Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of the Third Kotahitanga Parliament, April to May 1894

Pakirikiri, Mei, 16, 1894

10 a.m.

Pakirikiri, Mei, 16, 1894.

Kaore i noho. Ka nukuhia mo a te 7 p.m.
7 p.m.

Tiamana.—Ka puare te Whare. Mahi tuatahi.

Hoori Ropiha.—Ka mea: Ka hoatu e au nga pukapuka ate aputihana kite teepu, kote patai ite reta na, hei apopo ka whakauta mai.

Tiamana—Kote Panui ate Tiamana inga Pire monga Ripoata ate Kawanatanga i nukuhia mai ite Waipatu ite tau, 1892. Ite tau, 1894 te 2.o Mei, ka tukua mai ki tenei Paremata, te mahi ate Kawanatanga i hanga nei, na ona Riira. Tae atu kite komiti whiriwhiri, ite 15 o Mei 1894. Mete 16 o nga ra o taua marama ano, ki Pakirikiri Turanganui. Ka mutu te Panui ate Tiamana inga take i mahia ete Kawanatanga. No reira, mehemea e whai kupu ana nga honore mema e pai ana me korero, otira keite Pika tatou, ara, ite motu katoa nei aha koa i nukuhia mai tenei take ite Waipatu ki tenei Paremata, a, e mea ana au, me nuku atu mo tera tau, Kote mahi ate Kawanatanga, me whakahoki atu ki runga, Kinga Rangatira, Ki taku mohio ko to tatou ora tera.

page 74

W. Katene.—He motini kohi moni taku keite teepu, kia mahia mai ete Kawanatanga. E mea ana au enga mema, mate moni ka ora ai a tatou mahi, me tenei Kotahitanga hoki. Konga kupu anga mema kua noho iho nei, kaore au e marama ana. No reira au, i mea ai kite kore tenei kohi moni taku kupu, pai rawa atu te mutu ote mahi, a, maumau mahi tatau. No reira, e inoi ki pono ki ana au, kote take tenei e ora ai ta tatou taonga. Heoi, ki taku mohio, heoi nei ano nga hua nui o tenei mahi, kote moni, kote kirihipi, no reira ekore au epai kia unuhia tenei putake, kia nekehia atu ranei. Me mahi tenei take kia oti i tanei Paremata. Kaore he take i perehitia ai nga mea nei, koite nui te marama onga take e mau nei.

H. Tupara.—E tautoko ana me unu te Pire kohi moni ki waho, a, panga rawa atu. A, e mea ana hoki au; mate iwi nu katoa, mate motu katoa ranei, e mahi, ka tika, anei me whakamutu tana korero penei.

E. Tewano.—Kua oti ta Mangakahia Pire i mahi ai ite Waipatu. Mote Pire ate Kawanatanga nei, e whakapai ana au, e tautoko ana hoki, no te mea kote take tenei e ora ai te mahi, kote moni te Rongoa onga mea katoa, taku whakaaro kia tuturu rawa te kupu mo tenei. Taku hiahia, me whakaoti i konei enei putake katoa.

H. Paea.—Ko enei moni kei roto ite kirihipi he kotahi Pauna, mate taane, wahine, menga tamariki kua rite nga tau. No reira enga mema, kaore he mato e pa ana ki runga ia tatou, no reira ahau ia tautoko ai inga korero anga mema nei, me tuku te mea nei kia whakahaerea, engari, ko taku taima kohi moni, kei an ano te ritenga, no reira o whakaae ana au ki tenei Pire kohi moni.

H. Niania.—E tika ana ano nga korero anga mema, e ki nei me nuku atu mo tera tau, ko taku hiahia kia uru mai te nui ote kaute onga Maori, ki te haina, kanui te pai, no reira e tautoko ana au ite Pire.

N. Patuawa.—E hara nga korero anga mema i whakaae nei kaua te kohi moni, ite mea he whakakore i taua Pire, engari, he nuku ke atu ta ratau ite Pire, kote Pire kohi moni e mana ana, e tika ana te kupu e kiia nei kote moni, he Atua whakahaehae tenei uo nga iwi Maori e mea ana au, kaua e whakahe kinga korero a etahi onga mema, otira, e tautoko ana ahau.

