Te Whai-Korero a Te Hon. Timi Kara i Tetahi Hui Maori, I Te 15 o Nga Ra o Akuhata, 1896.

Hon. Timi Kara. — Taku kupu tuatahi he mihi atu ki nga tangata me nga wahine e hui nei. Kua whakaaturia atu e te Tiamana ki a koutou te tikanga o nga take hei whiriwhiringa ma tatou i tenei huihuinga. I whakaaro ahau he mea pai kia huihui nga Maori kua maha nei o ratou wiki i Poneke e noho ana, ki te hurihuri i nga tikanga mo nga Pire e pa ana ki a ratou. Tetahi hoki, ma nga huihuinga penei ka kitekite nga tangata e tu ana hei mangai mo nga iwi Maori o nga tini takiwa o te koroni i a ratou whakamaori. Ma ta ratou mahi whakapuaki i a ratou nei whakaaro e puta ai pea he painga i runga i te hurihuringa o nga korero i tenei ra. Heoi, me ki atu ahau mo te taha ki te Kawanatanga, e pouri ana ratou tatemea kaore i watea he taima i mua ake o tenei e ahei ai te whakarite he wa hei ra korerotanga atu ki nga Maori, tatemea hoki he nui te taimaha o nga mahi o te Kawanatanga i tenei nohoanga o te Paremete, he whakahaere tikanga mo runga i nga raruraru o te Peeke me etahi atu take tikanga nui hoki. A mehemea na tenei i roa ai to koutou noho i Poneke nei, he take pouritanga tena mo te Kawanatanga.

Na, te take i mea ai au kia huihui mai koutou i tenei ra, he mea kia whakaritea he tikanga mahi ma koutou i a koutou e tatari nei kia whakaarohia nga take i haere mai ai koutou ki konei. He mea pai kia tahuri koutou ki te hurihuri i nga tikanga penei me enei, ara.

page 2

1. Te tikanga o nga ture e whai mana ana inaianei ki runga ki nga Maori me o ratou nei whenua. 2. Nga tikanga e meingatia ana kia whakahaerea mo te whakatikatika i nga ture e mana ana inaianei, me nga ture e pa ana ki etahi takiwa motuhake. 3. Nga tikanga mo nga pitihana me nga mate e whai tikanga ana ki runga ki te katoa.

