Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of the Third Kotahitanga Parliament, April to May 1894

[Pakirikiri, Mei 18, 1894]

10 a.m.

Pakirikiri, Mei 18, 1894.

Tiamana.—Ka puare te Whare. Mahi Tuatahi.

Te Heuheu Tukino.—Motini No. 31.

Watene Kaharunga.—Motini No. 32.

H. Ropiha.—E tono ana au i tetahi pukapuka whakamana mote aputihana.

page 90

Tiamana.—E marama ana te tono ate aputihana, otira, kaite Whare te ritenga.

H. Tomoana.—E tika ana te tono a H. Ropiha, kia homai te mana mote aputihana, a, me homai he pukapuka, me haina rawa mai te ingoa ote Pika, raua ko te Tiamana.

Tiamana.—Konga pukapuka e tae mai ana ki runga i tenei teepu, e hainatia ana, o maua, ahakoa, he aha nga take.

H. P. Tunuiarangi, Minita.—Kua puta te kupu ate Pirimia kia tu te aputihana. Kua maua, tera, otira, emea ana au kia hanga rawatia he kaupapa mo ratou i mua atu ote mananga, penei mete Kawanatanga. Hemea tino whakamarama rawa, keite mohio nga mema honore. No reira ahau i ki ai me whakamarama rawa nga ritenga ote aputihana kia oti pai rawa te kaupapa hei maramatanga hoki monga mema honore, e uru ana ki roto ite aputihana.

H. Ropiha.—Kote ritenga ote aputihana hei arai i nga rarangi e rereke ana ite Kotahitanga. A, ko nga Pire e titika tonu ana ki to tatou Kotahitanga. A, e pai enei, otira, e penei ana ano te whakahaere onga mea katoa.

W. Katene.—E tika ana nga korero ate Hon. Mema o Waiapu nei, ko te tino ritenga mate aputihana me pupuri ratou i te tino take ote rarangi. No reira e mea ana au, kia tino marama te whakahe ate aputihana ite rarangi, kaua e whakahe noa iho.

Tomoana—E hara te aputihana i te kai Turaki ite Kawanatanga. A, kaore ano hoki tana kupu turaki ahau. E tika ana nga korero a H. Ropiha raua ko. W. Katene e korero nei, no reira e tono atu ana au kia whakamarama rawatia te aputihana inaianei.

Tiamana.—Konga take katoa mate whare e Whakaae, ka taea e maua te haina.

H. P. Tunuiarangi, Minita.—Konga ture mote aputihana e tika ana i runga i te ahua o tana mea, ma te Whare enei e hanga mo rateu. A, ite wa. e oti ai nga ture mo ratau kite kaupapa hei ritenga e pai ai te Houore Mema e rere ana ki runga ote aputihana e taea e ia ana ture te mahi.

R. Rapihana. E tono ana me tuku mai te Pooti.

T. Waina, Minita.—E tu ana au mo etahi onga mema ote aputihana, kia marama ai ko taku rongo e [unclear: una] ana etahi i o ratou Ingoa.

page 91

N. Patuawa.—Ko au e hiahia ana au me tu maua ko Nga kuru. Pana, ite takiwa noa iho, kaua kite aputihana, kaua kiie Kawanatanga.

Tiamana.—E kore e taea to tono, noteməa, kei te rarangi ingoa e mau ana to whakaaetanga. A, ahakoa te aputihana, keite mema te ritenga.

W. Patuana.—Epai ana, ka noho tonu au i te aputihana.

Tiamana.—Ka whakahokia te pukapuka rarangi ingoa ote apntihana kia H. Ropiha te Tumuaki.

Ture Perehi: Tiamana.—Ka panui.

Pika.—Kua paahitia te panuitauga tuatahi.

Tiamana.—Nga mema e whakaae ana ki runga inga rarangi katoa o tenei Pire Perehi, me ki mai Ae! Ae! Kua riro ito Ae! Kua paahi i tenei ra Mei 18, 1894, a 10 a.m.

Pire Roia. Tiamana.—Ka panuitia atu.

