.jpg)
Niu Tireni.
Ture Whakamarama Rehita Hoke I Nga Tiaki Maori Me Nga Tono, 1893.
He Ture hei Whakamarama hei whakamana i nga tikanga e pa ana ki etahi Tiaki Maori me nga tono.
Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paramete i runga ano hoki i tona mana, ara:—
| 1. | Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakamarama Rehita hoki i nga Tiaki Maori me nga Tono, 1893." |
Nga Tiaki Maori.
| 2. |
Hei whakamana i nga hunga e tu ana he kaitiaki mo ratou kia whakaurua ratou ki nga tiwhikete whaitaketanga mo nga whenua e tika ana kia riro ia ratou, ko nga ritenga o te tekiona rua tae atu ki te rima o "Te Ture Whakapumau Take Tika, 1886" (e huaina i roto nei ko "taua Ture"), me pa ki nga whenua kei Te Pei o Pereti ara ko nga whenua e whakahuatia ra i roto i "Te Ture Whakamana Karaati o Whakatane, 1878," he whenua i karaatitia ki etahi tangata he mea whiriwhiri hei kaitiaki ratou mo ratou me etahi atu otiia kua kiia i roto i aua karaati no ratou ake aua whenua. Ahakoa nga ritenga i roto i te tekiona tekau ma waru o "Te Ture Whakatikatika 1889 i te Ture Kooti Whenua Maori," ko ia tono i raro i nga tikanga o tenei Ture ka ahei te tuku i raro i te tekiona rua o taua Ture ki Te Kooti Whenua Maori (ka huaina i roto nei ko "te Kooti") i mua mai o te paunga o nga tau e toru timata atu i te mananga o tenei Ture, kaua a muri atu. I muri tonu iho i te mananga o tenei Ture me ata whakaatu atu te mananga o tenei Ture me ona tikanga ki nga Maori e pangia ana, i runga ano i te huarahi panui e whakaritea ana e te Kawana i roto i tona Kaunihera. |
Maori Whai Take Tika.
| 3. |
Ko tetahi ota i hanga i mua, e hanga ranei a muri ake nei i runga i nga tikanga kua oti nei te timata i raro i te tekiona rua tae atu ki te tekiona rima o taua Ture e whakatau ana i nga tangata e tika ana kia riro i a ratou tetahi whenua e pangia ana e taua Ture, ka kiia ma kona e tau ai taua whenua ki nga tangata i whakataua ko ratou te hunga tika kia tau te whenua ki a ratou i runga i te ture tenata kamana, timata mai ano i te ra i hanga ai taua ota, ahakoa nga tikanga o roto o "Te Ture Whenua Maori, 1865," o etahi atu Ture ranei, e rereke ana i enei tikanga. A ko aua tangata me nga kairiwhi o ratou i mate, ka whai mana i runga i te tukunga o taua ota ki te Kairehita Takiwa Whenua o te takiwa tika, kia rehitatia ko ratou te hunga whai take a me whakaputa ki a ratou he tiwhikete take mo aua whenua i raro i "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," timata mai ano i te ra i tuhia ki roto i te ota o te Kooti. Ki te mea he Karauna karaati te take ki te whenua e pangia ana e taua ota, a i te putanga o taua tu tiwhikete, ka mutu, ka kore atu te mana o taua Karauna karaati, mai ano i te ra i hanga ai taua ota. |
