Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Te Karoro Tipi Hau. He Kimihanga, He Haunga i Te Whare Nui o Tongameha

Wahi IV. — Ko nga Mamae i Puta ai te Auetanga, me te Taimahatanga e Pehia nei nga Iwi Maori. Ko te Kooti Whenua Maori te tino putake o aua mamae

page 12

Wahi IV.
Ko nga Mamae i Puta ai te Auetanga, me te Taimahatanga e Pehia nei nga Iwi Maori. Ko te Kooti Whenua Maori te tino putake o aua mamae.

1.He mea hanga e Te Kawanatanga taua Ture hai whakakahore i te Mana o nga Maori ki runga i ona whenua i whakapumautia ai i Te Tiriti o Waitangi, he mea kia riro nga whenua ki raro i Te Kawanatanga kia taea ai te hanga e taua Kooti etahi tikanga hou kia rite ki tana e pai ai, Me te whakatu ano i a ratou whakapakeha hai Kai whakawa mo taua Kooti.

No te tau 1865, i hanga ai he Ture—Hoatu ana e taua Kooti, kia tekau anake nga tangata mo roto i te Karauna Karaati, ko te nuinga o nga tangata i kapen ki waho e te Ture o taua wa no te hokonga o taua whenua riro ana nga Moni i nga tangata annke o te Karaati, waiho noa iho te nuinga kia mate ana.

3.No te Tau 1867 kahanga ano he Ture, ka whakakorea te Karauna Karaati, ka kiia he Tiwhikete Whakamaharatanga Take Maori.

Ko nga tangata i kitea e te Kooti e whai paanga ana ki te whenua, me uru katoa ratau.

Ko te tekau tangata ka tuhia ki roto i te Tiwhikete. Ko te nuinga o nga tangata ki tua o te Tiwhikete. Ko ana whenua ka herea e te Turo o taua wa, kia kaua e whai Mana te tekau tangata ki te hoko, engari me Reti-i te wa i Retia ai aua whenua, tangohia ana e te tekau tangata nga moni ma ratau anake, ka mate ano te nuinga.

page 13
4.No te Tau 1873, ka hanga ano he Ture hou-Ko nga tangata e kitea ana e Te Kooti e whai paanga ana ki te whenua, ka whakaurua o ratou ingoa katoa ki roto i Te Tiwhikete Whakamaharatanga take Maori. No muri iho i taua Ture, ka whakarerengia ketia he tikanga hou mo nga hoko whenua me nga Reti, ara ka mahia takitahitia,—Haere atu ana nga Kai whakamaori, me nga Kai whakahaere hoko mo nga Pakeha, ki te hoko i nga hea, o ia tangata, o ia tangata i roto i nga whenua a nga Maori-Ko nga moni e utua ana mo nga whenua, he iti nei te wahi e riro ana ki ia tangata, ki ia tangata, Ko te nuinga o te utu kai nga kai mahi anake a te Pakeha riro utu kore noa atu te whenua.
5.I te timatanga o te mahi a Te Kooti ki etahi takiwa Maori—He mea whakawa utu kore noa iho e Te Kooti nga whenua, a ko ana whenua kaoro ano i Ruritia, heoi mahia ana i runga i tana i mohio ai. Kai Maketu etahi whenua i peneitia.

I muri i tenei kua puta mai ano he tikanga kia oti ra ano nga whenua i to Ruri, katahi ka whakawa katahi ano hoki ka utua nga ra e whakawa ai Te Kooti, £1 2s mo te ra kotahi, a ko te tangata nona te whenua, me ho mea kaore ana moni hai utu ki Te Kooti, ka whakakorea he Keehi mana, ka whakataua te whenua ki te tangata whai moni e tu tawari ana, ahakoa e he ana ana take ki te whenua.—Ko te tangata e mohiotia ana e nga Maori nona te whenua, hinga iho i te huarahi o te moni.