Na, hei kupu whakamarama tenei maku i nga ritenga o enei mea kua korerotia nei, hei whakaatu hoki i aku nei whakaaro, a ma koutou e hurihuri me kore e kitea he tikanga e puta ai he tino painga ki a koutou: ma te mahi pera hoki e taea ai e koutou te whakaatu i etahi mahara ki te Kawanatanga mo runga i te mahi whakatikatika, whakarereke ranei i te tikanga o nga ture e pa ana ki te iwi Maori. Ko te tino whakahaere kua whakatakotoria e te Kawanatanga e tu nei, ko te tikanga i whakaurua ki roto ki "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," me "Te Ture Whakatikatika o te tau, 1895." Te tino aronga o aua Ture ko te whakahoutanga i te mana, i tetahi wahi ranei o te mana hoko whenua a te Kawanatanga. Engari he nui ano te whakahe a nga Maori ki tenei, me te ahua tautoko o tetahi taha o te iwi Pakeha i a ratou. I ahua mohiotia ka penei nga Maori, me te marama ano hoki o etahi o a ratou kupu whakahe ki tenei tikanga whakahaere, ara, i runga i tera huarahi e pa nei ki nga tangata motuhake o ratou karaati. He pakeke ano ia nga tikanga o te ture ki runga ki nga tangata motuhake, engari ia ki te whakaarohia te paanga o taua ture ki te iwi nui tonu, e mohiotia ana hoki ma reira ka ahei ai ratou te pupuri i te toenga o a ratou nei whenua, no reira heoi kau te tikanga e taea e te Kawanatanga te whakahaere i runga i to ratou hiahia kia tuturu he painga ki runga ki te iwi Maori. He nui te kaha o te karanga kia hokona noatia nga whenua Maori, engari e mohio ana ano tatou i nga wa e hoko noa ai te Maori i te whenua, riro ana o ratou nei whenua momona i runga i te tikanga hoko pera; inahoki nga takiwa penei me Haaki Pei, me te Tai-hauauru o te motu nei me etahi page 3atu takiwa hoki i roto i te motu nei, heoi kau nga whenua e toe mai ana ki nga Maori ko nga whenua kino anake. Tetahi hoki me mahara hoki koutou kei te rere-ke te ahua o ta te tangata noa iho hoko, o to te Karauna hoko. He nui nga mahi me nga tikanga e tau ana kia mahia kia whakahaerea e te Karauna, e kore nei e taea e te tangata noa iho te whakahaere. Ko te Kawanatanga hoki te kai-whakahaere mo te taha ki te Karauna a ko ana mahi katoa e mahia ana mo te taha ki te Karauna, e mahia ana mo katoa. He pononga nga Pakeha katoa i roto i te koroni nei ratou tahi me nga Maori no te Karauna, a ko te mahi o tona kai-whakahaere ara o te Kawanatanga ki te hoko whenua i nga tangata motuhake ahakoa Pakeha ahakoa Maori, e hoko ana mo te Kawanatanga, ara mo te katoa.Tena ko te mahi hoko a te tangata motuhake kaore i te mea hei painga mo te katoa i runga i tana tu hoko, heoi tana he hoko mona ake, mona ake hoki te mea e riro ana i a ia. Tenei etahi kupu hei whakamarama i taku e ki nei. I mua i te tukunga mai ma te Kawanatanga o te koroni nei e whakahaere nga tikanga ki runga ki te iwi Maori he mea ata whakarite atu ki te Kawanatanga o Ingarangi, e kore e tukua kia noho whenua kore te iwi Maori, a ki te pa he mate pera ki nga tangata i roto i tetahi wahi o te koroni nei, e tino tau ana kia whakaritea e te Kawanatanga he whenua mo nga tangata pera. Na, e kore e taea e te tangata noa iho te whakarite nga mahi penei, heoi ra i te whakaarohanga i nga ritenga o tenei tu tikanga whakahaere (ara mehemea ka waiho ki te Karauna anake te mana hoko whenua, me tuku ranei kia hoko noa te tangata i te whenua) me ata hurihuri e nga Maori enei kupu aku. Ia ra, ia ra e hono tonu ana te haere o nga tikanga o te iwi nui tonu me te Kawanatanga tetahi ki tetahi. Inaianei e tonoa ana kia tu te Kawanatanga hei matua mo etahi mea maha e puta ai he painga ki te iwi nui tonu; i mua kaore i whakaarohia e tika ana kia pera. Tena ano e tau he mate ki runga ki etahi tangata motuhake i runga i te whakahaerenga o nga ritenga nunui, a e whakaae ana ahau kia tautoko mai page 4koutou i te mahi whakatikatika i te ture kia puta mai he oranga i roto i aua mahi. Inahoki mo te tangata Maori kua riro motuhake nei tona whenua i a ia, a penei ana te rite o tona pupuri i te whenua me to te Pakeha, he mea tika kia kaua e araia tona whakahaere i tona whenua, engari ia he tika ano i nga meatanga pera kia tupato te Kawanatanga kia kaua e tukua katoatia atu e ia tona whenua. Me pupuri ano tetahi wahi hei oranga mo tona whanau me tona uri i muri i a ia. Ki te tau te tikanga pera, ka mea au he pai kia whai mana nga Maori e pupuri ana i te whenua i runga i te tikanga kua kiia i runga ake nei ki te tuku i te whenua. Na, mo te whenua e puritia ana e te iwi, ki te kore e hokona atu ki te Karauna ka taea ano te whakarite he tikanga mama, kore whakapau moni hoki, e ahei ai ratou te riihi i a ratou nei whenua (kahore hoki au e pai ana kia hokona rawatia atu te whenua) me ma nga poari kaporeihana e whakahaere. Ki taku mohio hoki ko te tikanga pai rawa ake tena e ahei ai ratou te reti i o ratou nei whenua. Kua tae hoki inaianei ki te wa e tika ana kia mahia nga whenua Maori katoa, e ratou Maori ranei, te tuku ranei mo te riihi i runga i nga tikanga ngawari, tatemea kua tonoa te iwi Maori inaianei ki te whakarite i etahi tikanga kihai nei i tonoa i mua, inahoki kua whakataua he reiti ki runga ki a ratou, kua ahua utu taake hoki ratou.

