kawana ki te whakatu Komihana hei tirotiro i nga tono a nga pakeha kia riro i a ratou nga whenua Maori i hokona nei e raton.

Kei te 13 o nga upoko o nga Kupu Whakahau a te Kuini o te tau 1846 nga kupu i raro iho nei mo nga whenua a nga Maori e hokona ana e nga pakeha ara : "Ko nga tuku whenua Maori katoa me nga pukapuka whakaae ki te tuku whenua ahakoa na te iwi ahakoa na te tangata, ahakoa he tuku rawa atu, ahakoa ranei e tukua ana mo tetahi wa e whakaritea ana, ahakoa he tuku reti, ko aua pukapuka tuku whenua katoa e mahia ana i muri atu nei, e kore rawa e mana mehemea kahore i tukua mai aua whenua ki au me aku uri me oku kai-whakakapi."

Ka kitea ki enei korero kihai i tika ki ta te Ture kia hokona e nga pakeha i tana wa nga whenua a nga Maori, a mehemea ka hokona e te pakeha tetahi whenua Maori penei me te hoko a te pakeha i te poraka a Te Keepa, ka kore atu nga take a nga Maori ki te whenua engari ka riro te whenua i te Karauna. Ko nga wahi i he o te pukapuka hoko o Ngaitahu kua whakatikaia e te rua o nga rarangi o "Te Ngaitahu Reference Validation Act, 1868."

I raro i nga tikanga o tetahi atu Ture i mahia e te Paremete i te tekau me te tekau ma-tahi o nga tau o te Kuinitanga o te Kuini, i whakatarewatia nga kupu o te 13 o nga upoko o nga Kupu Whakahau a te Kuini i roto i te Porowini o Niu Manita (ara i te Waipounamu), tae noa ki te 5 o nga ra o Hurae, 1850, a mo tetahi wa hoki e whakaritea ana e te Paremete i tua atu o taua wa; ai te wa hoki e tarewa ai aua kupu ko nga whenua takoto noa a te Karauna i roto i taua porowini me nga take me nga paanga katoa a te Kuini ki aua whenua ka riro rawa atu i te Whakaminenga o Niu Tireni ma ratou e hoko e tuku ke atu ranei. Na tenei ture i whai mana ai te Whakaminenga o Niu Tireni ki te whakanohonoho tangata ki runga i nga whenua o Ngaitahu i te Waipounamu ehara i te mea i whai mana, ratou i raro i te pukapuka hoko a Te Keepa; no reira kihai tenei poraka i uru ki roto i te wahi i mohiotia i taua wa ko te wahi i meingatia e te Whakaminenga o Niu Tireni kia whakanoho-nohoia e ratou ki te tangata, a kihai i tau ki tenei whenua nga kupu o te 13 o nga rarangi o te kirimina i waenganuui o te Kawanatanga o Ingarangi o te Whakaminenga o Niu Tireni i mahia nei i te tau 1840. Mehemea he tika taku e whakaatu atu nei, kahore he tikanga i te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga porohita i roto i te poraka a Te Keepa, engari kei te Kawanatanga ke ratou ko nga Maori te tikanga mo aua porohita.

I roto i te ripoata o te tau 1879 kua whakahuatia i runga ake nei, i ki nga Komihana e kore raua e kaha ki te whakaatu he pewhea ranei te nui o te mate i pa ki nga Maori i te korenga e ea o nga korero whakaaetanga ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua; heoi ra i te mea kua tukua mai maku e whai kupu atu mo te rahi o te whenua hei tuku atu ki nga Maori hei utu page 9mo te korenga kahore i whakamaua nga tikanga o te pukapuka hoko me nga korero whakaaetanga ki a ratou, ka tahuri ahau ki taua mahi ahakoa uaua ahakoa hoki e kore e taea te whakaoti pai taua mahi.