Heuheu Tukino, Minita.—Ka tu ka mea: Ano e Kotou whakaaro e penei ana, katahi ano ka timata te kohi moni

page 79

W. Katene.—E tautoko ana i ta te Tiamana.

H. Tomoana.—E tino korero tika ana au, me perehi rawa enei take, ka tika te whare kia mahi.

Tiamana.—Kei te pai rawa nga korero ate Riira ote Aputihana. Engari, kote hiahia ote Pirimia ote Kawanatanga kia oti pai nga Pire ka tukuna ano kai Perehitia.

H. Rapihana.—E tautoko ana ite kupu ate, Tiamana kia Paahitia te Panuitanga tuarua. E tautoko ana hoki au, me te whakamihi ano hoki, kinga korero ate Pirimia ote Kawanatanga. A, e inoi ana au kite Riira ote Aputihana kia mana tana whakaaro kia marama hoki tana ngakau

H. Tomoana.—Ko taku korero neke ote po nei, ka unu au i taua kupu.

Pika.—Nga mema e whakaae ana kia paahitia te Panuitanga tuarua, me ki mai Ae! Ae! Kua riro ite Ae! Ite mea kua paahi nei te Panuitanga tuarua, ka noho a komiti te Whare inaianei. Kei te Tiamana to mana nohoanga inaianei, ko au ka tuku ki raro.

Tiamana.—Ka panuitia takitahitia atu e an kia koutou nga rarangi onga Pire nei. No reira, kia haha koutou kite mahi. No reira, ka Panuitia katoatia, atu kia rongo koutou. A, i muri ka Panuitia takitahitia atu ko reira koutou whai mahi ai kite whiriwhiri i runga i aua take,

H. Tomoana.—He patai ko tehea te take tuatahi?

Tiamana.—Kote pire kohi moni.

H. Rapihana.—E tono ana mate Pirimia e panui takitaki mai nga mete take whakamarama ano.

Tiamana.—E tika ana te ui ate Hon, Mema o Ngapuhi, Otira, maaku e panui atu taua Pire tuatahi. Ka tukua atu te pooti mote whakaupoko ite pire. Hoi ka tukua atu te pooti mo tenei take. Nga mema e whakaae ana kite Upoko ote pire kohi moni rei me ki mai Ae! Ae! kua riro ite Ae! kua paahi tenei ite 16 o Mei, 1894, 10 a.m.

T. Whiua.—Kote pire kohi moni e pa ana kinga Taane—Wahine—me nga tamariki 16 nei nga tau a i paahitia tenei ete kawanatanga o Mangakahia ite Waipatu ote tau 1892 Kote ahua ote pire nei he tono kia whakaaetia te, kohi, engari, kaore te moni i roto e whakahua ana.

page 80

Tiamana,—Pooti mo taua rarangi tuarua konga mema e whakaae ana ki tenei rarangi tuarua o tenei pire me ki mai ae! ae! kua rire ite ae! kua paahitia i tenei ra 16 o Mei 1894, at 10 a.m.

Rarangi Tuatoru.—Ka panuitia atu.

H. Mokopapaki.—E menemana inoi atu ana au e penei atu ana me timata atu te kohi ite 5s tae atu ki te £1.

Pirimia.—E hara ite mea te moni e kohia nei, he moni mate, engari, kite mohio iho he moni whakaora mai, a, he maha nga huarahi mate. E rite ai ma tenei moni e ora ai. Notemea ko tenei pauna kaore e ngaro, engari e tuou tonu ia ite tau. No reira, kaore tahi he take e wehi ai te Kotahitanga. A, e ahe i ana ite tangata te homai ite 1s, 5s, a, mo tera tau ka whakatu ai i taua pauna. E tika noatu, [unclear: kaore] e ngaro, i [unclear: runga] ano inga Rihiiti. Kote ahua onga moni ato tangata, te ritenga te iti te nui atu ranei ote moni kohi penei me ta Wi Pere kua ki ia, mehemea e rite ite ture mo tenei take, tera e takoto iaia £1000 mano pauna.

H. Rapihana.—E menemana ana au penei kia 2s mate kotahitanga he moni nui tenei mehemea e [unclear: kohia] aua enga motu e rua he poni nui rawa tenei.

Pirimia.—Ko tenei Pire e whai hangatia ana ite kotahi kohatu tino pakeke mote Iwi Maori.

H. Tupara.—Ka uuuhia taku korero o te po nei e ki ra ahau me tino whiu rawa atu te Pire nei. Heoi, i runga ite whakamarama mai nei, no reira ete Tiamana, e tino tautoko ana au i tenei Pire.

