Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Hui Maori i Poneke

Nga Iwi O Tuhoe

page break

Nga Iwi O Tuhoe.

I tae atu nga tangata he mangai nei ratou mo te Urewera ki te whare Paremete i te 11.30 o nga haora o te 8 o nga ra o Hepetema, 1896, kia kite i te Pirimia, mo runga i te Pire e pa ana ki nga Maori o taua takiwa kua tukua atu ki te Paremete.

Mehaka Tokopounamu: E koa ana ahau tatemea kua tae mai nei au ki to aroaro, kua ahei hoki au ki te mihi atu ki a koe te Tumuaki o te Kawanatanga me era atu hoki o o hoa Minita kahore i konei. Kia ora tonu koe. E ora ana o matou ngakau i tenei ra i te mea kua kite nei matou i a korua ko to hoa Minita ko Timi Kara. Kaore i pa mai he pouritanga ki a matou i runga i to matou noho roa i Poneke nei. I mohio tuturu matou i a matou i noho nei i konei tera ka kite ano te Kawanatanga i a matou ki te whakaoti i o matou nei take. Heoi kau te pouritanga, kua pa mai ki a matou i a matou e noho nei i konei, ko te rongo i tae mai nei, kua mate tetahi o o matou nei rangatira kaumatua nei, ara a Kereru. A kua ngaro atu ia i a matou kua kore matou e kite i ai ia. Ko koe me to Kawanatanga te unga mo tona waka mau i nga kupu tohutohu hei whakahaere tikanga, e puta ai he painga mo tona iwi, a ko ia hoki te pou herenga ki mo nga kupu a te Kawanatanga ki a matou. I te taenga mai o te rongo kua mate ia, awangawanga ana a matou whakaaro mona, mo te whakarite hui hoki mo tatou mo nga take i haere mai ai matou ki konei. Otiia mo enei hui anake taua kupu. Ahakoa e mamae ana te ngakau i te taimaha o te pouritanga mona kua ngaro atu nei i a tatou, tena ano he mahi e tika ana kia whakahaerea mo te iwi nui tonu. I haere mai matou ki konei mo te taha ki te iwi nui tonu, a ka noho matou ki konei kia rite ra ano nga mea e hiahiatia ana e te iwi.

page 38

Ko ia hoki tetahi o o matou tino rangatira, nana i puta ai te whakaaro kia hanga he ture mo tona iwi, nana te kupu tuatahi kia haere matou ki Poneke nei hei mangai mo te iwi, ki konei noho ai ki te titiro haere i nga ture e paahitia ana e te Paremete mo to matou iwi me to matou takiwa, a ka whakaritea hoki e matou i ana nei hiahia i runga i to matou noho ki konei a oti noa aua take, kaore a matou whakaaro mo nga raruraru noa iho o te kainga i puta mai i muri i a matou. He iwi tautohe ano nga hapu o to matou nei iwi ki a ratou ano, engari ia kahore he tikanga o enei tu tautohe, ko te mea nui ia ko nga take i haere mai ai matou ki konei, ko te whakaotinga tuturu o ena te mea e taria nei. Kua tata inaianei te whakatuturu te tikanga nui mo to matou nei iwi, i whakapuakina e koe mo te taha ki to Kawanatanga i tera tau i to taenga atu kia kite i to matou nei iwi, kua panuitia nuitia nei taua tikanga i roto i o matou nei takiwa, heoi ra, e tau ana e tika ana kia noho matou ki te mahi i nga mahi katoa, ahakoa pa mai he raruraru ki a matou, kia taea ai nga tikanga e whakaaetia tahitia e tatou. Ko ta matou tino hiahia kia paahitia te Pire kua oti nei te hanga; kia ata korerotia kia ata whakaarohia hoki nga tikanga katoa o taua Pire, he mea kia pai ai te takoto i tenei nohoanga o te Paremete, kia paahitia hoki hei Ture i mua i te mutunga o te Paremete nei. Otiia, ko te mea nui ake i nga mea katoa i to tatou nei hui i tenei po, he pouritanga no te ngakau mo te matenga o to matou nei rangatira o Kereru, a me aroha koe ki a matou, mehemea e kore e tino whai kupu matou mo runga mo a matou nei take.