I te mea ha maha nga tikanga o te hoko e kore e taea inaianei te whakaaro, me whakatakoto he putake whakahaere e taea ai te rapu te utu tika ki nga Maori i te wa i tukuna e ratou to ratou whenua nui ahakoa moni, ahakoa whenua ranei. E mea ana ahau me whakarite he eka whenua mo ia tangata, kahore hoki he huarahi ke atu e taea ai te whakaoti, a i runga i tenei mahara aku kua riro mai i ahau na nga tari ruri i homai nga kupu whakaatu tika mai i te ahua o te whenua i te wa i hokona ai me nga eka hoki i roto i taua hoko. Kua oti te whiriwhiri nga ahua o te whenua; e toru tahi ahua—ko nga whenua momona, ko nga whenua ahua pai me nga whenua kino.

I mua i te whakaarohanga o te.tino kupu mo te rahi o te whenua e meingatia ana kia wha- karitea ma nga Maori, me whakaatu atu e ahau i konei nga kupu e rua i raro iho nei, natemea e pa ana aua kupu ki te rahi o te whenua e meingatia ana kia tukua—ko tetahi o aua kupu he tikanga na te ture mo te wehenga i nga whenua hei porohita ma nga Maori, kei roto hoki i te 24 o nga rarangi o " Te Ture Whenua Maori, 1873." Koia nei aua kupu ara : " Otira ko nga whe-nua e waihotia aua hei oranga mo nga Maori, hei mea hoki e taea ai he painga mo ratou, e kore e kiia he rahi aua whenua mo aua tikanga ki te kore e tae, hui katoa aua whenua, ki te rima tekau eka ki te tangata Maori kotahi o noho ana i te takiwa, huia katoatia atu nga taane, nga wahine me nga tamariki katoa i roto i taua takiwa." He kupu tohutohu kau atu tenei ki te apiha o te takiwa kia whakaritea e ia he whenua e rahi ana hei oranga mo nga Maori, engari kihai tenei kupu i whai tikanga ki nga hoko whenua. Ko tetahi o aua kupu no te tau 1860. I taua tau i whakaritea e Kawana Paraone etahi whenua 10,000 eka mo nga Maori e noho ana i te Tai Hauauru o te Waipounamu, ko taua hunga kihai i neke ake i te kotahi rau tangata, a ko aua eka i rite ki te kotahi rau eka ma te tangata kotahi. (Titiro hoki ki te pukapuka i tuhia e Kawana Paraone i Akarana i te 22 o nga ra o Pepuere, 1860, ki te Tiuka o Nuikatara.)

E 6,000 eka o aua whenua i meingatia kia wehewehea ki ia tangata, ki ia tangata, a ko nga eka e 4,000 i meingatia hei whakaputa moni e taea ai te whakapai ake te noho o nga Maori.

Ko etahi o enei porohita kua nui rawa te utu inaianei i te noho o te pakeha, ko tera i Kerei-mauta tetahi, koia nei hoki te mea i maharatia hei utu whakamutunga ki nga Maori mo o ratou whenua i tukua nei e ratou mo te utu iti noa iho. Kihai to nuinga o nga Maori no ratou te poraka o Ngaitahu i whai paanga ki nga porohita o te Tai Hauauru, takitahi nei o ratou i whai paanga ki aua porohita, no reira e kore e tika kia kiia ko nga painga i whiwhi ai ratou i runga i aua porohita hei whakaea i etahi o nga mea e tika ana kia riro i a ratou.