T. Kaporiki.—He patai. Me ehea mate tenei moni, mehemea ka rite?

Pirimia.—Monga mate katoa e pa ana ki ta tatou Tiriti. E mohio ana koutou kinga mate enga Hon. Mema. A, ko iana e riro ai aua moni, e kore e mahia [unclear: noatia] iho kia mahia nuitia marietea kia mohio ai te katoa e peneitia ana te haere mo enei i roto ano i o ratou takiwa.

W. Kaharunga.—E tautoko ana au kote 5s hei whakau poko mote kohi, a, mehemea e eke kite pauna, ko reira kitea ai, ka kotahi ana hea.

Pirimia.—Ko enei moni, kaore e ngaro, no temea e hanga [unclear: Rihiiti menga] komiti, no reira, e mea ana au me hanga rawa h page 81pire ite mea ka rua rawa nga paremata i paahi mai ai a kote tuatoru tenei inaianei.

H. Ruru.—Kua hiuga a Mangakahia me toona kawanatanga. A e penei ana au me hinga katoa me ana ture i mahi ai.

Pirimia.—E tika ana ano te kupu ate Hon.Mema o Turauganui nei otira e tika ana me menemana mai e koe a tera pea e mahia nuitia ete whare.

P. Patapu.—E marama ana au kinga korero ate kawanatanga no reira e unu ana ahau i taku korero ote po nei a e tautoke aua au i tenei [unclear: pire] inaianei ko taku iwi e kohi moni ana ratou e motuke ana mo ratou anake e rere ke atu anai te kotahitanga ka rua nga tau i mahi ai ratou e tautoko ana ahau ite pauna nei, te kohi. Notemea ko to tatou Kawanatanga, he Kawanatanga awhina ia tatou, a, e mea ana au kia paahitia tanei Pire.

K. Teota.—E tautoko ana au ite Pire kohi moni nei, a, e tono ana au mehemea e paahi tenei Pire, me riro te kape ote Piro i au. Kei te nui te marama onga korero ate Kawanatanga ki au, E rua nga take i tae mai au kote Pire a H. Heke mete Pire a Wi Pere.

E. Tewano.—E tautoko ana au i tenei pire, notomea, kote moni anake te oranga onga mahi katoa; no reira emea ana au me tino te pooti kia tukua mai.

H. Mokopapaki.—Ko taku hiahia, kia whakaurua atu tenei kupu, kite taha ote Pire, e kore e araia to hoatu ite 5s te kohi tuatahi, a, tera tau kua eke te Pauna.

H. Niania.—Ka unuhia taku korero o te po nei, no reira, e tu atu ana au he tautoko ite Pire kohi moni.

H. Rapihana—He Pitihana tenei i homai ki a R. Wharerau tetahi onga Minita ote Kawanatanga kite Waipatu ite tau 1893. Heoi, ko te kape o taua pitihana, koia tenei ka panuitia atu: No reira enga Honore Mema, e u ana au kinga korero mai a aku [unclear: iwi] ki au. No reira ko aku kupu keinga pukapuka na, waiho mate pooti e whakahinga mai aku korero.

R. Wharerau, Minita.—E te Mema Honore ote Arawa, nei, ehara i te mea kote pire e whakamate ana inga iwi, engari, kote Kawanatanga Maori nei e awhina ana ite ritenga monga Iwi. Keite marama rawa atu nga kupu ate Pirimia, e korero nei, ko taua pauha kohi. Keite tangata ano te ritenga. No reira e tino hiahia ana au me tuku atu te paahi mo tenei.

page 82

Tiamana.—Konga [unclear: mema] e whakaae ana kite rarangi tuatoru ote pire me ki mai Ae! Ae! Kua riro ite ae! kua paahi i tenei ra 16 o Mei, 1894, at 10 a.m. kua neke te Whare mo ate 2 p.m.

2 p.m. Tiamana.—Ka puare te whare.

Pika.—Rarangi Tuawha. Ka panuitia atu.

H. Mokopapaki.—E tono ana au kia whakamaramatia mai.

H. Tomoana.—E hara tenei ite ture e maua inaianei, engari, tenei ake te wa e mana ai kote wa e wahi moni ai, ka takua atu kite Peeke o nui Tireni, otira, mehemea mate Kawanatanga ngamoni ka tukua ki aua Peeke, kanui to marama, mehemea nate iwi Maori kaore i marama.

