Hei ra tenei e puare ai te Paremata Maori, te 26 o Aperira o te tau 1894.

Taare Tikao, [unclear: Ponere] Pika.—Ka tu ka panui inga ingoa onga mema i tae kite hui ite Waipatu ite tau 1892 mete tau 1893, a, kitea ana, e 36 nga mema i tae mai. Ka tu ano hoki taua Taare Tikao ka whakamarama inga Ture ote Whare ki nga mema tomo hou mai, A, ka mu tu ka mea:—Kei te Kawanatanga te tikanga mo tenei tunga o to tatou Paremata.

H. T. Whatohoro, Pirimia.—Ka tu ka mea:—Ko te kupu tuatahi maaku hei whakamarama kia koutou enga mema Honore onga Whare e rua. Ko H. Tomoana te Pika ite tau 1893. Otira, i ara he raruraru mo nga mena Honore i reira, i puta ake ite Kawanatanga me te Whare Ariki. A, heke ana mai a H. Tomoana i runga i tana turu i taua tau. A, penei ana ia, me tuhituhi he pukapuka whakatu i a ia hei Timuaki mo te Kotahitanga. He tino roa rawa te wa i tantohe ai nga mema Honore mo taua take. Ko etahi onga mema i haina i o ratou ingoa mo taua take, a, ko etahi, kahore ano i haina. A, ki taku whakaaro, kei te noho puare noa iho taua tunga Pika. E tika ana ma koutou tenei e tirotiro mai, a, mehemea ranei kua hoki a H. Tamoana kite nohoanga Pika. Engari, ki taku mohio kote hokinga mai o H. Tamoana i roto ite Tiiti, note Tumuakitanga mehemea i penei te ahua. No reira, me pooti hou he Pika. Ko Hone Mohi Tawhai te Pika ote Whare Ariki i te tau 1893. A, kaore ia i konei i tenei tau. A, e penei ana ahau, ma nga mema Honore enei mea kato a e tirotiro mai.

Honore Pika.—E penei ana ahau, me mahi tenei take kia oti.

Pene Taui.—I tu aka ai ahau, he whakamarama atu kinga mema Honore, e rua tangata kei konei inaianei, he riiwhi no etahi onga mema i tae mai kite hui ite Waipatu [unclear: i] tera tau, hoi, e hia hia ana ahau me tirotiro mai tenei e koutou mo te pooti, ara, mo te oati i ana tangata hei mema mo te Kotahitanga ote Iwi Maori.

Honore Pika,—[unclear: Kua whakaaturia] atu kia koutou ite page 21tuatahi, koi to tatou kawanatanga te ritenga mo tenei tunga o te Paremata.

H. P. Tunuiarangi. Minita.—E pai ana, e whakaaetia eto Kawanatanga.

Honore Pika.—No tenei tunga ooku, e penei ana ahau, me tu mai nga tangata e rua, hei timatanga mahi ma tatou: Hoi, ka oatitia enei tangata. Ko nga ingoa enei o aua tangata.

Hone Heke, Herepete Rapihana.—Kua haina raua i o raua ingoa kia tu raua hei mema motenei Kotahitanga.

Hone Heke.—Ka tu ka mea: He patai taaku mehemea pehea te roa ote mananga ote Tu ote Tumuakitanga o H. Tomoana.

Honore Pika.—Ka tu ka whakahoki ite patai ate mema hou o Ngapuhi nei, Kotahi tau mote tekau-ma-rima ra i muri mai ote tau. Engari, he maha nga mema honore nei kaore i haina kite Tiiti, a, torutoru rawa i haina.

H. T. Whatahoro, Pirimia.—Kei te Kawanatanga te Pukapuka whakamutu a Henare Tomoana i a ia a, [unclear: nana] ake ano te rota i tuhi. Na reira, i tukua mai ai ete Kawanatanga tenei take kia mahia ete whare, no te mea, e kore e tika nga mahi mehemea ka kore he Pika. Na reira e tika ana kia pootitia he Pika hou, ka panuitia te kapo ote reta a H. Tomoana, 1893.