Te Pirimia: Ka nui te pai.

Mehaka Tokopounamu: Heoi ra kua mama te ngakau mo tenei kitenga tuatahi i a koe, e ahei ai matou ki te whakapuaki i o matou hiahia me o matou whakaaro. E mea ana matou, a tetahi atu wa, ina ka rite mai i a koe, ka ata korerotia e tatou nga tikanga o te Pire mo Tuhoe, a mau e whakarite he ra e ahei ai koe te whakamarama mai i nga tikanga o taua Pire ki a matou. Kia ora roa koe, page 39kia ora koutou ko to Kawanatanga, ma te Atua koe e tiaki. Ki a matou he kanohi koe no to matou hoa kua ngavo atu ra, ahakoa mate ia, kei te mau tonu ana kupu; he kupu aroha, he kupu matauranga koi nei ana kupu tohutohu ki a matou ara "Haere, whakaotia te mahi i whakaritea kia mahia e koutou, haere atu ki te tino kainga o te iwi Pakeha."

Te Whakaunua: Tena koe e te Primia koutou ko to Kawanatanga. Kei te whakapai atu au ki a koe mo to whakaaro pai i huihui mai a tatou i tenei po, ahakoa kahore he kupu ke, ka taea e tatou te whakapuaki i o tatou kupu pouri, mamaetanga hoki mona i kaha nei ki te awhina i a tatou. E mohio ana ahau, kei te rite te pouri o to ngakau me to matou mo to matou nei rangatira, otiia ma to tatou huihuinga i tenei po ka tau ai he maramatanga ki roto ki o matou ngakau pouri, i runga i te aitua kua pa nei ki a matou. Ka ki atu nei ahau ki a korua ko to hoa Minita kia tau nga painga katoa ki runga ki a koutou i runga i ta korua whakahoa atu ki tetahi o o matou tino rangatira nui, he kai tohutohu ia no matou me tana whakatakoto tonu i nga tikanga hei arahi i te iwi i runga i te ara tika. Ko ia te whakamutunga o nga tino kai-whakahaere i te mana o te iwi. Ko te Whenuanui to mua atu, muri iho ko Kereru. Kua ngaro atu raua a he aitua tenei mo te iwi. Otiia, me whakahaere tatou i nga tikanga mo te pai. Ka titiro atu matou ki a korua ko to hoa Minita ko Timi Kara, hei whakarite i nga tikanga me nga whakaaro i waiho e to matou nei rangatira hei arahi i a matou. He mangai mo te iwi matou e tu nei, he mea kowhiri mai matou kia haere mai ki konei, i whakaaturia mai nga take hei korerotanga mo matou, kua mahia e matou te mahi i tukua mai ki a matou, engari ia kua ngaro atu te kai-tohutohu, te kai-hanga whakaaro mo matou. Ahakoa ngaro atu ia, ahakoa kua kore ia e ahei ki te whakahaere i ona tikanga, me te whakarite i ona hiahia, ka tau nei ki runga ki a matau i whakaritea nei tetahi mahi ma matou, kia kaua taua mahi e hapa. Ahakoa he maha nga marama e noho ana matou i konei, kua kore e puta he kupu i a matou. E piri ana matou ki page 40nga kupu i tae mai ai matou ki konei, a e tumanako ana matou tera ka waiho tena e koe hei tohu o to matou ngakau nui kia taea ai nga take i haere mai ai matou ki konei. E mea ana ahau, e kore e pai mehemea ka whai korero tatou inaianei mo etahi take ke atu i to te mihi tetahi ki tetahi i tenei po mo tetahi o o matou rangatira nui kua ngaro atu nei i a tatou, a e tumanako ana au tera ka nukuhia atu e koe te korero i runga i te pouri nui o te ngakau. Heoi kau te kupu e toe nei, he mea atu, kia whakaritea e koe he ra, ina ka ahua tatu te ngakau pouri hei ra huihuinga mo tatou ki te hurihuri i nga ritenga me nga tikanga o to matou nei Pire. Kei te whakapai atu matou mou, mo to mahi whakahaere tikanga hei whakatutuki i te kupu a Te Kuini i kiia atu ra e ia ki te Kawanatanga o te Koroni ara "Tiakina toku Iwi Maori, Tiakina oku nei tangata Maori," a e mohio ana e kite ana matou, ma te Pire e meingatia ana mo matou me to matou whenua, ka rite ai nga mana i meingatia e Te Kuini kia tukua ki a matou. Heoi aku kupu. Engari hei kupu whakamutunga tenei, kia ora tonu koe, kia ora tonu to hoa Minita, a e hiahia ana hoki au, mau a matou nei kupu mihi aroha mo to tatou Kuini e tuku atu ki a ia.