He maha nga tangata e mahara ana e rahi ana nga whenua a nga Maori o te pito ki runga o te Waipounamu—e kore e taea o ratou te mahi o ratou whenua, a kahore hoki he take i whakaaro-hia ai ano ratou. He whakaaro pohehe tenoi, a e kore hoki e penei, te whakaaro mehemea he pakeha te hunga e noho mate nei, heoi e kore e mohiotia te take i penei ai te whakaaro ki nga Maori. Kua whakaaturia ki te Paremete nga korero whakaaetanga a te Kawanatanga mo nga hoko whenua Maori i te Waipounamu kahore nei ano i whakaeangia, a kua ki te Paremete e tika ana kia whaka-arohia nga Maori. No te marama o Akuhata i to tau 1882 i puta ai te ripoata whakamutunga a te Komiti Maori o te Whare mo nga take a nga Maori. I whai kupu te Komiti i te tuatahi i runga i nga take korero o te pitihana a ka whakaatu hoki i nga korero mo te whakatu Takuta me te mahi whakaako i nga tamariki, ka mutu era ka penei te ripoata a te Komiti: "E mahara ana te Komiti ka taea ano e te Kawanatanga te kimi i te nui o te moni e pau mehemea e whakaritea katoatia ana nga mea i whakaaetia ki nga Maori, ka ki hoki te Komiti me ata kimi mai tera. I te otinga o tera, me whakarite he rahui hei utu, a me here aua rahui i runga i etahi tikanga e ora ai nga tangata rawakore i te wa e mate turoro ana e koroheketia ai ranei. Ma tetahi ture ano e taea ai te whakarite nga mea kua tohutohungia atu i te rarangi i runga ake nei; engari e whakaaro ana te Komiti mehemea ka taea te whakaoti pai enei mea me ata mahi marire me tuku atu hoki etahi mea whakapumau. Heoi e mea ana te Komiti me ata whakaaro tenei ripoata e te Kawanatanga."

Ahakoa taku manaaki i te ripoata a te Komiti, ka ki atu ahau i konei kei te pohehe ratou i a ratou e ki nei i whakaturia he takuta mo nga Maori i mua atu nei, otira ko te mahi whakaako i nga tamariki te mea i tino pohehe ai ratou, natemea ko nga kura e mahi mai nei i te Waipounamu inaianei i Whakahaerea (i mua atu i te wa i mana ai " Te Ture Whakaako, 1877 ") i raro i nga tikanga o " Te Ture mo nga Kura Maori, 1867," a e kore hoki e taea te ki i whakaturia aua kura hei whakaea i nga whakaaetanga o mua, natemea kua whiwhi ano nga Maori ki te painga o aua kura ahakoa i nui ake te utu ki a ratou mo o ratou whenua. Ko nga moni i pau hei utu takuta i te Waipounamu tae noa ki te 31 o nga ra o Maehe, 1882, e £2,559 18s. 8d., e toru tekau ma-wha tau i muri i te hoko tuatahi, a e rua tekau ma-iwa tau i muri mai i te hoko tuarua.

I roto i te ripoata a nga Komihana i whakaturia i te tau 1879 hei whakaoti i nga tikanga e takoto tarewa tonu nei i waenganui o te Kawanatanga o nga Maori hoki i runga i te hokonga o enei whenua ki te Karauna, i penei etahi o a raua kupu ara: " E mea ana maua me tuhi he kaute i waenganui o te Kawanatanga o Ngaitahu; me tuhi ki tetahi rarangi o taua kaute te wahanga tekau ma-tahi o nga moni i riro mai i te Kawanatanga hei utu mo nga whenua katoa i hokona e ratou ki' te pakeha i roto i aua poraka e rua (nga poraka o Ngaitahu me Otakou). A ki tetahi rarangi o taua kaute me tuhituhi i te tuatahi nga utu e tika ana inaianei mo nga porohita katoa a nga Maori i roto i aua poraka, i raro iho i tena me tuhituhi nga moni katoa i whakapaua e te Kawanatanga hei painga mo Ngaitahu mo era atu iwi ranei e whai paanga ana ki te whenua, hui atu hoki ki nga moni katoa i utua e te Kawanatanga mo nga whenua i roto i nga rohe o nga poraka o Ngaitahu me Otakou i muri mai i te utunga o nga moni i whakaritea i roto i nga pukapuka hoko hei utu mo aua whenua."

