Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Renata's Speech and Letter to the Superintendent of Hawke's Bay on the Taranaki War Question; in the original Maori, with an English translation.

Heretaunga, Ahuriri, no te Pa Whakairo, — Nowema 7, 1860

Heretaunga, Ahuriri, no te Pa Whakairo,
Nowema 7, 1860.

Ko te ra tenei i tu ai te Runanga nui a Ngatikahugnunu ki nga Pakeha o Akuriri. Ko te mangai o nga Runanga o te Pawhakairo, o Tanenuiarangi, o Waipureku, o Matahiwi, o te Timu, o Pakohai, o te Pakipaki, o Potaka, o te Hauke, o te Aute, o Waipaoa, o te Waipukurau, o Eparaima, o Porangahau, o Tautane, o te Takapau, o Tikokino, ko Renata Tamakihikurangi, nana i whakapuaki atu nga korero ki nga Pakeha. Ko te take o tenei huihuinga he pouri no matou ki te whawhai a te Kawana raua ko Wiremu Kingi, e mahi mai ra i Taranaki. I konei ano matou e korero atu ana ki a koutou, i to tatou huihuinga ki tenei wahi i era marama ka hori ake nei, me ta matou ki atu, ka he a te Kawana. Mahara noa atu tera pea ia e whakarongo mai ki nga whakahehetanga atu a tenei iwi a te maori, a etahi hoki o tou iwi o te Pakeha; kaore, tone tonu ana ia ki te whakaroa i ta raua whawhai ko Wiremu Kingi. E amine haere nei i nga hoia o tena whenua o tena whenua, a tae atu ana ki Ingarangi hei whakangaro i ena iwi o matou. Na konei i toko ake ai te whakaaro i roto i enei tangata kia haere ki Taranaki. Ko tou tikanga hoki ko to te Pakeha, he pihopa tetahi he minita tetahi, he Kawana tetahi he hoia tetahi, he pakeha noho noa tetahi; na ko au hoki kotahi tonu au, he Maori toku ingoa, ki te mahi whare, ki te mahi kai, ki te mahi waka, ki te whawhai i naianei, nahau i homai; ko te Hahi o te Atua toku ingoa, e ki ana hoki te Karaipiture "ka mamae te wahi kotahi ka mamae hoki nga wahi katoa;" he ingoa kotahi hoki te Hahi; no konei au i mea ai, me haere hoki au ki reira, ki toku e whangaia mai ra e koe ki te kai pakeke; engari ki te whakaae koutou ki tetahi o nga ara kakari hei mahi ma tatou, ki Taranaki kakari ai whakawa ai i te he a te Kawana raua ko Wiremu Kingi, katahi ka tika. Na, ki page 6Ste kitea i reira, na Wiremu Kingi te he, hui katoa tatou nga Maori nga Pakeha ki reira kakari ai kia whakarerea atu tana tikanga; a ki te kitea, na Te Teira te he, me whakarere hoki e te Kawana tana tohe ki te riri. Tenei hoki matou te kimikimi atu nei ki te ataahua o tou iwi rangatira, i rongona ai tou ingoa he iwi ata whakahaere i nga tikanga, he iwi whakawa marire. "Whakaakona mariretia matou e nga Kawana o mua, e hara te riri, engari te whakawa; taka noa ake ki tenei Kawana, whakarerea ake te whakawa, akina mai ana he kai maro. Ina hoki, nga mea ririki, te kete riwai, te puhera witi, te poaka; ko te mea nui nei ko te whenua ko te tangata, te whakawakia hoki. Katahi ka mahara ake i ki mai nei ana Nuipepa, he Matua atawhai ia, he Koka atawhai a te Kuini i a matou. Tiro rawa atu nei, E, he pu he paura he mata nga kai a taku papa a taku koka e whangai mai ra i era ona tamariki, e haere mai nei nga kaipuke ki te kawe mai. Ko tenei, e te Kawana Pitihera, ka haere au ki Taranaki, ki te tangi ki oku e whangaia