Te Makarini: Tenei korua ko to hoa Minita e te Pirimia i tenei po. Kei te mihi atu hoki ahau ki era atu o o hoa Minita kahore nei i konei, he mema nei ano ratou no to Kawanatanga. Tena hoki koe e te Kawana, i kitea nei e au i Whakatane, i Ruatoki hoki, ahakoa kahore ia i konei tenei au te mihi atu nei ki a ia. Kei te mihi atu hoki au ki a Te Kuini, ahakoa kei tawhiti atu ia i a matou, he whenua ke, kei roto i a matou tona kanohi ara a te Kawana, me koe hoki e te Pirimia me ona Minita. I kite au i a korua ko to hoa Minita i Whakatane i te tau 1894. I whai kupu atu ahau ki a koe i taua ra, he kupu whakahoki mo tau kupu i whakapuaki ai, mo nga tikanga mo te iwi nui tonu. I rongo hoki au i te whai-korero a to hoa Minita a Timi Kara ki te Urewera i te tau, 1895, whai kupu ana ia mo nga he i nga ra o mua, me tana ki hoki me tahuri matou te Urewera ki te whakahaere tikanga e page 41puta ai matou ki te ao maramatanga, a i te hurihuri tonu an i aua kupu. I te tau kua pahure atu nei i tuku te Urewera i etahi tangata hei mangai mo ratou ki te Paremete. He nui te aroha o koutou, ko to Kawanatanga ki a ratou. He tikanga rangatira te tikanga i whakahaerea atu ki a ratou. I ta ratou hokinga ki te kainga, koa ana te ngakau o nga pouaru me nga pani i runga i a ratou kupu whakaatu mai. Otiia i runga i te tikanga o nga mahi Paremete i taua tau, kaore i paahitia he Pire mo te taha ki a matou. I nukuhia ketia mo tenei tau, a no reira i tae mai ai matou. Ka wha nei o matou marama ki Poneke nei. Kaore au i tangi mona kua ngaro atu nei, mo etahi hoki kua ngaro atu i a matou i konei, engari he nui te pouri e tau ki runga ki ahau, ki te kore e oti he tikanga i runga i to matou tatari roa i konei. Tetahi hoki, e kore au e pouri mo taua take anake, engari ka pouri ano au mo te taha ki era kua ngaro atu ra, no ratou nei hoki te whakaaro kia haere mai matou ki konei ki te awhina i te mahi hanga i tetahi Ture e puta ai he painga ki a matou. I ahua pawerawera ano te ngakau i au i noho Poneke nei, tatemea kahore ano au i kite noa i a koe, a i mea au tera pea kua pa he mate ki a koe, kua tata ranei he raruraru ki a koe, otiia kua kite nei au i a koe i tenei po a kua kore atu taua paweratanga. Kua mama te ngakau, kua koa hoki tatemea kua kite nei au i a koe. Na, mo te Pire, mehemea tena ano etahi tikanga hei korerotanga, e pai ana ma tatou tahi e korero. A mehemea kaore he tikanga hei korerotanga, pai atu kua kore e korerotia e tatou. Heoi ra, hei kupu whakamutunga tenei, kia ora koutou ko o hoa Minita. Na, me mohio mai koe, koa rawa atu toku ngakau mo tenei kitenga i a koe i tenei po. Kia whakaroaina rawatia atu o korua nei tau kia ahei ai korua te whakaoti i nga tikanga a puta ai he painga ki te iwi.