Kua oti te whakamarama atu e ahau i runga ake nei i pohehe nga Komihana i runga i ta raua whakaaro kei te pa nga wahanga kotahi tekau a te Whakaminenga o Niu Tireni ki tenei hoko, a ko ta raua kupu kia tuhia he kaute i waenganui o te Kawanatanga o Ngaitahu, ki taku mahara ehara page 10tena i te kupu marama, a ko nga take hoki enei i penei ai taku mahara: Take tuatahi—e kore e tika Kia whakaarohia nga utu e tika ana inaianei mo nga porohita a nga Maori; e he ana hoki te ki kua whiwhi nga Maori i te painga i te nui haere o nga utu o a ratou whenua i runga i te heke mai o nga pakeha. Inahoki, i te tan 1860 ko nga porohita a nga Maori i Katapere e 7,000 eka a ko nga utu mo aua whenua mehemea i hokona e £67,000. E rima rau nga tangata no ratou aua whenua, a mehemea ka wehea aua whenua ki aua tangata ka tekau rna-wha eka mo ia tangata o ratou. Kaoti ko nga utu i whakaritea i taua wa mo nga whenua a te Karauna e £2 mo te eka, a mehemea i kurutetetia nga porohita a nga Maori ki etahi o nga whenua a te Karauna i runga i taua utu kua riro i nga Maori e 33,500 eka, penei kua neke ake nga whenua a nga Maori ki te rima tekau ma-toru eka mo ia tangata mo ia tangata. Mehemea i peneitia te tikanga kua whiwhi nga Maori i te painga i runga i te nui ake o te utu o o ratou whenua, nei ra i te mea e kore e taea e nga Maori te hoko te kurutete ranei i o ratou whenua e rite ana te painga e whiwhi ai ratou i te nui ake o te utu o ratou whenua ki te painga e tau ana ki te tangata e whiwhi ana i te peeke moni mehemea e paeaana taua tangata ki tetahi moutere kore tangata. He rite tonu ki nga Maori ahakoa i £1 mo te eka te utu tika mo o ratou whenua ahakoa ranei i tae ki te £20, heoi ano te mea e whiwhi ai nga Maori i te painga ko te momona o te whenua, kore rawa he painga e tau ki a ratou i te nui ake o te utu o o ratou whenua. Take tuarua—e kore ano e tika kia whakaarohia nga moni i whakapaua e te Kawanatanga mo Ngaitahu. Kahore hoki i nui aua moni mehemea ka wehea ki nga tau maha i muri mai o nga hoko, a ko tetahi e tika ana kia riro aua moni i nga Maori mehemea ka whakaarohia te roa o te wa i tatari ai ratou kia whakaotia nga tikanga o nga hoko, e kore hoki e taea te whakarite he utu tika mo te roa o te wa i tatari ai ratou kia whakaritea he whenua ma ratou, natemea kahore i rite te pai o nga whenua o too ana inaianei ki te pai o nga whenua i watea hei tuku ki a ratou i te wa i hokona ai o ratou whenua.

Tenei ano hoki tetahi mea hei titiro iho, mehemea ka whakaarohia nga painga kua tukua e te Kawanatanga ki nga Maori; ka tika ano kia whakanuia ake nga whenua ma ratou hei utu mo te roa o ta ratou tatari, a mehemea ka peneitia ka tino whiwhi nga Maori. Ki taku mahara me wha-karere nga kupu a nga Komihana, a me ki hoki ko nga painga i whakawhiwhia e te Kawanatanga ki nga Maori me te nui ake o te utu o a ratou whenua, -hei utu era mo te roa o te wa i tatari ai nga Maori.

