Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Acts Affecting Native Lands, Etc. (In English and Maori), Passed by the General Assembly, Session 1892, 1893, 1897, 1898, 1899.

He Ture hei whakakamupene i nga Tangata no ratou te Mangatu Nama 1 Poraka, hei whakarite hoki i nga Whakahaerenga o taua Poraka

page 1

Whakamana Mo Mangatu Nama 1.

Whakawhaititanga.

Te Ingoa poto.

Matua korero.

1.Te Ingoa Poto.
2. Nga tangata no ratou te whenua.
3. Whakakamupenetanga.
4. Whakatunga Komiti.
5. Nga mana o te Komiti.
6. Nga ture iti me nga ture whakahaere.
7. Mana hei hoko ki te Kawanatanga.
8. Hanganga tiiti.
9. Nga hea o te iwi no ratou te whenua.
10. Nga ota i roto i te Kaunihera.
11. Rahuitanga i nga take e mana nei.
12. Ma te Kaitiaki o te Katoa e tango i nga moni reti.
13. Me utu nga moni reti ki te Kaitiaki o te Katoa
14. Me ata tatau nga kaute moni.
15. Me tuku mai e te Komiti tetahi pukapuka mea tohu tika o nga ingoa tangata whaitake e tika ana kia tango moni.
16. Kaua te whenua e whakahaerea kia oti rano te ruri. Nga Apiti.

He Ture hei whakakamupene i nga Tangata no ratou te Mangatu Nama 1 Poraka, hei whakarite hoki i nga Whakahaerenga o taua Poraka.

Notemea i te tau 1881 ka whakawakia nga take ki te Mangatu Nama 1 Poraka e te Kooti Whenua Maori e noho ana i Kihipane a ko te rahi o taua whenua kotahi rau mano eka nui atu iti iho ranei penei me tenei e mau ake i te Kupu Apiti Tuatahi: A notemea i kitea e te Kooti ko nga tangata e whakaingoatia ana i roto i te Kupu Apiti Tuarua ko ratou nga tangata whaitake ki taua whenua i runga i nga tikanga Maori: A notemea i tuhia te pukapuka whakaae a te nuinga o aua tangata he mea tuhituhi i te tekau ma waru o nga ra o Aperira tahi mano waru rau waru tekau ma tahi kia whakaputaina te tiwhikete take mo taua whenua ki nga tangata kotahi tekau ma rua anake o ratou: A notemea i tino whakamaramatia e te Kooti nga mana whakahaere e tukuna atu ana ki taua hunga tekau ma rua ina whakaputaina atu te tiwhikete take ki a ratou, whakamana ana taua pukapuka i runga i te mahara he mea whakaae tonu ake e ratou, a i te toru tekau o nga ra o Aperira tahi mano waru rau waru tekau ma tahi ka whakahaua kia whakaputaina he tiwhikete take mo te Mangatu Nama 1 Poraka ki a Pera te Uatuku, Tiopira Korehe, Hori Puru, Peka Kerekere, Anaru Matete, Pirihi Tutekohi, Rutene Ahuroa, Tiopira Tawhiao, Paora Kingi, Matenga Taihuka, Wi Pere, me Wi Haronga, a ko taua whenua me here, kia kaua a taea te hoko, kia whakaae ra ano te Kawana, engari ano te riihi kaore i maha atu nga tau i te rua tekau ma tahi tau:

page 2

A notemea i te rua tekau o nga ra o Mei, tahi mano waru rau waru tekau ma tahi, i runga ano i te tono a te Kooti i te whakawakanga kua kiia ake nei ka whakaatia e ia tangata o aua tangata tekau ma rua (haunga a Tiopira Tawhiao) me te ki e aua tangata e puritia ana e ratou taua whenua i runga i te take kaitiaki mo nga tangata e whakahuatia ana i roto i te Apiti Tuarua ki tenei Pire:

A notemea kua mate taua Tiopira Korehe, Anaru Matete, Tiopira Tawhiao, Paora Kingi, me Wi Haronga me etahi o nga tangata whai take, a i runga i to ratou matenga kahore e taea te whakahaere i taua whenua i runga i nga tikanga i maharatia ai i te tuatahi hei painga mo nga tangata katoa e tika ana kia whai take:

A notemea hoki kahore te Kooti Whenua Maori e whakaae ki etahi tangata atu i waho o nga tangata tekau ma rua kua kiia ake nei he hunga whai take ki taua whenua, a i runga i taua take ano kua whakakorea nga tono a nga Maori kia whakaturia ratou hei riwhi mo nga tangata kua mate o te hunga no ratou taua whenua i te tuatahi a na te whakakorenga i aua tono i tipu ake ai etahi raruraru a kore ake e taea te whakahaere i tetahi tikanga whakahaere: A notemea kua whakaaetia e nga tangata e ora ana o taua tekau ma rua kua kiia ake nei, me nga tangata e ora ana o era i tika kia whai take me nga uri o era kua mate, a kia ahei ai te mahi i taua whenua, a kia tau tika ai nga mana me nga paanga o era atu tangata katoa e tika ana kia whai take ki tetahi hea i roto i taua poraka, me te whakatuturu ki ia tangata e tika ana kia whai take ki taua whenua kia whiwhi ai hoki ki nga hua e puta mai i taua poraka, me whakatu kia hoki iho te maha o nga kaitiaki a me whakarereke nga mana o nga kaitiaki, a me whakakamupane nga tangata whai take ki taua whenua hei whakamana i nga take me nga whakahaere o taua whenua, a me tono te Paremete kia uru ki te whakahaere i tenei kirimene i te mea kahore he mana o te Kooti Whenua Maori ki te whakamana i tenei kirimene:

No Reira ka meinga hei ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i raro ano i tono mana, ara:—

1. Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakamana Mo Mangatu Nama 1, 1893."
2. Ko nga tangata e mau nei o ratou ingoa kei te Kupu Apiti Tuarua, me nga kai riwhi hoki i runga ano i nga ritenga Maori o nga tangata i roto i taua Apiti i mate i muri iho i te toru tekau o nga ra o Aperira tahi mano waru rau warau tekau ma tahi, ka kiia no ratou a kua kiia hoki i konei ko te hunga whai take ki te Poraka o Mangatu Nama 1 kei te Takiwa o Papati Pei i te Kaute o Kuki.
3. Kua whakakamupanetia nga tangata no ratou te whenua hei Kamupene i raro o te ingoa o "Mangatu Nama 1" me te tu kai riwhi tonu me te hiiri o te Kamupene; a ko taua whenua e huaina nei ko Mangatu Nama 1 ka mau tonu ki taua Kamupene me ona uri.
4. Ko taua whenua me nga mahi o te Kamupene ma te Komiti e whakahaere a ka whakaturia taua Komiti ia wa ia wa i runga ano i nga ritenga hei muri nei whakaatutia ai. Kia tokowhitu nga tangata mo taua Komiti hei te tangata whaitake anake. Ko te Komiti tuatahi ka whakaturia i roto i te huihuinga o nga tangata no ratou a Mangatu Nama 1, a ka tu taua hui ki Te Karaka i te Takiwa o Papati Pei i te 1 o nga ra o Nowema 1893 i te 3 o nga haora i te awatea: ko te Kaiwhakawa Tuturu o te Takiwa hei Tumuaki mo taua hui.page 3
5. Ka whai mana te Komiti ki te whakahaere i taua whenua ki te hanga riihi mo taua whenua, tetahi wahi ranei o taua whenua, ko nga tau o te riihi kaua e nuku atu i te toru te kau tau: Engari ka ata panuitia te whenua hei riihi kia kitea te moni rahi mo te riihi.
6. Ka whai mana hoki te Komiti ki te hanga i nga tikanga whakahaere i a ratou mahi me te whakahaere hoki i te whenua; otira kahore e whai mana aua tikanga whakahaere kia whakamana ra ano e te Kawana.
7. Ka whai mana hoki te Komiti i runga i te whakaae a te nuinga o te hunga whaitake e noho huihui ana ki te hoko i tetahi wahi etahi wahi ranei o taua whenua ki te Karauna mo nga moni utu tera e oti te whakarite i waenganui o aua taha.
8.Nga Tiiti katoa hei whakaoti i nga whakaritenga me haina e te nuinga o te Komiti i te aroaro o tetahi Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori e tetahi apiha ranei ka whakaturia e te Kawana, a me hiiri ki te hiiri o te Kamupene.
9. Ko nga hea o nga tangata whaitake ma ratou ano e ata whakariterite engari ki te tautohetia ma te Kooti Whenua Maori e whakarite pera ano me nga whenua i raro i nga Ture o taua Kooti.
10. Ko nga huarahi katoa hei whakahaere mo tenei ture, me te whakatunga mema mo te Komiti a muri nei, me te tikanga o aua whakatunga, ka whakaritea e te Kawana i roto i tona Kaunihera: Engari kaua tetahi ota o roto o te Kaunihera e takahi i nga ritenga o tenei Ture.
11. Kahore tenei Ture e whakahe e whakamana ranei i tetahi take paanga ki taua whenua, mehemea ra ia he pera kua riro atu ki tangata ke.
12. Ko nga moni reti katoa me nga mea e puta mai ana me nga hua o taua whenua me nga moni e puta mai ana i runga i nga hoko o taua whenua i whakamana e tenei Ture, me utu ki te Kaitiaki mo te Katoa, a ka whai mana ano hoki ia ki te hamene me te whakahaere i nga tikanga wakawa katoa i runga i te whiu penei pehea ranei kia riro mai ai aua moni. Ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa ki te whakatu i a "Mangatu Nama 1" hei hoa kaiwhakahaere mona hei kohi i aua moni reti.
13. Ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa i muri iho i te tangohanga o nga moni mo tana mahi me nga mahi a "Mangatu Nama 1" ki te tuhatuha i nga moni e puta mai ana me nga moni reti ki nga tangata whai take.
14. Me tatau i nga tau katoa e te Tari Tatau Moni nga kaute a te Kaitiaki mo te Katoa i runga i nga whakahaere mo tenei poraka me te tuku i te ripoata i ia tau ki te Paremete kia mohiotia ai te whiriwhiringa i aua kaute moni.
15. I muri tonu iho i te whakataunga o nga paanga o ia tangata kua kiia ake nei me tuku e te Komiti ki te Kaitiaki mo te Katoa te rarangi ingoa o nga tangata whaitake hei whakaatu i te whaipaanga o ia tangata. A ko taua rarangi ingoa ina whakaaetia e tika ana i runga i te hainatanga o tona ingoa e te Kairehita o te Kooti Whenua Maori i Kihipane, me tango e te Kaitiaki mo te Katoa hei huarahi tuhatuha i aua moni.
16. Kaua tetahi tuku tetahi whakahaere ranei mo te whenua i raro i tenei Ture e mana kia oti ra ano te ruri taua poraka, a kia panuitia ra ano e te Minita mo nga Whenua kua oti pai te ruri o taua poraka.
page 4