mai ra ki te kai pakeke; ka rite hoki au ki te pi koko, e haere ra te matua ki te mahi kai, ka tae mai me nga kai ka hamama atu nga waha o nga tamariki ki te kai ma ratou. Ko tenei kua mutu taku pai atu ki tena Matua oku, engari ki te titiro mai ia ki te he o nga mahi a tenei Kawana whangai pu whangai paura whangai mata ka whakahoki atu, ka ho mai ai i te Kawana whangai i au ki te kai ngawari, ki te Runanga, ki te Whakawa, ki te Aroha, ki nga tikanga pai. Kua puta hoki he kupu a toku kingi ki a te Kawana i te tuatahi, "Me whakawa ta raua he ko Wiremu Kingi, hei Waiuku raua kite ai korero ai whakawa ai ki te ritenga o te Ture." Haere tonu atu a te Kawana, tae tonu atu ki Taranaki, akina tonutia atu ko te pu ki a Wiremu Kingi, no konei matou i marama ai te titiro atu, ka he a te Kawana, no te korenga e whakawakia. Katahi ka ki ia, ma te Maori e whakawa; haere atu ana a Waikato ki te titiro i taua he, katahi ka kiia atu, ki te pono atu, a na Wiremu Kingi te he, kiia atu kia whakarerea atu te whenua; a ki te pono atu, na te Kawana to he, me tangi ano a Wiremu Kingi. No te taenga atu o Waikato, katahi ka kitea e, na te Kawana tonu te he; koia ano tera e riri mai ra i Taranaki. Otiia ehara i te mea ma te haerenga rawatanga atu e kitea ai he he to te Kawana; kaore kua kite ano au ki konei ki Heretaunga nei ki te hokonga a ona kaimahi; he hoko ke i mua, he hoko ke i muri mai. Ko te hoko tenei o mua, kia huihuia nga tangata katoa nga rangatira nga kuare nga koroua nga kuia nga wahine nga tamariki ki tona aroaro, kia tika ai te tukunga atu o te whenua ki a te Kuini. Te timatanga ko te Waipukurau, rite tonu; muri mai ko Ahuriri, rite tonu; ko nga whenua tenei i marama te rironga ki a te Kuini; hua noa atu e tumau page 7Ski reira he tikanga, muri iho ka he; ko te he tenei, ko te hoko a te tangata kotahi. Ko te Matauomaui tenei, ko Aorangi tenei, ko Okawa tenei, ko Turiotekanawa tenei, ko te Umuopua tenei, ko Tautane tenei, ko Aropaoanui tenei, mou ano ia ena whenua, na te hoko he a o kaimahi; koia ka he ai matou ki a matou ano. Muri mai katahi ka ata whakaaetia atu ki a koe ena whenua oti atu, hei tohu aroha mo matou ki a te Kawana, me te ki atu, Whakamutua tenei hoko ki te tangata kotahi: Whakaae tonu mai ana kaihoko whenua. Muri tata iho, peke tonu mai nga kaihoko a te Kawana, kei te hoko ngaro ano i te whenua; katahi matou ka mahara e, he tono kakari tonu mai ia ta te Kawana ki a matou, kia ai ai he whakatarunetanga mo tetahi tango mana i o matou whenua; ina hoki, ko Marutairi tenei, ko Ngapaeruru tenei, ko Porangahau tenei, ko nga whenua tenei e takoto ana i runga i te he o te hoko a te tangata kotahi; kihai i whakarongona e nga kai-mahi a te Kawana ta te tokomaha. E takoto nei ena whenua; totahi hoki tatou ka kakari ki aua wahi e mau nei nga ingoa i runga; akenei na wai iti te whakatakariri a, me te whanake me te whanake, totahi tonu ka pakaru ki waho, na, te puehutanga atu! koia tera e riri mai ra i Taranaki; no konei matou i ki ai, na te Kawana tonu tenei he. Akuanei pea koutou ki ai, he manako kakari no nga tangata o tenei motu ki te Pakeha; kaore me he mea he