Ka kitea ki tetahi pukapuka kaute i mahia e te Tari Whakahaere i nga Moni a te Kawanatanga ma te Komiti Maori o te Whare, ko nga moni i whakapaua e te Kawanatanga mo nga tikanga Maori i te pito ki runga o te Waipounamu timata i te tau 1867 tae noa ki te 31 o nga ra o Maehe, 1882, e £24,632 12s. kahore i whakaurua ki enei nga moni e £5,657 Is. 9d. i whakapaua i runga i te whakaako tamariki i muri mai o te tau 1877, me etahi atu mea hoki kahore i tika kia whakaurua. Kei raro iho nei te kape o taua kaute ara:—
£s.d.£s.d.
Nga utu Id nga takuta2,24988
Nga mom mo nga hohipera.310100
2,559188
Te mahi whakaako tamariki—
    Nga utu mo nga whare kura3,14756
    Nga utu ki nga mahita kura2,94052
    Nga utu mo nga tamariki2,24147
    Te utu ki te kaititiro25847
    Te utu mo nga pukapuka me era atu mea mo nga kura630102
9,217100
Nga utu kingaapiha—
    Nga utu ki te Kaiwhakawa Tuturu me te Kaiwhakamaori i Southland me Dimedin1,55630
    Te utu ki te Kaiwhakamaori i te takiwa o Katapere2,344134
    Nga utu ki nga Ateha3,83700
7,737164
Nga penihana43750
Nga kai me nga kakahu mo nga koroheke me nga rawakore1,236130
Nga moni i whakapaua mo era atu mea3,44390
£24,632120

Ko te nuinga enei o nga moni i whakapaua mo nga tikanga Maori i Katapere me Otakou, he iti rawa nga mom i whakapaua i mua atu o te tau 1867. Mehemea i wehea he whenua rahi hei whenua tuturu e puta mai ai he moni mo enei tikanga kua kore atu etahi o nga raruraru e takoto nei, a kua noho ora hoki nga Maori no ratou te whenua e kore e penei te ahua me to ratou ahua e noho nei ratou.

Mehemea ka whakaaetia te kupu e kiia nei he iti noa iho te utu tika mo nga whenua koraha, ko te mea tika me kimi he pewhea ra te tikanga o taua kupu, ara, he aha te utu i kiia i nga ra tuatahi o te koroni he utu iti; na kotahi tonu te huarahi e taea ai tenei mea te kimi, me titiro ki nga pukapuka hoko whenua hei tauira, me kimi hoki i reira nga utu i tukua mo nga whenua a nga Maori i hokona nei i te pito ki raro o te Koroni i te wa ano i hokona ai nga whenua o te Waipounamu. Kahore i nui nga whenua i hokona i mua atu o te tau 1847. I te marama o Aperira i taua tau i hokona tetahi whenua i Porirua, he kainga e tata ana ki Poneke, ko nga eka o taua whenua e 68,896 eka a, ko nga moni i riro i nga Maori e £2,000. Ko tenei utu e rite ana ki te hikipene mo te eka, engari he mea whakahoki atu ki nga Maori e noho ana ki Porirua nga eka 11,550. I taua Wa ano i hokona tetahi whenua nui a Ngatitoa i te Waipounamu e 3,000,000 nga eka o taua whenua, page 11ko nga moni i utua ai e £3,000, me nga eka 117,248 i rahuitia mo nga tikanga Maori. No te tau 1848 ka hokona ko te Whanganui poraka e 89,600 eka mo nga moni £61,000 a i wehea hoki nga eka e 5,450 ma nga Maori i roto i te poraka. Ko te utu mo te eka o tenei poraka e rua kapa me te toru parenga 2¾d. mo te eka, engari ko nga wahi momona o te whenua e 48,800 anake eka. I te marama o Mei o te tau 1849 ka hokona te Rangitikei-Turakina Poraka e 225,000 eka mo nsa moni e £2,500 me nga eka e 2,900 i rahuitia ma nga Maori. Ko te utu mo te eka o tenei whenua e rua kapa e toru parenga mo te eka, a hei apiti hoki ki nga moni o te hoko i rahuitia nga eka 31,000 hei whenua tuturu ma nga tangata no ratou te whenua. I te tau 1866 ka hokona tetahi whenua e tata ana ki taua poraka i te taha ki te tonga o te awa o Rangitikei, ko nga eka o taua whenua e 220,000, a ko nga moni i utua ai e £25,000 me nga eka e 24,000 i rahuitia mo nga Maori e noho ana i te takiwa. Ka kitea.ki te hoko o taua whenua te nui ake o te utu o nga whenua Maori i runga i te noho o te pakeha.