Te Pirimia: Tena koutou nga rangatira e tu mai nei hei mangai mo Tuhoe, kei te mihi atu au ki a koutou mo a koutou nei kupu mihi mai. He nui taku pouri mo tenei aitua kua pa nei ki a koutou. Kaore rawa he kupu hei whakaatu atu i te nui o toku nei pouri i te taenga mai o te kupu i Whakatane, whakaatu mai kua ngaro atu toku nei page 42hoa kaumatua me to koutou nei rangatira i a tatou, kua whai atu ra ia i te ara o ona tupuna. Taimaha rawa taku pouri, he mohio hoki noku tena ka tino ngaua o koutou ngakau e te mamae, kua mohio hoki koutou ki a ia i roto i nga tau maha, ko ia nei hoki to koutou kai-arahi, ariki hoki. Tetahi take pouritanga hoki mo koutou tatemea tae rawa ki tona ra i tawhiti ke koutou, a kaore i taea e koutou te whakapuaki i a koutou mihi aroha mona me ona whanaunga. Kei te mohio au i pena ano a koutou whakaaro me o aku ki te tupono he aitua pera ki au, ara ka penei taku whakaaro me taku i mohio ai ko ta koutou nei whakaaro, ara ki te rere tonu atu i Poneke nei, me te haere horo i runga i te tereina i te aha ranei kia tae atu ai koutou ki te taha o te tupapaku, whakapuaki ai i a koutou kupu mihi aroha mo te hunga pouri. Otiia, i puta mai ano nga kupu nei "Kei konei matou, he mahi to matou i konei, kei Poneke nei matou, i tukua mai matou hei mangai mo to matou nei iwi, ahakoa puta ana te hiahia o te ngakau mo te hoki tonu atu, me mahi matou i te mahi kua whakaritea, me whakarongo tonu matou ki te reo kua mutu rawa nei." Mehemea kua mohiotia tenei aitua, mehemea ranei kua ahei kia rongo koutou ki ana hiahia i runga i tenei tu aitua e mohio ana ahau, kua puta tana kupu mo koutou kia noho tonu i konei ki te whakahaere i ta koutou nei mahi, a i runga hoki i tera e tau ana kia awhina koutou i te tikanga i ngakau-nuitia e koutou ara,. te ora mo tona iwi. Na mo to koutou nei rangatira mo Kereru, kua ngaro atu nei, he take pouritanga tenei mo tatou tahi, ka kiia nuitia atu nei e au, kaore rawa he rangatira Maori o nga rangatira i kitea e au i oku haerenga i roto i te motu nei i rite nei ki a ia, i toku kitenga i a ia, me te korerotanga atu ki a ia mo runga i nga take e pa ana ki nga iwi e rua. He rangatira whai-whakaaro, he tuturu no ona kupu. I nga ra kua pahure atu nei, i nga ra i tau ai te raru ki runga ki Tuhoe, tu ana ia hei hapai i te taha ki a ratou, whakahaerea ana e ia nga tikanga hei painga mo ratou ahakoa pakeke, ahakoa taimaha nga tikanga i taua wa. I te taenga page 43ki te wa e rere-ke ai nga tikanga, i rere-ke ai hoki nga whakaaro o tona iwi, i rere-ke ai hoki nga whakaaro o nga Pakeha, no reira tu tonu atu ia, me te penei o ana kupu ki tona iwi "Me whakarite tikanga tatou ko te Kawanatanga, me mahi tatou i tetahi tikanga e kore atu ai nga raru o nga ra o mua; me whakatakoto e tatou he tikanga mo nga ra e haere ake ana e puta ai he painga ki runga ki nga iwi e rua. I etahi wa ano i te putanga o nga kupu ngahau o a koutou nei taitamariki he pai ano pea, me to tatou mahio tena ano e puta aua tu kupu, i reira tonu ia, na te marama o ana kupu tohutohu, me taua mohio hoki ki nga tikanga, i ahei ai ia ki te whakaatu i nga mate e puta mai ki te tukua kia rite a ratou nei whakaaro. I to maua kitenga whakamutunga tetahi i tetahi i tino tuturu te tau o tenei tikanga ona ki roto ki oku nei whakaaro. I mohio au i