manako kakari no matou penei kua akiakina tonutia ta Wanganui tikanga patu pakeha, ta Tipa mo Waingaroa; naku i whakakore, na nga runanga o te kingi i whakahe hangai atu nei ki to kanohi. Kaore aku whakarongo atu ki nga kupu whakaoraora mo te Kawana, engari me whakarongo mai koe ki ta matou e ki atu nei kia haere tatou ki Taranaki, ki reira whakawa ai i tenei he, katahi ano ka whakarongo aku taringa; kaore koe e titiro mai ki te marama o nga tikanga a o hoa kakari, e uaua tonu na koe ki te riri. Ekore hoki au e pena me te hui Mitipereti a te Kawana, ko taku korero he hangai tonu atu, ta te mea ko tena Runanga kua he. Ko taku patu na Ngatiraukawa hei patu mo Poneke, naku i whakakore; ko te tikanga ia o tenei patu, ki te ara te Haki ka peke mai nga tangata o te Kawanatanga ratou ko nga hoia ka patu i nga tangata o te kingi i te Haki hoki. Na, ko Whanganui hoki kua he; ko te he tenei, noho ana tetahi tangata, katahi ka mau ki nga urupa tupapaku, katahi ka tahuna hei umu kai mana, katahi ka karangatia nga kai mo tana hangi ko te kingi ratou ko ana kai whakahaere tikanga, ko Porokoru, ko Tamihana, ko te Wetini, ko Epiha, ko Rewi, ko nga rangatira katoa o Waikato, he mea kia pamamae ai kia tahuri atu ki te patu i nga pakeha o Whanganui; ko te he tenei o aua tangata i tae ki te hui a te Kawana. Ka ki taua tangata ka page 8Smea, inaiana te ingoa o taua tamaiti na ko te Mutumutu, mutu mutu mutu tonu atu. Ko te ingoa o tetahi ko Pakau, pa pa pa tonu atu. Na te Kingi i whakakore, matou hoki na ona Runanga katoa Tenei hoki tetahi ko Tipa te ingoa o taua tangata, katahi ka waruhia tona upoko ka waruhia ano nga huruhuru o tona topuni, he mea kia kite ai nga tangata o tona iwi ka patu i nga pakeha o Whaingaroa; na te kingi i whakakore na matou hoki, na o hoa kakari e hangai atu nei ki to kanohi. Ina hoki, ko tetahi taha, ara ko te taha nui ano o Ngatiraukawa, koia ano tena e whakahe hangai atu na ki to kanohi, penei me au e ki nui atu nei ki a koe, tahuri mai ana koe ki te whakahe ki te mea e hangai atu ana ki to kanohi. Tahuri ana koe ki te whakatikatika i nga korero patipati a tena hui i karangatia na e koe kia haere atu ki kona korero parau ai. Ko tenei, ekore hoki au e pokanoa, ko taku kupu hoki kua oti mai i a te kingi, hei Parininihi nga taone katoa; heoi ano he whawhai hei Taranaki anake, hei te wahi kua pa te hoari a te Kawana. Ko tenei, ma te Kawaua ano e piki tetahi o enei Parininihi, ka he ano, ka pera ano me Taranaki. Tenei hoki tetahi he o te Kawana, ko tana tuhinga mai i ana Nuipepa ki nga rangatira katoa o tenei motu, kia huihui katoa kia haere ki Taranaki kia whakamatea nga kai koruru; te titiro iho tera he kohuru ano tana; ina hoki, mauria ana mai a Kirikumara e ia hei hoa aroha mona. Na, tenei ano te kiia nei, he kohuru ta Katatore; kaore ehara i te kohuru he hangai tonu. Ina hoki i ki ano a Katatore, kia kaua tona whenua e tukua ki te pakeha; tohe tonu a Rawiri ki te tuku; ka korero ano a Katatore ki te Pakeha ki a Rawiri ano, waiho mai toku whenua; tohe tonu ki te tuku ki te Pakeha; katahi a Katatore ka ki atu ki a Rawiri, Kati, ka tohe koe, ina to pu, ka