Apiti Tuatahi.

Ko tera whenua katoa i nga Takiwa Whenua o Akarana me Haki Pei ko te rahi ki ta te kairuri 110,000 eka nui atu iti iho ranei ko te rohe ki te hauauru tuaraki ko te Motu Awa; ki te tuaraki ma rawhiti ma te Mangatu Nama 6 Poraka; ki te rawhiti ma te Mangatu Nama 2 Poraka me te Awa o Waipaoa; ki te taha ki te tonga me te hauaru ma tonga ma te Awa o Mangatu, Te Awa o Urukokomoko me te Pouto Poraka tae atu ki Maungahui mau atu i reira ma nga whenua Karauna, me te Awa o Rangiriri, a ma nga whenua Karauna me te Awa o Kaitaura tae atu ki te Awa o Motu; me te wehe mai ki waho o taua whenua kua whakahuatia nei nga poraka e rua kahore ano i ruritia ko nga ingoa o aua poraka ko Mangatu Nama 3 Poraka (Puakino) me Mangatu Nama 4 Poraka ko te rahi o aua whenua i runga i te whiriwhiringa 10,000 eka a e whakaaturia ana i roto i nga ota o te Kooti Whenua Maori i tuhia i te 13 o nga ra o Aperira, 1881, me nga huarahi katoa hoki e hiahiatia ana a e whakatakotoria a muri ake nei i raro i te mana o te Kawana tae atu ki te rima paiheneti o taua whenua katoa.

Te Kupu Apiti.