Hone Heke.—E tono ana ahau kite Honore Tiamana menga Honore Mema, kia tuhia he motini mo tetahi Pika hou.

E. Paea.—E mea ana ahau, hei a H. Tomoana ano raua ko Taare Tikao ki taua nohoanga.

Roore Rangiheuea.—Kaore ano i pau noa nga ra ote tunga Pika o H. Tomoana. A, he tere rawa te Honore Mema o Ngapuhi nei kite motini mo tetahi Pika hou.

Hone Heke.—Kote nohoanga Pika e atea ana, me titiro atu kite pukapuka i [unclear: paunitia] mai ra ete Pirimia.

Timoti Whiua. (Minita).—E tika ana me pooti hou ho Pika.

Hone Heke.—E tono atu ana ahau, kia panuitia mai taku motini.

Honore Pika,—Koia tenei kote motini a Hone Heke, page 22Ko Hoori Ropiha te Pika mo tenei whare inaianei. Na Hone Heke.

Hoori Ropiha.—Ka tu ka mea: E unu ana ahau i tooku ingoa i roto ite motini.

Hone Heke.—E unu ana ahau i taku motini.

B. T. Whatahoro, Pirimia:—Ka tu ka mea: E tika ana te whakatuhera a H. Tomoana, ite whare ite 12 Aperira, 1894. I runga ite mana o taua Tumuakitanga. A te 19 nga ra e toe mai nei ka mutu taua [unclear: mara] ki aia. No reira, me whakatu he Pika mo tatou, aianei, kia kaha kite mahi. Kanui nga mahi ma tatou.

Roore [unclear: Rangiheuea].—E motini atu ana ahau kia tu a Tare Tikao, hei Pika.

Wiremu Katene.—E tautoko ana ahau i ta te Mema Honore kua noho iho nei.

Hone Heke.—E tautoko ana ano hoki ahau.

H. P. Tunuiarangi.—E motini atu ana ahau kia tu ano ko H. Tomoana hei Pika.

Teira Tiakitai.—E tantoko ana ahau i ta te Minita e motini atu nei.

H. T. Whatahoro, Pirimia—Ka tu ka mea: E tika aua te kupu ate Honore Mema e whakapuaki nei, kia tu ko H. Tomoana hei Pika.

Taare Tikao.—E unu ana ahau i taku ingoa mote Pika i motimtia mai nei ete Honore Mema o Roore Rangiheuea.

Roore Rangiheuea.—E unu ana ahau i taku motini

Hone Heke.—I tu ake ai, e unu ana ite tautoko.

Timi Waata.—E tautoko ana ahau i ta Tunuiarangi.

Hone Heke.—E tautoko ana ano hoki ahau kia tu ko Henare Tomoana Lei Pika

Taare Tikao.—Ka mea: ite mea kaore i Motinitia mai he hoa whawhai mote moiini mo H. Tomoana hei Pika, a, e tika ana me tuku te pooti kite whare i to ratou whakaaetanga kia H. Tomoana hei Pika mo te Paremata Maori heoi, i tau page 23tenei, me tuku te pooti mo tenei take. Heoi, i riro ki tenei, ka tu ano a H. Tomoana hei Pika.

2 p.m.

Ka puare te Whare.

Taare Tikao.—Ka tu ka mea:—Kua oti te take mo te Pika. Heoi, ko tenei take ka hoatu nei kia koutou, mo nga Mema ote Whare Ariki. Ka panuitia atu nga ingoa. Heoi, i runga o te panuitanga, kitea ana e 32 mema, huihui katoa, e 38 nga mema mote Whare Ariki. Heo:, kote tono a Mohi Teataihikoia, kua whakaaetia tenei ete Kawanatanga. Mate Kawanatanga, e kohiri he mema mo tenei komiti whiriwhiri. Heoi, i riro ki tenei, kia 8 mema no te whare o runga, kia 7 mo te Whare o Raro.

7 p.m.

Ka puare te Whare.

Taare Tikao.—Ka tu ka mea: he motini tenei koi ahau nei, ka panuitia atu kia koutou. Motini—E motini atu ana ahau kia Eruha Te Maari hei Mema mo te Whare Ariki.

