.jpg)
[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]
page 1
Niu Tireni.
Whakamana Take Whenua Maori.
He ture hei whakarite tikanga e taea ai te whiriwhiri nga hoko me nga tuku Whenua Maori kihai i ata oti.
Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:—
| 1. | Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture (Whakamana Take) Whenua Maori, 1892." |
| 2. |
Ko tenei Ture me korero tahi me "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," me nga Ture whakatikatika i taua Ture. I roto i tenei Ture ko te kupu "Whenua" tona tikanga ko tetahi whenua e puritia ana i raro i te Karauna karaati, kua rehitatia ranei i raro i "Te Ture Whakawhiti Whenua 1870," i raro ranei i Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," i tau ranei ki raro i tetahi memoriara whakamaharatanga take, tiwhikete ranei, kua whakaputaina, kua whakahaua ranei e te Kooti Whenua Maori kia whakaputania i raro i tetahi Ture e mana ana i ia wa a e pa ana ki nga take a nga Maori ki tetahi whenua, ki tetahi Whenua Maori ranei, ki tetahi whenua ranei kua tukuna te ota te tono ranei kia tukuna tetahi Karauna karaati, i whakaaetia i hanga ranei e tetahi Kooti Whakarite tikanga, e tetahi Kaiwhakahaere ranei o te Karauna, e tetahi Komihana ranei i whakaturia e te Kawana, e te Kawana ranei i roto i tona Kaunihera. |
| 3. | Kua whakakorea atu e tenei nga Tekiona rua te kau tae atu ki te rua tekau ma waru o "Te Ture Whakatikatika 1889 i Te Ture Kooti Whenua Maori." |
| 4. | Ko ia tiiti tuhituhinga ranei, pukapuka ranei i whakaotia i hainatia ranei i mua o te pahitanga o tenei Ture, a e mea ana hei whakamana i tetahi tuku whenua i runga i te hoko, i te whakawhiti, i te riihi ranei, e mau ana ranei tetahi whakaritenga mo te tuku o taua whenua, ahakoa ko nga hea katoa ko nga paanga me nga take ranei o nga Maori whai take ki tetahi piihi whenua, ki tetahi hea take kotahi, maha atu ranei, a e meatia ana hei huarahi e ahei ai te kaitango ki te whakamana i ona take i runga i te ture kia pumau tetahi whenua ki a ia mona ake kia tau ranei ki a ia mo etahi tau, te page 2 whenua katoa tetahi wahi ranei o taua whenua, a mehemea kaore i oti taua hoko taua whakaritenga tuku ranei, kaore ranei i rehitatia, kua whakakorea ranei te rehitatanga, kei reira ka ahei te Kooti ki te whiriwhiri i nga tikanga i runga i te tono a tetahi tangata e ki ana e whai take ana ki taua whenua, a ka ahei ano hoki te whakahaere i runga i nga huarahi kua whakaritea i raro iho nei. |
| 5. | Me tuku hoki he panui o te wa me te kainga mo taua whiriwhiringa i runga i nga huarahi e whakaritea ai e te Tumuaki o nga Kaiwhakawa. A me whakawa ano hoki e te Kooti nga tikanga e pa ana ki tetahi take e meatia ana kia whiriwhiria nga tikanga i runga ano ia i nga ture whakahaere e whakaritea ana mo aua mahi, a kia ahua rite ano ki te huarahi e whakawa nei te Kooti i etahi atu take. Ko nga korero e whakina ana i runga i aua whiriwhiringa me tuhituhi me haina e nga kaiwhaki korero katoa e korero ana, me te Kaiwhakawa hoki e whakawa ana i taua take, a i muri iho i taua whakawakanga me tuku aua korero me te tuhituhi ano i te whakataunga a te Kooti ki runga, a ka tuku atu ki te Tumuaki o nga Kaiwhakawa. Mohemea e marama ana ki te Kooti e tika ana i mahia i runga i te tika me te whakaaro pai, a kua riro i ia Maori whai take te hea o nga moni tetahi atu whakaritenga ranei i whakaaetia, a e tika ana kia riro i a ia hei whakarite mo te whenua e tukuna ana, a kua utua nga pane Kuini me nga tiuti e tika ana kia utua, kua tukua atu ranei he taunaha mo aua moni, ka ahei te Kooti ki te tuku i tetahi tiwhikete hei whakamana mo taua tuku. A ka ahei te tuku aua tiwhikete ki aua tangata katoa, te hoatu ranei ki etahi me te pupuri i etahi o nga hea me nga paanga o nga Maori whai take nana i whakaoti i haina i aua tiiti e mahia ana. |
| 6. | Me whakahua i roto i aua tiwhikete whakamana pera, te whenua te wahi whenua ranei e tukuna ana i runga i aua tiwhikete, me te tangata nga tangata ranei e whakamana ana he tuku whenua ki a ratou. Mehemea e kitea ana he maha atu nga tangata i te tangata kotahi e whai take ana ki aua whenua ka ahei kia kiia aua tangata he hunga e topu ana to ratou take ki nga hea katoa i tukuna ai he tiwhikete pera, ka ahei ano hoki te ki e tika ana kia tau aua whenua ki te tangata kotahi maha atu ranei ki nga hea kotahi maha atu ranei, a ko tetahi ko etahi atu tangata ranei e tika ana kia tau ki a ratou etahi atu o aua hea i ruuga ano i te tika o ia keehi. |
