Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Acts Affecting Native Lands, Etc. (In English and Maori), Passed by the General Assembly, Session 1892, 1893, 1897, 1898, 1899.

Niu Tireni. — Ture Whakatikatika I Te Ture Whakatau Rahui O Te Tai Hauauru

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

page 1

Niu Tireni.
Ture Whakatikatika I Te Ture Whakatau Rahui O Te Tai Hauauru.

He Ture hei Whakatikatika i "Te Ture Whakatau Rahui o Te Tai Hauauru, 1892."

Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano hoki i tona mana ara:—

1. Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakatikatika, 1893, i te Ture Whakatau Rahui o Te Tai Hauauru."
2. I roto i tenei Ture mehemea kaore e taupapatu i ona ritenga ko te tikanga o te kupu "taua Ture" ko "Te Ture Whakatau Rahui o Te Tai Hauauru 1892," hui atu ki tona Apiti me tenei Ture hoki.
3.

Ko enei kupu whakamarama e whai ake nei o roto o te tekiona rua o taua Ture ka kiia mo runga mo nga tikanga o taua Ture timata mai i te mananga o "Te Ture Whenua, 1892," e penei ana ona ritenga ara:—

  • "Whakapainga" me nga "tino whakapainga" i roto o taua Ture he "tino whakapainga tuturu" pena ano me era e korerotia ra i roto i "Te Ture Whenua, 1892:"
  • "Te Ture Whenua, 1885," tona tikanga ko "Te Ture Whenua, 1892," me nga Ture whakatikatika katoa i taua Ture, me nga Ture riwhi i taua Ture:

Nga kupu "ngaki," "ngakinga" o roto o taua Ture ka penei tona ritenga mai ano i te mananga o "Te Ture Whenua, 1892," me pera ano tona tikanga me nga ritenga o aua kupu e korerotia ra i roto o tera Ture.
4. Ahakoa etahi ritenga o taua Ture e pa ana ki te riihitanga o te whenua i runga i te tikanga tono a pukapuka, pehea ranei ka whai mana te Kaitiaki mo te Katoa ina whakaaro ia kia pera ki te,—
(1.) Riihi te whenua ki nga Maori e mau nei ki a ratou mo te takiwa kotahi anake: Otiia kaore e tika kia whiwhi tetahi Maori kotahi, etahi Maori tokorua maha atu ranei i tetahi whenua riihi, pewhea ranei i raro i tenei tekiona e rahi atu ana i te ono rau wha tekau eka, haunga ia te whenua e tau mai ana ki a ia ki a raua, ratou ranei i runga i te ohakikore, wira, marenatanga ranei: Ko nga pukapuka e whakarite ana i tetahi Maori hei kairiihi, hei kaipupuri, hei tangata whaitake ranei mo tetahi whenua rahi atu i page 2enei eka e korerotia ra i runga ake nei, ka kiia e mana kore ana i te mea e takahi ana i nga ritenga o tenei tekiona:
(2.) Ko nga moni reti, kawenata, ritenga katoa o nga riihi i raro i tenei tekiona ma te Kaitiaki mo te Katoa e whakarite, mo nga mea penei katoa, mo nga mea takitahi ranei: Otiia kaua te reti e iti iho i te rima pauna i roto i te tau mo ia rau pauna o te utu totika mo te whenua mehemea nei ka hokona, i runga ra i te utu pera e whakaritea ana e te Kaitiaki mo te Katoa, a me tuturu i tana whakataunga utu.
(3.) Ko nga riihi i raro i tenei tekiona ka mana mo nga tau e rua tekau ma tahi me pera ano te whakahoutanga, a me haere hoki i raro i nga ritenga o taua Ture, me te pa ano aua ritenga me nga here me nga tikanga e whakaritea ana i roto i nga tikanga whakahaere, e hanga ana e te Kaitiaki mo te Katoa a e whakamana ana ia ikonei kia ahei ia ki te whakarite tikanga whakahaere mo aua take.
(4.) Ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa ina kitea e ia te tika ki te hanga tikanga here hei arai i nga Maori whai riihi me era o ratou e whai kereme ana i raro i nga riihi, e pupuri ana i te riihi, e whiwhi ana ranei i tetahi riihi i raro o tenei tekiona kia kaua ratou e whai mana ki te tuku ki te hoko i tetahi riihi whenua, whai paanga ranei i roto i nga riihi pera, erangi me whakahaere nga mea penei i raro i nga tikanga whakahaere e mahia ana e ia: a ko aua tikanga whakahaere me nga ritenga here katoa ka tino whai mana ano he mea hanga i roto i tetahi ture:
(5.) Kaua nga Maori whai riihi i raro i tenei tekiona, whai paanga hea ranei, e whai mana i raro i te ture kaua hoki e whaitikanga ki te tuku whakarere i taua riihi, i taua whenua, tetahi whai paanga hea ranei o roto mehemea e takahi ana taua tuku i nga ritenga o nga ture whakahaere kua whakahaerea kua hanga e te Kaitiaki mo te Katoa, a ko nga mahi tuku pera ka kiia e tino mana kore ana: Erangi ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa ki te whakarereke, ki te whakakore ranei i runga i te pukapuka tuhituhi anake i etahi o nga ritenga, tikanga ranei e pa ana ki aua tuku.
(6.) Kaua tetahi Maori whai riihi whai paanga hea ranei i roto i tetahi riihi e ahei ki te tuku whakarere, hoatu ra wira ranei ki tetahi atu tangata e hara taua tangata i te Maori.
(7.) Ko nga Maori whai riihi i raro i tenei tekiona, me nga Maori e pupuri ana i tetahi riihi pera, ahakoa etahi Ture whakakore, e mana ana inaianei tera ranei e mana amuri ake nei, me utu tonu e ratou nga tiuti, taake, reiti, utu whiriwhiringa utu pewhea ranei e eke ana ki aua whenua ano he Pakeha tonu aua Maori.
(8.) Ko te hea, whai paanga, ranei o nga Maori raro i tetahi riihi e kore e taea te tango te muru, te hoko te pupuri ranei, te riro ranei hei utu mo nga nama, pekerapu pewhea ranei, e kore hoki e eke mai tetahi ture e pa ana ki nga page 3pekerapu me era tu ritenga katoa (haunga ia te Kaitiaki mo te Katoa).
(9.) "Tuku" "nga tuku" "nga tuku whakarere" ranei, i raro i nga tikanga o tenei tekiona ka kiia he tuku mo tetahi takiwa poto, tuku tuturu, tuku mokete, tuku pewhea ranei.
5.