Tuarua.—Ko te panui inga mema ote Komiti whiriwhiri, i, kohiria ete Kawanatanga. I muri iho ote Panuitanga, ka tukua atu te patai ki nga mema o nga whare e rua. Ko nga Mema e whakaae ana kia tu enei Mema, me ki mai Ae! heoi rire ki te ae! I tukua tonutia atu te patai ete Tiamana, heoi riro ana kite Ae! Heoi, peneitia ana, [unclear: ma] taua komiti ano e whiriwhiri he tumuaki ara, he Tiamana mo ratou. A, e ahei ana taua Komiti te timata mahi ma ratou inaianei.

T. Whatahoro (Pirimia).—Ka tu ka mea: Ete Honore Tiamana, e nga mema Honore onga Whare e rua, ka korero ahau i nga take kua oti ite Kawanatanga, he mahi ma koutou. A, i mua atu i taku korerotanga i nga take kua oti ite Kawanatanga, ka whakapuaki korero ahau mo te whakamaomiti kia Wi Pere ratou ko tona Iwi, mo te kaha, ki te mau mai i ta tatou taonga ki konei mahi ai, mo a ratou panui hoki mo nga mema katoa, kia hui mai me nga Iwi ki Turanga. Otira, no tenei wa, ka kite ahau, kahore etahi onga mema i tae mai ki tenei hui. A, e penei ana ahau, Kua tino kaha te Pire ote Paremata ote koroni, kia riro nga Whenua Maori, i a ratou ite Iwi Pakeha kia kore ai he kaupapa [unclear: mo] ta tatou mahi e page 24mahi nei. A, ka penei atu ahau kia koutou, kia kaha tatou ki ta tatou mahi. Kia riro auo ma tatou e mahi he mana mo o tatou Whenua no reira e pouri ana ahou mo te Korenga o etahi onga mema Honore, e tae mai ki tenei Paremata. A, e whakaatu ana ahau kia koutou ite take i roa atu ai taku ngaronga atu, keite mohio koutou ki toku mate. A, ko etahi onga mema kaore nei i tae mai, he noho noa atu. A, i tae mai he reta ki ahau inanahi te 25 onga ra, e penei mai ana, kua kore etahi o nga mema o Ngapuhi e tukua mai e Kapa, he puhaehae pea mo tana korenga e tu hei mema mo te Paremata ote Pakeha, no reira e poori ana ahou mo tenei ahua, a, e mohio ana hoki koutou mo enei tu ahua mea ite mea, he pakanga nui rawa koi mua ia tatou, heoi, ano te mea pai ma tatou, kia kotahi tatou me a tatou whakaaro. E nga mema Honore, e tino whakahau atu ana ahau kia koutou, kia kaha kite whakahaere ite ahua o to tatou Kotahitanga no te mea, e 7 miriona eka o tatou Whenua e toe aua inaianei, a, me tino tupato tatou kei riro o tatou whenua ite mana ote Pakeha. Kua whakaari atu ahau kia koutou i nga take e, 4 hei mahi ma tatou, Ka oti ranei inga [unclear: marama] e 3, e kore e mohiotia. Engari, ko te hiahia a tenei Kawanatanga, kia oti enei take i mua ote tunga ote Paremata Pakeha. A, ko te hiahia o tenei Kawanatanga, me mahi enei take ite tuatahi tonu [unclear: uoi,] a, kia u te noho o nga mema kite mahi i enei take. Kotahi-tekau-ma-rima nga mema hei whakaoti i enei take, no temea, katahi ano ka puta nga tikanga ate Kawanatanga Pakeha, no tenei tau te whakawhiu me nga Whenua Maori. I kite ahau ite whai korero ate Taute te mema Pakeha ote Paremata, e penei ana, kei te whakahe ia ki nga tikanga e homai ana ete Kawanatanga Pakeha, mo nga Whenua Maori. E mihi ana ahau kia Hone Here raua ko Wi [unclear: Pere], mo raua kua tomo mai nei hei mema mo tenei Kotahitanga. A, mehemea e u te Kotahitanga, he mea nui rawa tenei ki te taha Pakoha, te whakakotahi. a, e kore rawa tatou e taea te whakakorikori, mehemea ki te u tatou ki tenei mahi, e mahia nei, a, [unclear: tera] ano ma raua etahi huarahi pai e homai ki a tatou. Ka panuitia atu nga take i oti ite Kawanatanga.

