Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Middle Island Native Land Question (Report on.), By Mr. Commissioner Mackay

He Pukapuka na Te Make ki te Minita mo te Taha Maori

page 1

He Pukapuka na Te Make ki te Minita mo te Taha Maori.

Temuka, 5 Mei, 1887.

E Ta,—

Ka tukua atu e ahau i roto i tenei reta taku ripoata i runga i nga take whenua o te Waipounamu, ko aua take i tukuna mai ki au i raro i tetahi Komihana i tuhia i te 12 o nga ra o Mei, 1886, a ko taku kupu atu ki a koe me whakatakoto taua ripoata ki te aroaro o te Kawana, i te mea hoki i tuhia atu ki a ia taua ripoata.

Na te nui o tenei take i roa ai ahau e whakahaere ana he mea naku kia marama ai, kia taea ai hoki te tino whakaoti pai nga korero whakaaetanga a te Kawanatanga, ahakoa i tika ki ta te Ture, ahakoa ranei i tika ki ta te pono i mohio ai.

Kua whakahaerea e ahau nga hoko whenua katoa i nga porowini o te Waipounamu i roto i taku ripoata, a e rua nga ahua o aku kupu mo nga hoko o Ngaitahu me Murihiku.

(a.) Me whakarite etahi poraka hei whenua rahui e puta tonu. mai ai he moni hei whakahaere i nga mea i whakaaetia ai ki nga Maori, i pai ai ratou ki te hoko i o ratou whenua. He maha nga painga o nga moni e puta penei mai ana, ko tetahi o nga tino painga o aua moni he puta tuturu mai i tetabi huarahi i waho o te mana o te Paremete, i waho hoki o era atu mea i kore ai e taea i mua atu nei te whakaoti pai nga take a nga Maori o te Waipounamu.

Ko enei etahi o nga mea hei mahi mo aua moni: (1) Hei hanga hei whakaora hoki i nga whare-kura me era atu whare e hanga ana mo nga tikanga o te katoa; (2) hei hanga taiepa, hei whakapai i nga whenua, hei keri awa rerenga wai e mimiti ai to wai; (3) hei hoko mea mahi paamu; (4) hei utu takuta, hei hoko rongoa; (5) hei utu i nga mahita kura; (6) hei hoko pukapuka me era atu mea mo nga kura; (7) hei utu i nga reeti takiwa; (8) hei utu kai hei hoko weruweru mo nga Maori rawakore me nga ngongengonge; (9) hei whakahaere hoki i era atu tikanga e pai ai te noho o nga Maori.

(b.) Me whakarite etahi poraka whenua hei mahinga hei kainga hoki mo nga Maori, kia tae ai o ratou whenua ki te rima tekau eka mo ia taane mo ia wahine mo ia tamaiti.

I runga i enei kupu ko enei i raro iho nei nga eka hei wehe ke me nga poraka i takoto ai, ara :—

Te hoko o Ngaitahu.—(1) Nga whenua rahui, 100,000 eka; (2) nga whenua hei mahinga hei kainga hoki, apiti atu ki nga whenua kua oti nei i mua te porohita ma nga Maori, e 30,700 eka: hui katoa, 130,700 eka.

Te hoko o Murihiku.—(1) Nga whenua rahui, e 40,000 eka; nga whenua hei mahinga hei kainga hoki, apiti atu ki nga whenua kua oti nei i mua te porohita ma nga Maori, 15,412 eka: hui katoa, e 55,412 eka.

Ko te huinga katoatanga o enei whenua i roto i nga poraka e rua 186,112 eka.

Ko nga hoko o Akaroa he mea whakauru ki roto i te Poraka o Ngaitahu.

Kihai ahau i tuhi kupu i roto i taku ripoata mo te Poraka o Otakou, engari kua whakaaturia e ahau nga tikanga o te rironga o taua whenua me nga korero whakaaetanga katoa, hei putake e taea ai te whakahaere a muri ake nei.

Kahore i taea e ahau te tino whakaoti nga mahi katoa i tukua mai nei ki au i raro i te Komi; hana; nga mea kihai i oti—(1) ko te whakarite i te takiwa e rahuitia ai te whenua; (2) ko te kimi i nga ingoa o nga tangata e tika ana kia whakawhiwhia ki te whenua.

Ko te whakarite i te takiwa e takoto ai te whenua, ma te Tari Ruri ka taea ai tena, a ko taku kupu me tuku atu ma taua Tari e mahi. Ko nga eka mo ia tangata, kia oti ra ano te mahi a te Kooti, me te whakatau i nga eka mo ia kainga, katahi tena ka, taea, te tino whakaoti.

I runga i aku kupu mo nga whenua rahui, kahore he take i kore ai e taea te whakatau ki nga whenua papai, natemea e kore e raruraru nga tangata e whai take ana ki aua wahi, e kore hoki e araia te noho o nga tangata e hiahia ana ki te noho ki runga i te whenua, natemea ka u tonu te whenua ki raro ite mana o te Komihana o nga whenua ate Karauna, ka whakahaerea hoki e ia pena ano me era atu whenua takoto noa a te Karauna, heoi ano te mea e rere ke ai ko nga moni e puta mai ana mo aua whenua rahui ka tukua atu ki tetahi kaute motuhake.

Ahakoa kua maha nga whakaaetanga ki nga mea i whakaritea e te Kawanatanga i runga i nga take a nga Maori ki nga whenua o te Waipounamu, ahakoa hoki he maha nga kimihanga, i mua page 2tata ake noi i etahi tikanga e oti pai ai aua whakaritenga, kei te takoto tarewa tonu; heoi kei te tumanakoria, e taku ngakau e kore e pena inaianei, a ki te kore e whakaaetia katoatia aku kupu, tera e pai hei putake e taea ai te wkakahaere etahi atu kupu e too manaakitia ana.

Hei kupu whakamutunga, ka ki atu akau i konei i whakahaerea e abau nga tikanga kua korerotia nei i roto i taku ripoata i runga i taku hiahia pono kia whakakotahitia nga whakaaro rere ke kua puta nei i runga i enei take, a kia whakaotia hoki enei take kua roa ke nei e takoto tarewa ana; kati kei te tumanako ahau tera e tirokia paitia ina marama katoa nga tikanga, a ka kite hoki te Kawana-tanga kei te hiahia katoa nga tangata e whai tikanga ana kia whakaotia maramatia tenei take kua roa ke e raruraru ana.

Ki te Minita mo te Taha Maori, Poneke.

Na Te Make.