| 4. | Mehemea ia he whenua e pangia ana e nga tikanga o taua Ture, a e mana tonu ana he riihi ki runga ki taua whenua, kaore ano kia pau noa ona tau o te riihi, kaua tetahi ota i hanga tetahi tiwhikete ranei i whakaputaina pera e takahi e pa atu ranei ki nga tikanga o te riihi, erangi ia i muri iho i te panuitanga o taua ota tiwhikete ranei ki te kaitango riihi me utu e ia nga moni reti e hua mai ana i roto i tana riihi ki nga Maori kua rehitatia i taua wa ko nga tangata whai take ki te whenua i uru ki taua riihi, ko nga moni ma ia tangata me haere i runga i te whai paanga o ia tangata kua whakaritea i roto i te tiwhikete take ki taua whenua, a mehemea kihai i whakamaramatia i roto i te tiwhikete te rahi o te whenua ma ia tangata, ki te mea ano hoki kihai i whakarereketia e te tiwhikete ka kiia me rite tonu te moni reti ma ia Maori e whakahuatia ana i roto i te tiwhikete. |
| 5. | Ko nga wehewehenga, roherohenga, whakatunga riwhi tupapaku ranei, i mahia e te Kooti, he mea ata whakariterite marire, pewhea ranei mo te poraka o Oruanui, i Taupo, me te poraka o Opanaki, i Kaipara, e kitea ana e te Tumuaki o te Kooti te tika me te pai hei whakarite hei whakaora i nga raruraru me nga take ki aua whenua hei whakamana hoki i nga tikanga o taua Ture hei whakarite ranei i tetahi whakaaetanga, whakariteritenga, ka kiia ka whai mana ka tika tonu a ka ahei te rehita; a ko ia Karauna karaati, tiwhikete whaitake ranei mo aua whenua ka whakakorea atu, ka whakatikaia ranei kia rite ki taua ota pera, ka ahei ano hoki kia whakaputaina he Karauna karaati hou, tiwhikete whaitake ranei mehemea e whaitikanga ana kia pera: Engari ia ko te whenua tetahi paanga ranei i riro tika mai i runga i te Ture, i mua o te hanganga o tetahi ota pera, me kaua e pangia e tetahi raruraru i runga i aua rehitatanga, whakakorenga, whakatikatikanga ranei. |
| 6. |
Kia ahei ai te kimi me te whakatau i nga take o ia rahui Whenua Maori i te Waipounamu me te Moutere o Rakiura me rite tonu te mana o te Kooti i runga i aua rahui me te mana e tukuna ana ki taua Kooti e te Ota i roto i te Kaunihera, e whakamana nei te Kawana i konei ki te whakaputa Ota i ia wa mo taua ritenga, pera page 3 Erangi i runga i te whakataunga o nga take o nga paanga ranei ki aua rahui me whakamana e te Kooti nga tikanga tuatahi i wehea ai aua whenua. |
| 7. |
I te mutunga o nga whakahaere mo te whakawa take ki tetahi whenua Maori, i te wa ranei e whakahaerea ana tetahi whakawa wehewehe mehemea ka whakaae te nuinga o nga Maori whai paanga i runga i te pukapuka tuhituhi, kei reira ka ahei te Kooti ki te whakahau kia puta tetahi ota wehe i tetahi taha o taua tu whenua, whenua Maori ranei, whakatau ai ki tetahi tangata ki etahi tangata ranei, hei kaipupuru i taua whenua i runga i te tikanga tiaki mo nga mahi karakia, kura, aha atu ranei, e puta ai he pai mo te katoa, i runga ano ia i nga tikanga e whakahuatia ana i roto i taua ota. Ko te whenua e whakahuatia ana i roto i taua ota e kore e taea te tuku, te hoko, te riihi ranei, erangi me matua whakaae tetahi Kaiwhakawa, a me tino marama taua Kaiwhakawa i te tuatahi kua kore he tikanga o aua take i whakaritea ai taua whenua. Ka ahei ano te Kooti i runga i te matenga o tetahi o nga tangata i whakaturia hei kaitiaki ki te whakatu riwhi, ki te turaki ranei i tetahi o aua kaitiaki mehemea kua whai take marama ki te pera, a ki te whakarite riwhi hoki mo tera kua whakakorea, a ka pumau taua whenua ki nga tangata whakatu hou, ahakoa kaore he pukapuka hou hei tuku i taua whenua, a mana, ma ratou ranei e pupuri taua whenua i raro i nga ritenga tiaki i whakahuatia ra i roto i te ota tuatahi. |