Pirimia.—Ko tenei Peeke na nga komiti whiriwhiri ote takuia onga waahi katoa, otira, keite whakataunga, e tenei Whare Paremata te ritenga ko te peeke tenei ma nga komiti onga takiwa onga iwi katoa, a mehemea nga Peeke, kaore e marama. Ko au ake nei, kaore au, epai kite "Nui Tireni Peeke." Notemea i pa he mate ki aia i enei rangi kua mahue ake nei, a, i pataia e matau kia Hone Heke, a, i whakamaratia mai ano te Peeke pai, he maha nga waahi ona e tu ana: no reira kote Peeke pai tenei i runga ano i ta matou tirohanga. A i tino tirohia ano e matau hei Maori ano he Peeke.

R. Wirihana.—Kaore e marama aua ki te hoatu i a tatou moni, ma te Pakeha e tiaki. Engari, me whakaatu mai nga tikanga i mua atu ote hoatutanga i nga moni.

N. Patuawa.—E tautoko ana au i ta te Pirimia. Kaore au e mohio e tika nga Maori hei tiaki i tenei mea ite moni.

E. Tewano.—E pai ana nga whakamarama ate Pirimia nei. No reira me tuku atu kite Peeke Pakeha ana moni.

Ropiha.—E tautoko ana au, me taku atu a tatou moni kite Peeke Pakeha.

P. Pareihe.—Kote Pakeha to tatou hoa riri, a ka hoatu ano a tatou moni ma ratou e tiaki. Ki taku mohio ko ta tatou mea nui tenei kote moni. Kaore au e tino marama ana.

W. Katene.—Kote moni nei kei nga komiti takiwa ano [unclear: te ritenga]. Ki te whakaaro ratou e kore ratou e kaha kite page 87reira e kore au e pai kia tapahia tenei rarangi ki waho. E hiahia ana au me tuku mai to pooti.

H. Tomoana.—Kiite whakaronge pai au kinga korero ate Minita a R. Wharerau. Enga mema e tino whakaatu atu ana au kia koutou e hanga ana ete kawanatanga hei Ture. E tino mea ana au kaua rawa tenei rarrngi e mate tatau e pera ano mete mate e mahia mai nei ete Paremata Pakeha. Note mea mehemea kite paahe tenei ture kua whai mana ratou kite hanga i tetahi pire. F rua auo pire i mohio ai au mo tenei hui [unclear: kore] pire e Wi Pere me ta Hone Heke ko enei pire tinitini kaore au e mohio aua no reira e mau tonu ana taku kupu me unu te rarangi kl waho.

H. Paea.—E penei ana au he mataku note mema nei ite "Kupu Kawanatanga" nei te take e mahi nei hoi e mea ana au me unu tenei ingoa i runga ia ratou. Ko tenei pire mate whare nei ano e whakaae mehemea e kore e whakaaetia heoi ano kua mutu e tino whakamihi aua au ki to tatou kawanatanga mote ngawari o a ratou mahi.

T. Kaporiki.—E titiro pai ana au ki tenei rarangi no reira e mea ana au me tuku mai te pooti.

H. Mokopapaki.—E mea ana au me waiho ite kupu ate Pirimia me unu te ingoa ote kawanatanga ki waho.

Pirimia—Ka whakaaetia e au ka tapahia te ingoa ote kawanatanga ki waho heoi enga honore mema ma koutou e whakatakoto nga take e kore te kawanatanga e mahi take i muri ake nei.

Tiamana.—Kaore rawa he ritenga o tenei tautohe. Ko au keite marama tonu ahau ki enei mea katoa. Ko tenei rarangi, kaore he maa o te Kawanatanga, a, manga Whare e rua e titiro. No reira e he ana te whakahe ate aputihana. Ka 27 rarangi o tenei Pire, kua paahi, a, nate Kawanatanga ano aua rarangi. Hoi, ko tenei no taua Pire ano, a, kahore e whakaaetia e koutou. Kei te pouri au mo tenei ahua mahi. A, ki taku mohio i aku mai i te aputihana ki tenei take ara he he mo tenei take.

H. Tomoana.—Kote take i mea ai au me Perehi kia mohio ai te Aputihana. Tena ko tenei ko kouteu anake e marama ana. [unclear: Heoi], mehemea ka mauria atu tonei take kite Riira, ko wai ranei e he. Ki taku mohio, ekore e he te Aputihana, e tino marama ana au ki tenei.

page 88

Tiamana.—Ka panui ano i taua rarangi.