reira, tena ano etahi o koutou kaore i whakaae atu ki ona nei whakaaro, ko to ratou hiahia ke ia kia mau tonu te tikanga kia noho motu-ke a Tuhoe i te iwi Pakeha i runga i te tikanga o nga tau i mua ake—i te mutunga o taua korerotanga mahara tonu au ki ana kupu i whakapuaki ai, e kore rawa e warewaretia—a ki te taea e au e kore rawa e whakakorea te tikanga i whakaaetia i taua ra. I penei te ahua o ana kupu, me waiho ma te Kawanatanga a Tuhoe e tiaki i roto i nga ra e haere ake ana kia puta ai he ora he painga ki runga ki a ratou. Na, ahakoa kua mutu rawa tona reo, e tumanako ana au, tera ka manaakitia taua kupu me aua kupu tohutohu ahakoa tu mai he Kawanatanga hou. Na, kua pahure ano he wa i muri mai i aua kupu ana, he maha nga rere-ketanga, me te puta hoki o tetahi raru iti nei, otiia kei te mau tonu te mahara ki ana nei kupu "Kia mau ki te Kawanatanga, ka whakahaerea e te Kawanatanga te tika ki runga ki te iwi nui tonu." I te putanga ake o enei raru iti nei i tuku kupu mai ia ki ahau, i tuku kupu atu hoki au ki a ia, a i nga tukunga kupu pera katoa i kitea te tika o nga tukunga iho o ana kupu whakaatu mai. Engari ia, tena ano tetahi tikanga pai hei whakamaramatanga i te pouritanga me te mamaetanga kua pa nei ki a tatou, ara i kite ia, kua tima-page 44taria te whakahaere etahi o nga tikanga i whakaaetia, ara i kite ia i te whakatuunga o te kura ki Ruatoki, i kitea ia i te hanganga o nga rori, i kite ia i te whakawhiwhinga o tona iwi ki te mahi, i kite hoki i te iwi Pakeha me tona iwi e mahi tahi ana i runga i te whakahaerenga o aua mahi, me taku mohio hoki he koanga ngakau tenei mona. I kite hoki ia i nga rangatira i tukua mai nei e Tuhoe i tera tau, i kite ia i a ratou i to ratou hokinga atu; i rongo ia, na o ratou ngutu tonu i whakaatu nga tikanga i whakahaerea ki konei; i runga i te ngakau aroha, me te rongopai i haria atu e ratou ara, te aroha o te Pakeha, o te Kawanatanga me nga tangata o te Paremete mo Tuhoe. I whakaroaina ona ra tae rawa ki te wa i kite ai ia i te haerenga mai o koutou ona rangatira piri pono i ta koutou nei takiwa me ta koutou taenga mai ki Poneke nei, me taku tumanako hoki tera koutou e kite i te tutukitanga o tona i tino hiahia ai, ara kia paahitia he ture i waenganui o tona iwi me te Paremete o te koroni, e puta ai he painga mo ratou, e kore atu ai hoki nga raruraru i puta mai i waenganui o nga iwi e rua i nga ra i mua ake nei. I ata tuhia nga kupu i whakaaetia i runga i nga whakaaturanga o era o koutou i tae mai i tera tau. I haria atu nga pukapuka i tuhia ki a ia me Tuhoe, a i tukua nuitia atu kia kite te iwi, ki taku mahara i mohio ano ia, tera ka tuturu nga take i haere mai ai koutou, a tera e whakaritea ona hiahia, a i tenei tau tera ka whakatuturutia nga take o nga tuhinga i haria atu i era tau hei ture i tenei Paremete, kia ahei ai koutou te mau atu i aua ture, me te ki atu ki te iwi "Koi nei nga ture hei painga mo nga iwi e rua." He roa te wa e tatari ana koutou i konei, he nui ta koutou nei manawanui ki te titiro haere i nga tikanga e whakahaerea ana. Ka nui taku pouri tatemea kaore i watea he wa he kitenga mo tatou tetahi i tetahi i mua i tenei ra, ki te ata hurihuri i nga tikanga e pa ana kia nga iwi e rua. Pai rawa atu mehemea i kite tatou i a tatou hurihuri ai i enei mea, i mua mai i te