Mo runga mo etahi riihi (haunga ia nga mea mahi i raro i tetahi whakatau) kua mahia tera ranei e mahia e te Kaitiaki mo te Katoa i raro i taua Ture, i raro ranei i etahi Ture kua whakakorea e taua Ture, a kei te wa e timata ai te mananga o tenei Ture a ko te whenua ko etahi wahi ranei o te whenua o roto o aua riihi kua whakapumantia ki etahi tangata mo nga tau katoa o taua riihi, a mehemea ranei he tokorua maha atu ranei nga tangata e pupuri ana mo nga tau katoa o te riihi i te whenua o roto o te riihi kotahi maha atu ranei, a kei te hiahia aua tangata katoa ki te whakarere i aua riihi kia ahei ai ia tangata ki te tango riihi motuhake mo tona wahi mo tona wahi o taua whenua e riihi ana, a ki te mea e whakaae ana ratou ki te wehewehenga o nga moni reti me nga kawenata, tikanga ritenga katoa hoki i roto i nga riihi motuhake, me te whakaae ano hoki o te Kaitiaki mo te Katoa ki taua whakarerenga me te tuku atu i nga riihi motuhake mo nga wahi o te whenua i runga i nga utu me nga kawenata ritenga, kirimina aha ranei heoi ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa ki te whakaae ki aua whakarerenga me te tuku atu i etahi riihi hou, mehemea ranei ka wehewehea te whenua e te tangata e riihi ana i te katoa o te whenua o roto o tetahi riihi, a e hiahia ana kia tukuna atu he riihi motuhake mo aua wahanga, ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa ki te whakaae kia whakamutua te riihi, ka whakaputa ai he riihi hou mo aua wawahanga o te whenua ki taua tangata, ki tana tangata totika ranei e whakaingoatia ana e ia, me te whakariterite hoki i te moni reti, me nga ritenga kawenata tikanga aha ranei e mau ana kei roto i nga riihi mo aua riihi motuhake i runga i nga ritenga e maharatia ana e te Kaitiaki mo te Katoa e tika ana.