Tuatahi.—Ko te mana whakahaere. Ko tenei Pire, i tautohetia i te hui ote Waipatu, ko ta Taiaroa tetahi, otira, e mahlo ana koutou. Kei roto kei te whakakawenatatanga, o nga korero ote hui 1893. A, ko tenei pire, e whakatakoteria atu ana ki o koutou aroaro.

Tuarua.—Mote Hoko, Mokete, na Wi Pere i whakatakoto i te hui ote Waipatu, a, kua nekehia mai taua pire me tenei Paremata. Ko tenei pire kia kaha koutou kite mahi page 25kana rawa e hoko, e mokete, e kooti whenua. A, kote kaupapa tenei ote Tiriti o Waitangi, mo [unclear: terei] Kotahitanga. Ki te koue e taea tenei, ara, kite kore e whakarare i enei mea katoa, he tino moumou ta tatou mahi, ma enei mea e tika ai ta tatou mahi kia mahue enei i a tatou. No reira e inoi atu ana te Kawanatanga kia koutou, kia rapua e koutou te ara i kore ai e hoko, e mokete, e Reiti, e kooti whenua, e tau ana ki o tatou ingoa. A, ka whakatakotoria atu tenei hei mahi ma koutou. Ki a oti i mua atu ote haerenga o tatau mema kite Paremata ote koroni Ka mutu aku korero i konei, a, heoi, ko te kupu whakamutunga maaku, me wehe o tatou Whare apopo, te 27 o Aperira, 1894.

Hone Heke.—Ka [unclear: tu ha] mea: Kua rongo te Whare i nga korero ate Pirimia, a, e penei ana ahau, ko nga take nei, e tukua ana ma te komiti e mahi. No reira, mehemea tera atu etahi take ririki, e ahei ana kia mahia ete Whare, me kokiri mai i tenei wa ano.

Wiremu Katene.—E mea ana ahau enga Mema Honore, konga pire kua takoto nei, e penei ana ahau, kaore e taimaha, a, konga pire e paahi, me tuku atu ki te Paremata Pakeha. Ko te kirihipi, me te kooti Whenua Maori, ko nga pire taimaha enei ki taku mohio.

Hoori Ropiha.—E mea ana ahau, me mahi tahi enei whare e ma mo enei take, a, kia pakehe rawa, hei reire ka wehe ai.

Hoani Ruru.—He whakaatu kite Pirimia, ko apopo te pukapuka mo nga mema o Turanga, me te Whare Ariki, ka hoatu.

Aperahama.—Ka tu ka mea: Ka patai kite Pirimia: ka tukua ranei ma te komiti e whiriwhiri te pire i mahia ra i tera tau?

Pirimia.—Ka tu ka mea: Ae! ka riro mate komiti e mahi taua pire.

Herepete Rapihana.—E tautoko ana ahau i ta Hone Heke, kia mahia nga take ririki, mete tono i nga take kei roto atu ano inga mema.

Raniera Wharerau.—Na Wi Pere me nga Minita ote Kawanatanga i hanga te pire nei ite tau 1893. A, ki taku mohio ko nga pire i takoto atu ana ite Kawanatanga kahore he tirotiro ate komiti. E whakapai ana ahau kite korero a Hoori

page 26

Ropiha. Kia pakeke rawa ite mahinga huihui, hei reira, ka wehe ai te komiti. A, e mohio ana ahau, he [unclear: kaha] ke te whare ite komiti kite mahi i taua pire.