riri taua; tohe tonu a Rawiri ki te tapahi i te rohe o te whenua o Katatore. Ka kore tonu e rango, katahi ka puhia atu, kaore i whakaangahia ki te tangata, puhia ketia ki runga, puhia ketia ki raro; hua noa, i whakawehi atu ai e mutu; kaore tohe tonu, katahi ano ka puhia atu ki a Rawiri, na, kua mate; i na ehara i te kohuru he hangai tonu tenei. Ina ia te kohuru, na Ihaia, e kiia mai na he ngaki mate; kaore, ina ia te ngaki mate, ko ta Arama Karaka i hangai marire i te awatea ngaki ai i te mate o Rawiri Waiaua, riri marire ana i te awatea, ka tae ki tona mutunga katahi ka houhia te rongo ka mau; ko tenei e kiia na, he ngaki mate ta Ihaia mo Rawiri, kaore he kohuru tonu na Ihaia raua ko te Kawana he kohuru kino rawa atu. Tenei hoki tetahi kupu mo te Teira, e kiia nei he rangatira; kaore, he tutua. Ko au hoki ka kite i tena tangata, engari he tangata tuaiti marire, ko Wiremu Kingi anake to ratou tangata nui e rongona ana e nga iwi nei. Ina hoki page 9Ste ingoa o tona papa ke Reretawhangawhanga, puta mai nei ko te Rangitake. Whakapiki tonu te ingoa ki runga te rangi to te tino tangata tona ingoa; ina hoki toku ko Tamakihikurangi, ko to te Teira ingoa ko Manuka, manuka noa iho. Kaore hoki tetahi wahi o konei whenua i riro na te kuare i tuku ki te Pakeha, kaore na nga rangatira anake i tuku atu. Na te iwi hoki i whakaae ka riro te whenua i te Pakeha.

  • Na te Moananui.
  • Na Tareha.
  • Na te Hapuku.
  • Na Puhara.
  • Na Tawhara.
  • Na Hineipaketia.
  • Na Hineirangiia.

—Na wai tangata rangatira, na Wai tangata rangatira, i tuku o matou whenua ki a te Kuini, Tenei hoki tetahi, ko te arai a te Kawana i te pu i te paura hei pupuhi manu ma matou, kaore e pai tenei tikanga, mo te mea ko taku tikanga mo toku hoa riri ka kore ana rakau ka kokiritia atu e au he rakau mana, kia marama ai maua te riri, tena ko tenei kaore koe e whakama i oku ringaringa kautahanga? Kati, me whakarere atu o pu o paura o mata, engari me kakari tonu ko o taua ringa anake; a ki te kore koe e pai ki tenei, kati whakamutua te riri, whakamutua rawatia atu. Engari whakahokia ano he riri ma taua ki te kakari whakawa; he aha te pai kia whakamatea te tangata ki runga ki te take he? kaore e tika tenei mahi. Ki te mea ka tohe ki te riri, ka he tonu ano tatou, kaore e pai, no te mea e tohe ana koe kia mate rawa nga maori i a koe, kaore e pai, no te mea e whakapehapeha ana koe tena iwi te Pakeha ki a matou. E mea ana koutou ki a matou, he iwi kino, he iwi mangu; ko koutou he iwi rangatira. E tika ana, he iwi rangatira koutou te Pakeha, he iwi kino matou te Maori, e tika ana. Erangi ra me waiho ano te whakaaro mo tatou i runga ano i ta te Atua hanganga i a tatou. Na te Atua koutou i hanga hei pai, hei iwi ataahua; na te Atua hoki matou i hanga hei kino, hei mangu, tena ka waiho hei taunu ma koutou kaore e pai. Ka nui nga Pakeha e whakapehapeha ana ki tenei; na, kei te Atua te whakaaro mo tenei. Ka tohe koe ki te riri, e pai ana, kei te Atua te whakaaro mo tatou, mo koutou, mo matou. Na, ko ta matou whakaaro tenei, kia whakaaro tahi tatou ki te peehi i tenei kino, kia mutu. Heoi ano, ka mutu i konei.