H. Tomoana.—Kua korero au i tenei Pire. Kaore rawa au epai ana. No reira emea ana au me waino tenei Pire.

H. Tupara.—Me Whakaneke tenei Pire.

T. Waata.—Ko a tatou Pire,, e haere ana ki Ingarangi, mate Roia, ka tika. No reira me ata tirotiro marie.

Pirimia—Kia pai te titiro enga mema, note mea, ko tenei Pire, emea ana i runga ia tatou emahi nei, kote mutunga mai o a tatou mahi. Ki taku mohio ma tenei tu tangata mate Roia, ka taea ite mea e mohio ana tatou, kahore e mohio, kei hea nga ara, kei hea. No reira e tika ana me kimi marie hei rama mo tatou. A, e mea ana au, e taea e tatou te hanga he Ture monga Roia o Nui-Tireni. Imea mai ia e £300 pauna ite tau. Heoi, e kore te Kawatatanga o tino tautohe mo tenei take.

H. Ropiha.—Emea ana au, me neke tenei take a tatou mo tera tau.

K. Te Ota.—E tautoko ana au ite Roia, engari, me neke mo tera tau ka mahi ai i tenei take.

E. Tewano.—E tautoke ana au me whakaae tenei Pire.

Te Heuheu, Tukino, Minita.—I rongo au kite Pakeha, mea tino pai te Roia, kia rua nga Roia. Ko tetahi o a page 92Roia, me noho tuturu, ko tana mahi, hei mahi inga. Pire noa, mga putihana noa me etahi atu mea. Heoi, ite unu a H. Tomoana ite Pire Roia. I tautokoua tenei take H. Tomoana [unclear: kite] tau 1893. E rua nga Roia. Kote otu mo rauae £40. Hoi, nui rawa atu to pai ote kangangaaana Roia i taua pitihana. Hoi, ko tana [unclear: pitihaua] koia tenei ka [unclear: Panuitia] atu nei. I puta a H. Tomoana ki waho ote Whare ite timatanga o te Panui.

R. Wirihana.—E mea ana au me neke atu tenei take.

H. Paerata, Minita.—E mea ana au me paahi tenei Pire i tenei tau.

W. Kiriwehi.—E whakaae ana au kia tu he Roia. Kinga Roia i panuitia mai nei te pitihana. He mea ata paahi ite Paremata Maori ote Waipatu, no reira aua Roia i rapua ai e matau i Poneke, Otira ehara ite mea, kua tuturu rawa, koia nei nga Roira. Kaore, engari, konga Roia e kitea ana. No reira kaore epai kia whakakorea te Roia. Taku hiahia me paahi tenei take i runga ano ite pai o tenei mea ote Roia.

H. Mokopapaki.—Me neke tenei Pire.

N. Patuawa.—He maha nga pai ote Roia. No reira e mea ana ao, epai noa iho ana nga Roia. Kei a tatou ke te roa. A, e mea ana hoki ahau me neke tenei take mo a tera tau, a, e mea ana au me titiro tatou ite matauranga o Hone Heke tera pea, e taea o ia. Hoi ano taku kupu, ko to [unclear: tatou] Kotahitanga kia oti.

P. Patapu.—E tautoko ana au ite Roia nei kia paahitia. I ki penei ai ahau, notemea e puta atu nga pitihana i tenei Whare kite Paremata ote koroni, e tika ana aua take kia hoatu [unclear: ma] aua Roia e hanga. Mehemea ia e paingia enga mema kia tukua atu manga Roia e hanga, No reira, ma tatou e ata rapurapu ano he Roia, mo tatau. A, e mea ana hoki au, kaua e [unclear: nekenekehia] tenei take. Katuturu tenei take te nuku. Hei taonga ma tatau, pera ano ite nekenga ote Tiriti o Waitangi e 40 nga tau. No reira o tono ana au me tuku mai te pooti inaianei.

H. Ruru.—E mea ana au, he tenei rawa no te tuku ma ate Kawanatanga ite Pire Roia nei. Kaore ano i kitea he mahi inaianei. Kei hea he mahi ma tenei Roia, mehemea ka paahitia. No reira, emea ana au me nuku atu mo a tera tau tenei Pire Roia, ka korere ai. A, o mea ana hoki au, ma Hone Heke ano e rapurapu he Roia mo te haere ki Ingarangi. Mehemea ekore e paingia mai ta tatou pire tono mana ete Paremata ote koroni.

page 93

W. Katene.—E tautoko ana au i tenei Pire Roia. A, mehemea e paahitia tenei Pire e tenei Paremata e waiho marie ana i konoi ata takoto pai ai konga raruraru e eke ana kite kotahitanga ke reira te tika onga mahi ma nga Roia.