7.Ki to whakaritea e Te Kooti he Ra hai taenga atu ki te Kooti, a ko nga tangata no ratou taua page 14whenua, ahakoa whai kupu atu kia hikitia mo etahi wa kia watea i nga raruraru, kaore Te Kooti e whakaae, ka whakataua te whenua ki te tangata ke, riro atu nga kainga, nga whare, nga mahinga, nga Tupapaku he aue kau ki te hunga no ratou aua mea.
8.Ki te mea kua hoatu e Te Kawanatanga he moni ki te tangata ehara nei ia ia taua whenua i te mea kaore ano i Ruritia i whakawakia, a i te wa i whakawakia ai taua whenua, na Te Kawanatanga nga Tiati, ka whakataua te whenua ki te tangata i tango i nga moni,—raru iho te Iwi nona te whenua.
9.I roto i enei whakahaerenga, e mohiotia ana kaore e tino tika ana nga whakatau a Te Kooti; kua pa te mamae ki etahi Maori, ka tono ki te Tumuaki kia wh kawakia tuaruatia ano taua whenua, ka whakaaetia i runga i te utu kore.
10.Inaianei, ki te tono atu te tangata nga tangata ranei kia whakawakia tuaruatia ano te whenua kua whakataua, ki te tangata, ki nga tangata ranei e mohiotia atu ana e nga Maori ehara i a ratou.

Kore rawa e whakaae mai Te Tumuaki, me hoatu rawa te £5 pauna, mo tona tirohanga anake i taua tono ki te kore he moni, e kore taua tono e tirohia,— Heoi kote mamae ka waiho ki te hunga nona te whenua i runga i te kore moni.

Emohio ana ano Te Kooti ki te ahua o te whakatau engari e arai mai ana i te moni kia kore ai e taea te tono whakawa tuarua, ahakoa i he te whakatau, he mea kia tere ai te pau nga whenua a nga Maori i ta ratau mahi.

page 15

Nga Whenua i whakaritea kia Retia.

11.I whakaritea e Te Kawanatanga nga whenua kia ia Reti ai mo nga Tau e 50—e 99 ranei, whakaaetia ana e te Iwi nona aua wahi,—I muri iho i tena whakaritenga, kua mahia mai ano he tikanga hou, me hoko tonu atu aua whenua, a konga moni i whakaritea hai utu mo te Reti, ko ena tonu nga moni i hokona ai taua whenua, raru noa iho te Iwi nona aua whenua, kai Rotorua hoki etahi whenua i peneitia.

Nga Whenua i Raupatutia.

12.Nui atu nga Maori i piri ki Te Kawanatanga whawhai atu ai ki o ratou whanaunga i te taha Hauhau,—I puta hoki te Panuitanga i te Tau 1865, e mea ana—Ko nga whenua a nga Maori e piri ana kia Te Kuini, e kore e tangohia, ka whakapumautia kia ratou,—I te mutunga o te whawhai, tangohia ana—He iti nei nga wahi i whakahokia mai.

Nga Ateha Maori.

He mea whakatu ano e Te Kawanatanga he Ateha Maori mo taua Kooti,—Otiia kaore kau o ratou mana whakatau, he mana whakahaere ranei, e riro ana i nga kai whakawa pakeha anake ki ta o ratou whakaaro i pai ai.

Te nama moni ki Ingarangi.

Kai te noho pohehe nga Maori, tera ano Te Kawanatanga kai te nama moni ki Ingarangi, hai whakawaha hi runga i nga Maori pehi ai nga moni e £40,000,000 mirione pauna, kia riro ai nga whenua a nga Maori hai whakaea i tet ratou nama.—Ko te page 16take tenei onga Ture Taimaha e inahia nei e Te Paremete o Niu Tireni.

No konei te take onga raruraru e mahia ana i roto i nga Kooti-Kua tino mohio nga Maori tera e riro noa atu o ratou whenua i te kaha o te Pakeha ki te hanga Ture e taea ai to whakarere ke i nga tikanga mo nga whenua onga Maori—E tono atu ana nga Maori kia waiho ma ratou ano e mahi o ratou whenua, kore rawa To Kawanatanga e whakaao mai, kai ngaro rawa atu nga huarahi o to ratou whai taongatanga i Niu Tireni.