N. Patuawa.—Koi te nui te raruraru o to tatou Whare inaianei, a, he aha hoki te pai; mehemea ka puta te Kawanatanga ki waho ka pehea tatau. No reira e wehi ana au ete Aputihana. Kua turaki nei ite Kawanatanga, a, kaore au e pai kia uru au ki roto i nga mea penei. Ko tomatou kokinga. atu ki o matou nei kainga, ko reira korerotia ai ko au tetahi i uru ki te turaki ite Kawanatanga, i marama ano au i nga korero ate aputihana nei i te awatea nei, noto po nei katahi ka kino.

Ng. Pana—To maua haerenga mai kote Hon, Mema N. Patawa. He mahi inga mahi tika, otira ite mea kua puta te Kawanatanga, kua uru ano hoki au ki tenei mea. Hoi e [unclear: unu] aua au i au ki waho. He aha hoki te pai ote noho.

H. Tomoana—E hara enei ite kupu taimaba.

Pirimia.—E hara te puta ote Kawanatanga ite mea e puta rawa ana, engari, e puta ana mo runga, i tenei rarangi anake.

W. Katene.—Kaore ano au i mohio, kua hinga te Kawanatanga, a, kua unu ranei i roto i taua rarangi. E kore rawa au epai kia tapahia te ingoa ote Kawanatanga, a, e purrtia ana e au taku kupu, mate pooti anake au e turaki. Me tuku mai te pooti.

P. Patapu.—Keit e pororaru nga whakaaro o nga mema, heoi, emea ana au, he tere rawa nga whakaaro onga mema ote Whare nei mete Pirimia hoki. A, kaore hoki nga mema i ata tirotiro I nga korero ate Moma Riira ote aputihana. Note tapahanga i runga ite rarangi nei, to oho ai nga mema o Ngapuhi nei, no reira e whakamiharo ana au ki to tatou Tiamana, mo tana kaha kite pupuri i o tatou Whakaaro. Mehemea ka pakaru tenei Kawanatanga, he nui rawa atu te whekama e pa mai kia tatou, e haere tenei rongo puta noa ite ao. No reira e mea ana au enga Mema Honore kia maia te whakaare.

H. Rapihana.—Ko au he mema ahau, ehara ite aputihana ite kawanatanga ranei, kote pire nei na tatou katoa. E kore e ahei kia kore te kawanatanga. No reira e tono atu ana au me tuku mai te pooti mo taua take.

H. Tupara.—E mea ana au me neko te Whare mo apopo

Ng Para.—E unu ana au i taku riri inaianei [unclear: nei]

T. Waata.—Whakaronge enga mema honore o nga motu page 89e rua nei. Ko to taonga he taonga nui kua ki te ao katoa. No reira e penei atu ana au me mau tonu te ingoa ote kawanatanga ki runga ite raring i.

Tiamana.—Ka tuku ite pooti. Paahitia ana i tenei ra te rarangi 28 ote pire kohi moni ate kawanatanga. E toru taima pooti. Nga mema i whakaae i tenei kia hoki ano te ingoa o te Kawanatanga. E 23. Nga mema kihai i whakaae 14.

Rarangi 29. M. Paewai.—E tono ana ite pooti,

P. Patapu.—Tautoko.

P. Paraihe.—E tono ana me whakamarama mai ano ete Pirimia.

Pirimia.—Konga peeke moni anga komiti takiwa he koeahi te peeke tuturu mo aua moni, kote peeke ate Kotahitanga e kite ai. Na ratau nei taua moni kohi.

Timana.—Ka tuku ite pooti. Paahitia ana te rarangi No 29.

Rarangi 30. M. Paewai.—E tono ana au ite pooti.

R. Rangiheua.—Tautoko.

R. Wirihana.—Tautoko.

Tiamana.—Ka tuku ite pooti. Paahitia ana te rarangi No.30. Nga Piro mote marae.

Tiamana.—Ka panui kia rongo mai nga mema.

R. Wirihana.—E tono ana au ite pooti.

Tiamana.—Konga mema e whakaae ana me ki mai Ae Ae! kua riro ite Ae! kua paahi itenei ra Mor 16, 1994, at 7 p.m. kua nuku te Whare mo apopo 10 a.m.