Na mo te whakataunga reiti me te taake ki runga ki nga whenua Maori, me ki atu ahau i etahi kupu poto nei. Kua mohio ano nga Maori i runga i ta ratou e kite ai, e kore e taea te whakakore ta ratou nei utu taake, a ko te kupu hei whakaarohanga mo ratou ko te kimi tikanga e tau tika ai te whakataunga o te taake kua paahitia houtia nei hei Ture, e ahei ai kia reititia nga whenua Maori katoa kua whakataua nei te take tangata ki aua whenua, a ki te riihitia aua whenua ki te Pakeha ka whakataua hoki he taake ki runga. Engari ia mo nga reiti, e tonoa kautia ana nga Maori kia utu i te hawhe ote utu e utua ana e nga Pakeha, a e kore hoki ratou e tonoa kia utu i nga reiti motuhake, ki taku mahara he tika ano kia page 5pera. Na, koi nei te raruraru, ara ko te kohinga i nga moni mo aua reiti, kua kitea hoki e nga ropu takiwa ki te tupono ki tetahi poraka whenua Maori he rau noa atu nei nga tangata i roto e kore e taea te kohi i nga moni mo nga reiti. I runga hoki i nga tikanga o te ture me tuku nga tono utu reiti ki ia tangata ki ia tangata i uru ki roto ki te whenua, a ko te nui o nga moni i whakapaua i runga i te tukunga atu o aua tono ra i neke ake i te nui o nga moni e riro mai mo nga reiti, no reira i meingatia me whakatikatika te ture kia penei te ritenga, ara, me whai mana te ropu takiwa ki te whiriwhiri i tetahi o aua tangata nona te whenua hei kai-whakahaere mo te taha ki a ratou katoa ki te kore e whakaingoatia e aua Maori ra tetahi o ratou hei kai-whakahaere mo te katoa, hei reira ka tuhituhia ai te ingoa o taua tangata ra ki runga ki te rouru, a i runga i nga ritenga o te ture ka tu taua tangata hei kai-whakahaere mo nga tangata no ratou te whenua, a ki te kore e utua nga reiti ka taea taua tangata kua whakaingoatia ra te tamana, ano he tamana mo nga tangata katoa no ratou te whenua, aianei koia nei pea te mate, ara, ki te utua e te tangata i whakaingoatia ra nga reiti, akuanei pea ka penei ano tona raruraru me te raruraru i pa ki te ropu takiwa i mua i runga i te kohinga i nga reiti i era o ona hoa i roto tahi me ia i te whenua na. A e tau ana kia whakaritea tetahi tikanga tiaki i te taha ki te tangata pera, me penei pea te tikanga me whakawhiwhi ia ki tetahi mana e ahei ai ia te riihi i te whenua, i tetahi wahi ranei o te whenua mo tetahi wa poto kia puta ake ai he hua i te whenua e ahei ai ia te whakaca i ana moni i utu ai mo nga reiti. Ko taku e pai ana kia ata hurihurihia e koutou nga tikanga katoa o enei take. Kaore hoki i te tika kia whakataua e nga ropu takiwa he reiti ki runga ki nga Pakeha, ki te whakahaere hoki i nga moni i riro pera mai i runga i te mahi hanga rori, piriti hoki, me te whakapai tonu hei haerenga mo te katoa. I roto hoki i etahi takiwa maha o te motu nei kei te pena te rite o ta te Maori haere me to te Pakeha, i etahi takiwa hoki i neke ake to te Maori haere i to te Pakeha i runga i etahi page 6huarahi. Heoi ra ka kite nei koutou i te tika te whakahaerenga o te ture whakatau reiti ki runga ki nga Maori, inahoki kihai i whakataua he mate ki runga ki a ratou penei me te tikanga whakatau reiti ki runga ki nga Pakeha.