paanga o tenei aitua ki runga ki a tatou. Otiia no konei i kitea ai o koutou nei whakaaro rangatira. Kitea ai hoki ahakoa tena ano he mea page 45e hiahiatia ana e te ngakau, a ahakoa e araia ana te taeatanga o taua mea, he nui ta koutou nei manawanui ki te whakarite i nga take i tukua mai ai koutou, kaore a koutou kupu tonotono. Kaore a koutou kupu whakararuraru i au. Heoi ta koutou he tatari kia rite mai te ra hei korerotanga mo tatou; a me ki tuturu atu ahau, ahakoa pouri ahau mo taku korenga kite i a koutou i mua ake nei, heoi na to koutou tikanga rangatira i a koutou i tatari roa nei, tino kaha ai toku whakaaro ki te whakatakoto i nga tikanga e whakaaro ai au hei painga mo nga iwi e rua— hei painga mo te Pakeha; hei painga mo Tuhoe—I kiia e au tera au e kite i a koutou i te Hatarei kua mahue ake nei, otiia i tae mai he tono moku kia haere atu au ki Pamutana Nota ki te ta i te kawa o te whare whakakitekite taonga. Kaore rawa i taea e au te haere inanahi. He nui toku ngenge i te paunga o nga ra o te wiki kua pahure atu nei, a no reira mahara ana ahau, me haere atu au i konei i te Hatarei, okioki ai ki Pamutana i te Ratapu, kia mutu te ta i te kawa o te whare ra i reira a te Mane, ka hoki mai ki konei i tenei ra kite ai i a koutou. Kei te tino whakaae atu au ki a koutou nei kupu, ara na te mamae o o tatou nei ngakau e kore e taea paitia te mahi, ki te whai korero tatou inaianei mo nga take i haere mai ai koutou ki konei, a e mea ana ahau hei tohu aroha mo tatou mo ta koutou nei rangatira mo Kereru kua ngaro atu nei i a tatou, he pai pea mehemea ka nukuhia e tatou te korero mo tetahi atu wa. Hei kupu whakamutunga me ki atu au, he nui taku mihi aroha atu ki a koutou mo tenei aitua kua pa nei ki a koutou ko te iwi i runga i te matenga o to koutou nei rangatira o Kereru. Ahakoa he iwi ke tatou, kua kotahi tatou, kei te rite te pouritanga o te ngakau, he aitua nui tenei kua pa mai nei ki a tatou. I taku rangonga kua mate ta koutou nei rangatira, i patua tonutia atu e au he waea ki ona whanaunga me ta koutou nei iwi, tuku atu i aku nei mihi aroha mo ratou i runga i tenei aitua. I tuku kupu atu hoki au ki tetahi hoa oku i Whakatane, tono kia whakaritea e ia he tohu tautau mo te taha ki te Kawanatanga hei whakatoranga atu ki runga ki tona page 46urupa, he tikanga Pakeha hoki tenei, whakaatu aroha mona, mo te hunga hoki e tangi ana. E mea ana te Kawanatanga a muri ake nei ki te whakatu i tetahi kohatu hei tohu aroha mona, hei hono ano hoki tera mo nga Pakeha ratou ko Tuhoe. E kore au e ahei ki te whakaroa i te korero, kua ki te ngakau, engari e kore e ngaro o tatou nei korero o tenei po. Ka rongo ano to koutou nei iwi ki a koutou kupu i whakapuaki ai, me te mamaetanga o a koutou nei ngakau i runga i te mea kaore koutou i ahei kia tae atu ki te tangi, ki te nehunga hoki, a e mohio ana hoki ahau tera ka tahuri mai ano o ratou nei mahara ki a koutou, mo ta koutou nei kore whakatuturutanga i te hiahia nui o a koutou ngakau mo te haere, i runga i te mea i noho mai nei koutou ki te whakaoti i te mahi i tukua mai nei ki a koutou. No tenei ra i tukutukua ai te Pire, a ka whakaritea ano e au he wa hei korerotanga mo tatou a muri ake nei. Maku e whakaatu atu ki a Timi Kara, a ka korerotia e tatou nga tikanga o taua Pire i roto i nga ra tata.