T. Whiua, Minita.—Mehemea ekore e paingia e tenei Paremata tenei Roia. A, epa he raruraru kite Kotahitanga, me pehea e taea ai enei mea ete Kawanatanga, otira, ko taku pai rawa kia kore he raruraru. Ko Hone Heke, kaore he Raihana ona, engari, he tika tana matauranga. Konga Roia katoa ko te utu kia mua, ka homai nga kupu. Otira, ko taku mohio mate Roia e man ai atatou mahi e titiro ana au he aha te take i uaua ai tenei take.

W. Kaharunga.—Me ata tirotiro marie ano tatou mote Roia e tika ana ano mate Roia e taea ai te mahi e tika ana ano hoki mate Roia e mahi te Pire Tono Mana ate Hon. Mema H. Heke no reira me aroha mai te kawanatanga me nuku tenei Pire mo tera tau.

Tiamana.—E tono atu [unclear: aua] au kia whakamanaia mai tenei Pire e koutou kaore te kawanatanga e pohehe tana mahi Roia ko tenei Roia e rapua ana monga motu katoa e rua [unclear: Aotearoa], mete Waipounamu konga mahi ate kawanatanga e tika ana Konga take katoa e paahi atu ana i roto i tenei whare kaore e mahi wawe tenei Roia heoi ano nga mahi maana ma raua ranei konga mahi [unclear: katoa] e paahi atu ana i roto i tenei whare [unclear: hemea] haina nei e [unclear: taku ringaringa aua putake] i paanitia. No reira Kaore rawa au e pai ana kia kotiti rawa a tatou mahi ki waho atu o to tatou kotahitanga ahakoa e kore e riro mai te Mana ko ta tatou mahi kia pai no reira konga mate Roia nei kaore ano i matauria e tika [unclear: ana] kia whakamana tenei Pire Roia hoi Ka nekehia te whare mo ate 2 p.m.

2 p.m.
Pire Roia.

Tiamana.—E te tumuaki e tono ana an kia tukua te [unclear: panuitanga tuarua] ote Pire nei.

P. Paraihe.—Me nuku tenei Pire Roia mo tera tau kia whaiti a tatou mahi.

H. Rapihana.—E tono ana au me tuku mai te pooti.

Tiamana.—Pooti tuatahi Nga mema e whakaae ana kia paahitia te panuitanga [unclear: tuarua] me ki mai ae! ae! Nga mema e kore e pai kia uukuhia mo tera tau me ki mai no! no! Pooti tuarua.—Mote paahi ite panuitanga tuarua ae mote nuku mo tera tau. No! Pooti tuatoru.—Konga mema i mea kia page 94paahitia to Panuitanga tuarua 18. Konga mema i ki me nuku mo tera tau 19. Nga kai whakahaere pooti. R. [unclear: Wirihana]. H. Rapihana.

Pika.—Kua riro mote nuku. No konei ka oho akenga Mema i ki me paahi te panuitanga tuarua ka mea:—Noo; me nuku to pootitanga mo ate 7 p.m.

Pire Mana. Tiamana—Ka panuitia atu kia rongo mai nga mema, hei muni ka tu tikatahi mai ai koutou.

H. Tomoana.—Kaore au e whakaae ana ki tenei Pire. Ite mea, kaore ano te Kotahitanga i oti rawa. E mea ana hoki au, hoi ano he mahi ma tenei Kawanatanga, kote kimi anake i etahi huarahi pai, [unclear: etire] he huarahi pai ano enei e korerotia nei, mehemea ia mo tatou anake, Tona [unclear: ueatu] taku wehi, kote nuinga onga iwi [unclear: euohe] mai ana kei waho atu i to tatou Kotahitanga, ma enei huarahi pea ekore ai ratou e riro mai ia tatau. Notemea, he iwi mate tatou te Maori, no reira ahau i mea ai kia marama rawa te whakaaro o te Kawanatanga, mete ata hurihuri ano inga tikanga pai katea.

Pirimia.—Ko tenei kawanatanga e tu nei inaianei, kaore rawa he maoi, otira, e tono ana te Kawanatanga ki etahi mana. Keite Whare te ritenga, mehemea ekore e whakamahia, e pai ana. A, mehemea e whakamahia epai ana, notemea, kaore rawa he mahi he Ture ranei ma tenei Paremata i oti mo toona Kawanatanga. E kore hoki te Kawanatanga e ahei te mahi inga mahi mehemea kaore nga mahi i paahi atu ite Paremata. Otira kei a koutou te whakaaro, kia noho mangere te Kawanatanga, kia whai mahi ranei, E mea ana au mehemea ekore tenei take etika, rite tonu epaahi atu ana tatau inga iwi ki waho me pehea hoki e taea atu ai?