Koi nei nga Pire takiwa hei korerotanga maku, ara te Pire Tiaki mo Ngatitoa, kua oti nei te tikanga mo tera te whakahaere i roto i te Komiti mo nga Mea Maori, a kei te Whare inaianei, a meake ka whakahaerea e te Komiti o te Whare; Te Pire Whakatikatika i te Ture mo nga Rahui Maori, e whakahaere ana taua Pire mo nga whakatekau i rahuitia e te Kamupane o Niu Tireni, e tino pa ana tona tikanga ki nga Maori o te takiwa ki Poneke me te takiwa ki Whakatu, e kore e roa ka whakaarohia taua Pire e te Whare, a ka paahitia hei Ture; a ko te Pire hoki e pa ana ki te Urewera me to ratou nei whenua, engari kei te nui ake te mana o tena i nga Pire mo nga takiwa motuhake. I runga i taua Pire e meingatia ana kia rahuitia taua whenua katoa mo nga Maori, ka tiakina paitia nga ngahere, ka hanga he rori i roto i taua takiwa, a ka whakahaerea hoki he tikanga e tae atu ai nga manuhiri pakeha ki reira ki te matakitaki haere. Taro ake nei ko taua takiwa anake te takiwa ritenga maori i roto i te motu nei. A tera hoki ka whakaritea he tikanga whakahaere mo te mahi maina. Ki te kitea he koura me era atu kohatu whai tikanga ki reira ma nga Maori ratou tahi me te Kawanatanga e whakatakoto i nga tikanga kia puta ai he painga ki runga ki te katoa. Ka whakatakotoria hoki he ritenga mo te whakatu Komiti e ahei ai te Urewera ki te whakahaere i o ratou nei tikanga ake i waenganui i a ratou ano, i waenganui ano hoki i a ratou me te Kawanatanga. He whenua ahua hou hoki tenei, a he mea pai kia whakamatauria e tatou enei tu tikanga. Kei konei hoki a Te Heu-Heu ratou ko etahi o nga tangata o Taupo, te tikanga o ta ratou haere mai, he hiahia no ratou kia whakaurua etahi kupu whakatikatika ki roto ki te Ture Taone o te tau kua pahure atu nei, tera page 7pea ka taea e ratou te whakaatu i o ratou whakaaro mo te pera ki tenei hui me te Kawanatanga hoki, a mehemea e tika ana e marama ana mo te taha ki a ratou, a e kore e tau arai i nga tikanga e tau ana kia whakahaerea mo te katoa ka ahei au te ki atu ki a ratou tera ka ata whakaarohia a ratou kupu mai. No mo nga pitihana,—e pa ana era ki nga mate o nga tinana tangata motuhake, a ka whakahaerea ena i runga i nga tikanga e tau ana, a ko te whakahaere hoki a te Kawanatanga mo runga i te nuinga o aua pitihana e haere ana i runga i nga kupu whakaatu mai a te Komiti mo nga Mea Maori. Heoi ra, kei te whakapai atu au ki nga Maori mo ratou kua huihui mai nei i tenei ra, a e tumanako ana ahau tera ka huihui ano koutou ki te hurihuri i nga take kua kiia atu nei e au, me aku whakaaro hoki mo te ritenga o aua take ki runga ki te iwi Maori. E kore e taea te whakatakoto i nga tino ritenga whakahaere i te hui tuatahi penei me tenei, ko nga tino take taku e whakaatu atu ai, otiia ki taku mahara kua whai kupu atu ahau mo nga take hei tirohanga ma koutou, a tera ka tahuri o koutou whakaaro ki te hurihuri i nga tino take e puta ai he painga ki a koutou katoa.