Mehemea ka tirohia te pukapuka (E.-10) whakaatu i nga whenua i hokona i te pito ki raro o te Koroni nei i te wa i timata i te I o nga ra o Hurae, 1856, tae noa ki te 31 o nga ra o Maehe, 1858, ka kitea i reira ko nga whenua i hokona i aua tau e 771,673 eka, a ko nga moni i utua ai e £24,870, ara e whitu kapa me te hawhe 7½d. mo te eka. E 369,673 eka o enei whenua kei raro atu o Akarana, a e 402,000 eka kei Haaki Pei, engari ka kitea ki tetahi pukapuka i whakahaua e te Paremete Kia mahia i te tau 1861 ko te huihuinga o nga moni i utua e te Kawanatanga mo nga whenua katoa i hokona i te pito ki raro o te motu nei i tae ki te (6d.) hikipene mo te eka. I te tau 1849 i hiahia te Kawanatanga ki te hoko i tetahi whenua i Wairarapa neke ake i te miriona eka mo nga moni £1,000. I tonoa e nga Maori kia £16,000 he utu mo taua whenua, heoi i mahara te Kawanatanga he nui rawa taua utu, a whakamutua ana te hoko.

Kahore i timataria ano te hoko whenua i Wairarapa tae noa ki te tau 1853, otira timata mai i taua tau tae noa mai ki te 30 o nga ra o Hune, 1860, i hokona e nga Maori ki te Karauna e 957,864 eka, a ko nga moni i utua ki a ratou mo aua whenua e £38,642. I rahuitia nga eka e 20,234 ma nga Maori i roto i nga whenua i hokona ra, a ko nga whenua i toe ki a ratou 187,856 eka. Apiti atu ki tenei i whakaaetia ki a ratou nga moni e rima pauna i roto i te rau kotahi o nga moni e riro mai ana i te Kawanatanga ina hokona etahi wahi o te whenua e 387,000 eka, engari ka tangohia nga utu mo ngaruri i roto i aua moni. Ko tenei hoki tetahi whenua i rahi ake tona utu i runga i te heke mai o te pakeha.

Kua oti te whakaatu e ahau i runga ake nei kahore i toe he whenua ki nga Maori o te pito ki runga o te Waipounamu e whiwhi ai ratou ki etahi painga penei, natemea kotahi tonu te hoko i riro katoa atu ai o ratou whenua koraha hei whenua nohoanga mo nga pakeha, a ko tetahi take hoki tenei i tika ai Ma tiakiua ratou, kia whakaritea he whenua rahi hei kainga mo ratou, me etahi whenua rahui e taea ai te whakapai ake te ahua o to ratou noho.