H. Ropiha.—Keite pai te pire ate Kawanatanga heoi ano taku titiro, keite tino tere onga Pire [unclear: taireaha] kite puta i to tatou Kawanatanga, a, e mohio ana au, ekore e roa, kua ane nga iwi. Taku whakaaro, me ata tirotiro ano tatou, taku whakaaro, me ata nuku atu tenei take a tatou.

H. P. Tunuiarangi, Minita.—Kua oti tenei take te whakamarama ote Pirimia. No reira emea ana au, mehemea kite tae tatou [unclear: kinga] iwi e rarureru nei. He nui rawa atu to ratou hari. Ko tenei Kotahitanga hua rongo te motu katoa, a, whiti atu ki Ingarangi. No reira, mehemea e marama [unclear: aua] te mahi a tenei Kotahitanga. Tera ekaranga mai nga iwi, kaore ano i uru mai ki roto i ta tatou mahi kia [unclear: mauria] atu tenei taonga kia ratau ra. No reira e ki nenei ana au Kote nuitunga page 95o tenei Paremata, ko reira hiahia mai ai nga iwi ki runga i ta tatau mahi. Heoi, mehemea ka nukuhia, ka pehea te otinga, taku tino kupu tuturu tenei, ekore rawa nga iwi e oho i runga i tenei rarangi, ko taku mohio, heoi ano nga iwi e tino tuku mai ana i to ratau whakaaro kote Urewera anake, tirohia atu e koutou kinga Minita ote Kawanatanga Pakeha e haere nei inga takiwa Maori katea, A, he aha te take kia paahitia hoki tenei Kawanatanga. Heoi, ano he mahi mana, he maugero noa iho, no reira, kaore au o mohio ana. Kote mangeretanga nei hei kaupapa mo tenei Kawanatanga. Notemea, ekore rawa atu ahau e pai kia noho Parangia te Pirimia. Menga Minito o tenei Kotahitanga taku mohio. Kote hiahia nui ote aputihana, kia noho mangere tatou ina hoki ka nukuhia nga Pire mote [unclear: takoeo] mangere noaiho ka oti ranei to tatou kotahitanga i tenei akua ite mangere noa iho no reira e tika ana tatou kia kaha te haere a tanei tau kia kite inga iwi mete kukume mai ano ia ratou ki roto o tenei kotahitanga no reira [unclear: i] tika ai me hanga rawa he ritenga pai rawa tenei no reira e nga honore mema e whakapau ana au i ooku mahara mo tenei rarangi mehemea kote eoa tenei monga mahi a H. Heke kaore e roa Kua whaiti nga iwi katoa ki roto i tenei mahi.

H. Tupara.—E tino tono ana au me nuku atu tenei take mo tera tau.

H. Tukino.—E nga mema hohore e poari ana au kote kupu neke ate [unclear: riira] ote aputihana i tenei piro mo a tera tau kote kupu hoki ate Pirimia mehemea e pai te whare [unclear: kir] kore mahi ia e pai aua koite whare te ritenga heoi pene ka kore he mana e homai ete kawantanga me pehea nga mahi. Note mea e taria ana mai e etahi onga iwi nga kirihipi menga kupu e oti aua i tenei paremata a e kore eno hoki e rito mo te mau haere ite kirihipi, a, mo pehea e rite ai a tatau kupu me haina mai ratau ki ta tatau kirihipi ite mea kaore he mana mo tenei kawanatanga e homai e koutou ko ahau e whakapau ana au i tooku kaha ki runga i tenei mahi kia kitea pehea te mutunga mai.

Tiamana.—E tono ana kia paahitia te panuitanga tuarua ote rarangi.

P. Patapu.—E tautoko ana.

Pika.—Nga mema e pai ana kia paahitia te panuitanga tuarua, me ki mai Ae! Ae! Nga mema e nuku ana mo tera tau me ki mai Noo! Noo! Pooti tuarua,—Mo te ae awaha: Ae! mo te kaore awaha; Noo! Pooti tuatoru, Nga mema i runga page 96ite Ae! 21. Nga mema i runga ite nuku, 17. Nga kai whakahaere pooti. R. Wirihana. T. Whiua, Minita.