Erangi ko nga utu katoa me nga whakahaerenga o nga riihi kua whakarerea nei me te mahinga o nga mea hou me te whakaotinga, me nga pane Kuini me te rehitatanga ma nga tangata no ratou te hiahia ki enei riihi hou e utu.
6. Ka kiia inaianei i runga i te tikanga whakapumau, timata mai i te wa i tukua ai nga hea me nga whai paanga ki nga tangata no ratou etahi whenua i raro i te ritenga o te tekiona tekau ma rima o "Te Ture Whakatikatika, 1884 i Te Ture Whakatau i Nga Rakui o Te Tai Hauauru 1881," ko nga tangata whai paanga me a ratou riiwhi i o ratou matenga i raro i nga ritenga o taua Ture, aua Ture kua whakakorea ranei e taua Ture koina ano nga tangata e tika ana ki aua hea whai paanga kua oti nei te whakarite; a ka tino tuturu rawa taua whakaritenga hea, a e kore rawa e whai mana tetahi ota o te Kooti Whenua Maori o tetahi Kaiwhakawa ranei i mahia i muri i taua whakataunga e whakarereke ana, e whakatikatika ana i aua hea whai paanga, he ota wehewehe ranei, he ota whakarite ranei i nga paanga, e pa ana ranei ki taua whakaritenga whakataunga ranei kua whakahuatia ake nei, ka meingatia kaore i mana a e kore e whai mana mo runga mo taua whakaritenga whakataunga ranei kua whakahuatia ake nei. page 4

Erangi mehemea kua haere te mahi a te Kaitiaki mo te Katoa i runga i aua wehewehenga, roherohenga etahi atu ota ranei me te whakaputa moni i runga i aua wehewehenga ra, heoi ka kiia e mana ana a i mana tonu aua ota wehewehe, a i whakarereketia peratia nga hea whaipaanga o nga tangata o roto o nga karaati, nga tangata whaitake ranei i whakataua peratia.

Ko te rarangi ingoa kei te Tari o te Kaitiaki mo te Katoa i te wa i timata ai "Te Ture Whakatau Rahui o Te Tai Hauauru, 1892," ara nga rarangi ingoa o nga tangata karaati whai paanga (me nga kai riwhi o te hunga kua mate), kua oti nei to wehewehe me te whakariterite pera i o ratou hea, ko tera ano te rarangi ingoa i runga i te mea kua oti te whakatikatika e te Kaitiaki mo te Katoa i ia wa, i ia wa, a koina hei tino tohu mo te tika o nga tangata e mau nei a ratou ingoa ki taua rarangi kia whiwhi ki nga hea, whai paanga e korerotia ra i roto.

Ko nga utunga moni me nga mahi me nga whakahaere katoa ahakoa pewhea, me nga mea i mahue i te Kaitiaki mo te Katoa te whakahaere, te mahi, ka kiia e tino mana katoa ana ano i mana tonu tenei tekiona i taua wa.

Ahakoa nga ritenga o tenei tekiona ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa ki te whakarereke i aua hea whaipaanga mehemea ka marama te whakaatu ki a ia kei te he taua whakaritenga me te whakaotinga o nga hea a me whakaputa hoki nga moni e tika ana kia riro i nga Maori i runga i te tu ahua o aua hea i runga i taua whakarereketanga.
7. Ko nga riihi kua oti te hanga, ka hanga ranei a muri ake nei e te Kaitiaki mo te Katoa mehemea e kiia ana i mahia i raro i te mana o taua Ture ka whakaaetia tera hei tohu mo te tika me te pai, me te pono o nga whakahaere katoa e tika ana kia whakahaerea kia mahia, me nga mea tika kia kaua e mahia kaore i mahia, kia mana ai aua riihi (haunga ia nga riihi kua oti i raro i tetahi whakatau).
8.

E kore e mana kore nga huihuinga me nga whakahaere i raro i te tekiona waru o taua Ture ahakoa i he, i hapa, i raruraru nga whakahaere, nga tono kia huihui mai pewhea ranei, i runga ranei i te urunga o etahi Maori ki ana whakahaere kaore i whai take ki aua huihui; a ka tino mana tonu nga whakahaere katoa i mahia e aua huihuinga ahakoa he mea i hapa, he mea i wareware, he mea i mahue, he tangata Maori take kore ranei i uru atu ki aua whakahaere.

Erangi e kore enei tikanga kua tuhia ake nei e waiho hei take arai i te Kaitiaki mo te Katoa, mehemea e hiahia ana ia ki te karanga i tetahi atu huihui a muri ake nei a e whakamana ana ia ikonei ki te pera, a ki te karangatia peratia e ia he huihui hou heoi ka kiia kihai i whai mana nga whakahaere o te hui tuatahi.

Ka kiia i mana tonu tenei tekiona mai ano i te wa i timata ai te mana o taua Ture.
9. Ka whakatikaia te tekiona rima tekau ma wha o te Apiti ki taua Ture kia piri atu enei kupu i muri i te kupu "whenua" (i te reo Maori), i te mutunga o te rarangi tahi tekau "he takiwa ranei kei te wehe kaore i mamao atu i ta te Kaitiaki mo to Katoa i whakarite ai i ia keehi."
page breakpage breakpage break

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section