Mohi Teataihikoia—He tautoko ite korero a te Mema Honore, a Hoori Ropiha, raua ko Aperahama. No te mea na te Kawanatanga enei tike, hei tirotiro ma tatou. A, e pouri ana ahau mo te ngaro onga tangata nunui kaore nei ratou i uru ki tenei mahi, i cnei putako nunui. A; e tautoko ana ahau i nga korero a W. Katene, e kore enei take a uaua, mehemea ka kotahi ta tatou whakaaro.

Wiremu Katene.—E penei ana ahau e kore e tika kia tukua whakareretia nga take kite komiti, mehemea he Pitihaua e tika ana, na te komiti ena! A, e tautoko ana ahua ite korero a Hoori Ropiha.

Mohi Teata.—Ka tu ka mea; ite mea kua rite me mahi te komiti whiriwhiri, e penei ana ahua, me oati ratou aianei.

Taare Tikao.—E tika ana te korere ate mema honore, kia oatitia nga mema ote komiti whiriwhiri, a, me nga mema kaore nei ano i haina.

Aperahama.—Mehemea e hiahiatia ana ete Whare Ariki kia mahia te pitihana ate Arawa, na, e pai ana kia nekehia atu ranei, kaore ranei.

Taare Tikao—E tika ana ana to kupu e te mema honore e whakapuaki nei, engari, kei te Kawanatanga te ritenga. Ko nga mema, ka oatitia katoatia, me haere mai inaianei. Te motini ate Arawa i tukua mai ite 17 Aperira, 1894. No reira, e tukua atu ana kia mahia ete whare.

Timi Waata.—Ko te motini nei, na te Arawa, ko te 3 tenei onga tono ate Arawa i tenei Tiriti, ki a tu ki Rotorua. A, kei a Wi Pere nei te pukapuka mai a te Arawa. A, kote take tenei, o ta matou inoi, he tono i ta tatou taonga, kia kite era onga Iwi.

Hirama.—E Tautoko ana ahau i ta H. Heke me wehe ma te komiti e mahi i te tuatahi.

Hone Heke.—E tautoko ana ahau i ta W. Katene kia haere ngawari a tatou mahi. E hiahia ana ahau me pooti te hiahia ote whare, mehemea ko tehea ki mua, kote korero huihui ranei, ko te wehe ranei ite komiti.

page 27

Taare Tikao.—E rua nga huarahi ote mea nei inaianei. Ko te pupuri ki te whare inga take nei, me te wehe ite komiti, kia oti [unclear: ia] ratou. Ka tukua mai ano kite whare, no reira, kote ritenga onga mahi. Mehemea e oti ite komiti te take tuatahi, me tuku mai ki te whare, engari, kote rauri tonu ano tenei o tenei whare.

Hemi Tupara—E tautoko ana ahau i ta Hoori Ropiha.

Taare Tikao(Tiamana)—Ite mea kua tautohetia te korero nei, e tika ana kia pootitia. Ko te ae! mo te tuku kia mahia ete komiti whiriwhiri, ko te kahore? mo te waiho kite whare. Ka pataia, a, riro ana ite ae! me tuku kia mahia ete komiti. Heoi, me timata ratou kite mahi apopo i enoi putake.

Hoani Ruru.—Kia mutu ra ano te hui, ka korero au i nga take o tenei motini, engari, kote rohe ote mea nei, i timata atn i Petani Kei Wharekahika te mutunga mai, mana e whiriwhiri te ritenga ote motini.

Hone Heke—E tautoko ano [unclear: ita] Mohi Teata kia tu te Tiamana te Pika, hei reira mahi ai, tenei take ate mea he tino take nui rawa tenei.

Aperahama.—E tautoko ana i ta Mohi Teata me ta Hone Heke me karanga nga Rengatira mo te korero mo tenei take.

Hira Paea—E tautoko ana ahau kia ronga te Iwi i tenei mea.

Taare Tikao—I whakanekehia mai ano tenei motini ite 17 Aperira, 1894 A. no tenei po, ka kokiria atu kia koutou, otira, koi roto ano te [unclear: Ruuri]; Kia oti inga whare e rua, ka mahi ai.

Kua naku te Whare mo ate 10 a.m. apopo.