Rarangi ingoa o Mangatu No. 1, 100,000 eka: Pera te Uatuku, Tiopira Korehe, Hori Puru, Te Hira Uatuku, Wiremu Iretoro, Ani Puaroa, Maraea Rawaho, Raiha Kota, Hirini Wharekete, Epeniha Hape, Te Kauru Matete, Te Aira Horahora, Hirini te Raekaihau, Ruka Tahuateka, Neri Wharekete, Heni Matekino, Peka Kerekere, Anaru Matete, Tapeta Kerekere, Peneha, Meri Hake, Henare Kingi Waingaruru, Kereama Tautuhi, Nepia Heta, Rutene Ahuroa, Hemi Whaipu, Tapita Iretoro, Pirihi Tutekohi, Hetekia te Kani, Tiopira Tawhiao, Pere Haua, Paora Kingi, Rutu Iretoro, Arapeta Rangiuia, Ripeka Hineko, Kaa Matewai, Hariata Ahua, Hiraina Poaru, Haromi Paku, Wikitoria Puru, Mika Rore, Maraea Mokena, Rewi Tamanui, Kararaina Kehukehu, Heni Paretaranga, Riria Mauaranui, Mereana te Weroahiahi, Epeniha Tipuna, Matenga Taihuka, Arona te Raekaihau, Hone Kewa, Rutene te Eke, Patoromu Tawhaitari, Rawinia Ahuroa, Harete Taihuka, Maora Whekirangi, Heni te Auraki, Arapera Pere, Wi Pere, Rangikohera, Ka te Hane, Netana Puha, Riripeti Piwaka, Rawiri Noti, Wi te Ngira, Wikitoria Uwawa, Roka Patutahi, Apihaka Wahakai, Te Amaru, Hoana Te Amaru, Paora Matuakore, Hirini Te Kani, Ihaia Patutahi, Patihana Mangai, Rutu Kuare, Mata Moari, Wikitoria te Amo, Wi Haronga, Heni Puhi, Piriniha te Eke, Karaitiana te Eke, Rongotipare, Karaitiana Amaru, Mere Maki, Rangitaua, Hera Poraku, Pohoi Amaru, Karaitiana Akurangi, Hoera Tako, Tapine Turei, Heni Taua, Mihi Hetekia (Paraire), Ripeka Awatea, Peti Taihuka, Rawiri Titirangi, Rawiri Haua Mereaira Parehuia, Te Ao Pakurangi, Heni Kumekume, Mata te Hawa, Hohipa Kota, Wiremu Kingi te Kawau, Pani Amaru, Keita Amaru, Wikitoria Kanu, Ruka te Kahika, Karaitiana Ruru, Tipene Tutaki, Rawinia te Ao, Merehi Ngore, Tamati te Rangi, Teira Ranginui, Rawinia te Whiwhi, Heni Tipuna, Taiuru, Hori Mokai, Mihaera Parehe, me Riripeti Oneone. Tamariki: Maata te Ao, Rawiri Tamanui, Mahanga Ahuroa, Poneke Tupeka, Pera Kararehe, Rua Hinekino, Pera Hikumate, Mere Tahatu, Manaro Pere, Peneti Hira, Ihaia Puru, Mere Puru, Herewini Puairangi, Heni Parekuta, Hoera Whakamiha, Tepupaku, Hatiwira Pahura, Tame Pahura, Ripeka Pahura, Katerina Pahura, Ihimaera Pahura, Hokimate Pahura, Pepene, Hiria Kingi, Teau Hamanu, Huriata Haua, Rawiri Tokowhitu, Te Owaina Marangai, Himiona Katipa, Manu te Otii, Hami Tarahau, Wiremu Pere (Takitimu), Hinewehi, Paku Haua, Tutearitonga, Te Hata Waingaruru, Erena Whakamiha, Hinepoka Matanuku, Horomona Tuauri, Wi Pere Tupeka, Harata te Eke, Tamaihikitia, Matenga Ngamoki, Rangikapua, Te Rato, Hoera Noti, Maata Whakahawea, Ngahirata Taua, Te Teira Kuri, Taituha Matauru, Maiere, Paratene Kuri, Ngawiki Kuri, Wharepapa, Hirini Tutaha, Hetariki Tutaha, Temini Kerekere, Katirina Takawhaki, Hinepuhi, Harata Tuari, me Tuwatawata.

He mea whakahau, i taia e S. Costall, Kai-ta Perehi a te Kawanatanga, Weringitana.—1893.