Ko te nui o te whenua i roto i te hoko a Te Keepa e 20,128,000 eka i kitea tenei i te kimihanga i nga eka i mua tata ake nei, kua whakaurua a Akaroa inaianei ki roto i taua poraka, ahakoa te kapenga o taua whenua ki waho i te tau 1848, a kei raro iho nei te whakaaturanga o nga eka o nga whenua pai, nga whenua ahua pai, me nga whenua kino i roto i taua poraka i te wa i hokona ai. Ko enei ahua he mea titiro ki te wahi i takoto ai te whenua, ki te utu mehemea i hokona, a ki te pai hoki o te tae atu o te tangata ki runga ki te whenua i te tau 1848. Ko te whenua kua kiia nei he whenua pai ko nga wahi e taea paitia atu ai e te tangata i taua tau. Ko te whenua ahua pai ko te wahi tena i uta atu e taea atu ana e te tangata ma raro ma te hoiho ranei, he whenua e pai ana mo te whangai hipi, kau me era atu kararehe kai tamtam. Ko te whenua kino ko nga maunga tae atu k itetai Hauauru, he whenua hoki tera kahore ano i haerengia e te tangata i taua wa, a tae noa ki te wa i mahia ai te koura i te tau 1863 katahi ka mohiotia te ahua. Nga eka o nga whenua pai 2,864,000 eka, nga whenua ahua pai e 8,064,000 eka, a e 9,200,000 nga eka o nga whenua kino. Mehemea ka kiia he toru kapa 3d. te utu tika mo nga whenua pai i te tau 1848, kotahi kapa me te hawhe l½d. mo te whenua ahua pai a kia kotahi kapa 1d. hoki te utu mo nga whenua kino, ko te utu tika mo aua whenua katoa ka tae ki te £124,533, a mehemea ka kiia aua moni he whenua e tukua ana ki nga kai-hoko penei ka riro i a ratou nga eka 124,533, natemea hoki £1 mo te eka te utu mo nga whenua o te Karauna i taua wa. Kua riro atu i nga Maori 19,312 o enei eka a e toe ana 105,221 eka e tika ana kia whakaritea ma ratou.

E mea ana ahau kia rahuitia nga eka 100,000 o enei wbenua hei whaputa moni e taea ai te whakapai ake i te noho o nga Maori, a i te mea hoki e kore te toenga o aua whenua e rite hei mahinga hei kainga hoki mo nga Maori, me whakarite ano etahi atu whenua kia 25,479 eka kia neke ake ai nga whenua o ia tangata ki te rima tekau eka mo nga tangata katoa e tika ana kia whaka-whiwhia ki te whenua i roto i te poraka. Mehemea ka whakaaetia tenei me whakarite kia 130,700 eka kia taea ai.

Hei take e mohiotia ai kahore i he tenei whakataunga whenua ki nga Maori mehemea ia e tino whakaarohia ana nga tikanga o te hoko, ara, mehemea i whakaritea i te tuatahi he porohita nui hei oranga mo nga Maori i te wa o te hoko a taea noatia enei ra, me te whakarite hoki i etahi whenua rahui e puta mai ai he hua e pai ai te tu noho me te ora o te Maori, penei e kore pea e kiia i reira he nui rawa te 150 eka mo ia tangata hei utu tika mo to ratou tukunga i te whenua nui whakaharahara mo te utu iti noa iho. E, 637 nga tangata i whakawhiwhia ki te whenua i te tau 1848, otira tera ano etahi atu tangata whai paanga ki te poraka i tika kia whiwhi ki etahi whenua engari kahore i tatauria aua tangata, na te kuare ano ia o nga Maori tetahi he i kore ai ratou e whakaurua, natemea kahore i whakaaturia e ratou o ratou ingoa, a ko tetahi hoki kahore ratou i mohio ki te mate e pa ki a ratou i runga i to ratou kore e whakaatu. Ko etahi o nga Maori e whai paanga ana ki te poraka i tera motu ke e noho ana i te wa i tatauria ai nga tangata, ko etahi i Akaroa, i Otakou, i Taieri, i Maranuku, i tika ano aua tangata kia whiwhi ki etahi whenua i te wa o te hoko, i muri mai nei ranei, mehemea i whakaaturia o ratou ingoa. Kotahi rau e rima tekau nga tangata tika kia whiwhi ki te whenua, i Akaroa e noho ana haunga nga tangata e noho ana i Poata Riiwi i tatauria i te wa i tatauria ai nga tangata o Kaiapoi; a e tino mohiotia ana hoki ko etahi o nga tangata o nga kainga i hapa kahore i tatauria. Kaati e tika ana kia kiia mehemea i poto katoa page 12nga tangata te tatau kua toe ki te kotahi mano aua tangata. Ki te whakaritea kia 150 eka mo ia tangata o teuei kotahi mano ka tae ki te 150,000 eka mo nga tikanga katoa; ko te mea tika Kia rima tokau eka hoi mahinga hei kainga hoki mo nga Maori, a Kia 100,000 eka hei whenua rahui mo nga take kua koreotia i runga ake nei.