Tiamana,—Me naku te Whare mo te 7 p.m.

7 p.m.

Tiamana.—Ka mea: Kote Pire Roia nei i nekehia mai mote ahiahi nei ka pooti ai, heoi, ko tona wa tenei e pootitia ai.

H. Tomoana.—E mohio ana au kua tau taua take, a, ite nekenga mai mo tenei wa ka pooti, e inoi atu ana, kia korerotia mai tetahi take nui, hei whakamaharatanga e ahei ai kia pootitia ano.

Hone Heke.—Ite ngaro au, e hiahia ana au kia kite au inga rarangi ote Piro nei. Hei reira au ka korero i taku whakaaro.

Tiamana.—Ka [unclear: pauui] ite Pire Roia. Kia rongo a Hone Heke.

Hoke Heke.—E marama ana au kite Pire Boia nei. Engari, ko taku mohio me whakatikatika a tetahi wa.

H. Ropiha,—I mea ahau, ko tana pootitanga a matau kote paahitanga e oti ai, Hooi, i runga ite mea kia oti ka whakatikatika te Pire e whakaae ana ahau.

Tiamana.—Kote ritenga ano tenei kote taenga mai ote Piro kite Tiamana kua noho a komiti te Whare, ko reira korero ai nga Mema Honore i o ratou matauranga, mete whakauru kupu ki roto ki aua rarangi. No reira, e ahei ana kia unuhia te pooti,

Pika.—Ka tuku ite pooti. Nga mema e whakaae ana kia paahi te panuitanga tuarua mo ki mai Ae! Ae! kua riro i te Ae! I heke te Pika ki raro o toona turn i muuri iho o tenei take, ka waiho kite Tiamana, kua noho a komiti te Whare.

Tiamana.—Ka panuitia atu ano kia rongo mai koutou, hei muri ka tu mai ai koutou.

H. Tomoana.—Kote kupu penei anake (kia whai maua te Kawanatanga) te kupu ekore ai au epai.

H. Heke.—E tika ana ano nga korero ate Mema Honore o Heretaunga nei, otira, epai ana ahau maaku e hanga atu he page 97Apiti atu ano mo taua waahi ekore ra e paingia e H. Tomoana. Engari, mehemea ekore e paingia, epai ana. Kupu whakauru a H. Heke moto rarangi tuotahi ote pire roia, Koia tenei: Kote ingoa poto o tonei ture, kote ture whakamana ite Kawanatanga mete komiti whiriwhiri ote tau 1894,

Tiamana.—Pooti. Konga mema e whakaae ana ki tenei rarangi whakauru hou mo ki mai Ae! Ae! kua riro ite Ae! Paahi. Mei 18, 1894, 7 p.m.

Rarangi tuarua, Tiamana.—Pooti. Nga mema e whakaae ana ki tenei rarangi me ki mai Ae.! Ae! kua riro ite Ae! Paahi, Mei 18, 1894, 7 p.m.

Rarangi toru. Tiamana—Pooti. Nga mema e whakaae ana ki tenei rarangi, me ki mai Ae! Ae! kua riro ite Ae! Paahi. Mei 18, 1874, 7 p.m.

Rarangi 4. Tiamana.—Pooti. Nga mema e whakaae ana ki tenei rarangi, me kia mai Ae! Ae! kua riro ite Ae! Paahi. Mei 18, 1894, at 8 p m.

Rarangi 5. Tiamana.—Ka panui.

W. Kiriwehi.—E tino whakaae ana au ki tenei rarangi. E tono ana au kia tukua mai te pooti.

R. Wharerau, Minita.—E tautoko ana.

P. Patapu.—Emea ana au, pai atu te whakamana e tatou, tenei rarangi, ko tenei take e mahia ana enga iwi o Whanganui, i raro ano ite mana ote Tiriti o Waitangi.

Tiamana.—Kaore e hoatu e au tenei rarangi kia paahitia notemea, kaore tahi he take o tenei rarangi. Kahore e mahi kua meingatia hoki mo tera tau ra ano. Emea ana au māaku e panga noa atu ki waho. Notemea ekore rawa ahau e hoatu i etahi ritenga pohehe kia koutou.

Kua mutu te Whare ite 10 p.m. Ka nekehia mo apono 10 a.m.