Mehemea i peneitia te mahi kua kore e tika kia hiia e nga kai-hoko kahore i whakaarohia o ratou take. Kati mehemea e kore e taea te ki ehara te 150,000 eka i te whenua tika kia whakaritea mo nga tikanga katoa a nga Maori, me tango i roto i aua whenua nga eka whenua kua oti nei te whakarite ma nga Maori, ka toe iho ko nga eka kua kiia ake nei e ahau, ara, 130,700, hei tino whakaoti i enei take.

Tera ano tetahi abua hai titiro iho ko te kimi roa hoki inaianei kia kitea ai etahi whenua e rite ana te pai ki nga whenua i watea i te wa o te hoko hei wehe ke ma nga Maori; ko tetahi take hoki tenei i tika ai Kia rahi ake nga whenua e whakaritea ana inaianei i nga whenua i meingatia kia whakaritea i to wa o te hoko. E tino pa ana enei kupu ki nga whenua e rahuitia ana kia puta mai he moni mo nga tikanga Maori, natemea mehemea i whakaritea aua whenua rahui i te wa o te hoko kua taea i reira te whiriwhiri nga whenua pai mo te reti.

Kia kore ai e puta he raruraru, a kia kore ai he take arai i te noho a nga tangata ki nga whenua mehemea ka wehea ketia etahi whenua nui, e mea ana ahau me waiho nga whenua e whakaritea ana ma nga Maori, i raro i te mana o te Komihana o nga whenua o te Karauna, mana e hoko e reti ranei, engari ko nga moni e riro mai ana mo aua whenua me tuku ki tetahi kaute motuhake, a mehemea ka hokona atu etahi wahi o aua whenua ko nga moni e riro mai ana hei utu me hoko ki etahi atu whenua i etahi wahi pai atu i nga wahi e taea ana te whakarite inaianei, ma tenei hoki ka riro mai ai he whenua i nga takiwa e nui rawa ai nga moni e puta mai hei whakapai ake i te noho o nga Maori.

Ki taku mahara ka kitea ki nga korero kua korerotia i runga ake nei kahore i tika nga utu I puta atu ki nga tangata Maori na ratou nei i hoko te poraka a Te Keepa, mo te whenua i hokona e ratou, kahore hoki i whakamana nga kupu i tuhia ki te pukapuka hoko kia puritia nga mahinga kai ma nga Maori, a kia whakaritea hoki etahi atu whenua ma ratou, a kihai hoki i whakaotia nga korero whakaaetanga ki nga Maori i maharatia nei e ratou ko aua whakaaetanga nga tino utu ino te whenua, no reira e tumanako ana ahau ka tirohia paitia aku kupu.

Ko tetahi o nga mahi i tukua mai nei ki au i roto i te Komihana, ara, ko te titiro i nga takiwa pai hei takotoranga mo nga whenua e meingatia ana kia whakaritea hei whakaea i nga take a nga Maori kahore i taea e ahau to mahi he nui no aku raruraru ki te kimi i nga tangata e tika ana ki nga porohita kua oti nei te whakatau ki nga Maori o te Waipounamu, engari ma te Tari Ruri ka taea paitia taua mahi, a ko taku kupu me tuku atu ki taua tari.

Hei kupu whakamutunga mo te hoko kua korerotia nei, ka ki atu ahau ki a koe e te Kawana kei te whakaae kei te hiahiahoki te nuinga o nga Maori ki etahi whenua hei whakaea i o ratou take.