| 7. | Ka ahei te Kooti i te mea e whiriwhiria ana etahi putake i raro o tenei Ture i tetahi wa i mua o te tukunga i tetahi tiwhikete pera, ara mehemea e marama ana ki te Kooti he tika kia peratia te tikanga mo tena keehi, ka ahei te whakahau kia wehewehea to whenua, a mehemea kua oti ke te wehewehe, me ahei ki te whakahaere kia whakawakia ano, kia ahei ai te whakarereke te whakatikatika ranei i taua wehewehenga, ara mehemeae kitea ana he mea pai kia peratia, a i reira ano ka whai mana te Kooti ki te wehewehe ki te whakamana ranei, ki te whakarereke ranei ki te whakatikatika ranei i tetahi wehewehenga kua oti ke te wehewehe i runga ano i te mea e kitea ana he mea tika kia peratia, a ko taua wehenga i wehea ra i whakamana ranei, i whakarereketia i whakatikatikaia ranei ka mana tonu ano i wehea i runga i te tono mo to wehewehe i raro i te Ture Kooti Whenua Maori, 1886." |
| 8. | Ka ahei te Kooti ina kitea he mea tika kia peratia ki te whiriwhiri ki te kimi ko wai nga tangata tika kia tau ki a ratou te whenua, page 3 te hea te take ranei o tetahi Maori whai take ki tetahi whenua, kua mate nei taua tangata, a e whakawakia nei ona whenua, a mehemea e kitea ana he tamaiti te mea tika kia tau ki aia aua hea, ka ahei te Kooti ki te whakatu i tetahi tangata e pai ana kia tu hei kai tiaki mo taua tamaiti, me te haere mai ano o taua tangata ki te whakahaere tikanga mo taua tamaiti i te whakawakanga. Ka ahei ano hoki te Kooti tetahi Kaiwhakawa ranei ki te tohutohu kia tukuna tetahi panui ki te kairiwhi kua kitea tona tika, ki te tangata ranei i whakaturia ra hei kaiwhakahere mo taua tamaiti kairiwhi, i runga ano i te mea e tika ana i ia wa kia peratia he whakahaere mo era tu keehi. |
| 9. | Mehemea e kitea ana i roto i tetahi o aua tiiti, tuhituhinga, pukapuka ranei, e whakamaramatia mai ana ranei e nga korero i korerotia ki te aroara o te Kooti i runga i te whakawakanga peratanga, e kitea ana ranei i nga pukapuka o te Kooti, kihai i whakahaerea i runga i nga huarahi e whakaritea ana e te ture e mana ana mo taua mahi i te wa i whakaotia ai taua tiiti, tuhituhinga ranei, i te hainatanga ranei o taua pukapuka, i ahua, rereke ranei i ta te ture te whakaotinga, te hainatanga ranei o taua tiiti, tuhituhinga, pukapuka ranei, i runga ranei i te unuhanga o nga here kua whakaekea e meatia ana ranei kia whakaekea ki te whenua e pangia ana e taua tiiti, tuhituhinga, pukapuka ranei, i runga ranei i te wa me te huarahi o te tonoga atu kia whakaae te Kawana ki taua tuku, i runga ranei i te rereke o nga whakahaere a te Kooti nana i whakatau nga take o nga Maori whai take, ki tetahi atu mea ranei, i te mea ranei e maharatia ana kihai pea i whaimana te Kooti ki te hanga i tetahi ota i runga i te take i tau ai taua whenua, ki te kore ranei e ata mohiotia te mana o te whakatau, o te mea ranei i hiahiatia kia whakataua e tetahi ota i hanga e te Kooti, a e marama ana te Kooti na te kore mohio ki nga huarahi o te ture i kore ai e whakaritea aua tikanga, i rereke ai nga tikanga mo taua mahi, he kore ranei kahore i mohio nga tangata e whakahaere ana i tena keehi, he kore mohio ranei no te kaiwhakahaere o tetahi o ratou o tetahi Apiha a te Kawangatanga ranei, a kihai i puta he whakaaro takahi i tetahi o nga tikanga o te ture e te kaitango e tona kaiwhakahaere ranei, a kihai i pa atu he mate ki nga Maori whai take o aua whenua, ka ahei te Kooti ki te tuku i taua tiwhikete kua kiia ake nei, me te whakaatu ano ki roto i taua tiwhikete te ahua o nga titanga kihai i whakamana, nga rerekatanga ranei o nga whakahaere kua mahia, nga take raruraru ranei kua tipu ake i runga i te ahua o ia keehi, hui atu ki te whakaaro te Kooti mo runga i aua tikanga. |
| 10. | Ki te kitea e tahae ana tetahi tangata e tone ana e ki ana e whai take ana ia kia tau tetahi painga ki a ia i runga i tetahi whenua e whakawakia ana, mehemea ranei he tino hiahia no taua taugata ki te takahi i nga tikanga o te ture mo runga i taua whenua, a na te whakamananga ranei o taua tuku i poka ke ai nga take i runga i te tiku me te whakaaro pai, i mate ai ranei etahi Maori whai take ki taua whenua e pangia ana e aua tikanga, me kaua te Kooti e tuku i te tiwhikete mo taua whenua katoa mo tetahi wahi ranei o te whenua e pangia ana e taua tuku i runga ano ia i te mea e tika ana mo ia keehi, me whakaatu hoki nga take i kore ai e whakaaetia atu he tiwhikete pera; a i ia keehi pera ko te whenua ko nga hea ranei o te whenua kaore ra e whakaaetia ana he tiwhikete, me pupuru ano e nga Maori whaitake, kia watea ki a ratou, kia kaua e pangia e taua hoko, page 4 riihi, aha ranei, e tetahi taha ranei o taua tuku, i runga ano i te mea e tika ana. |
| 11. | Mehemea ka kore e whakaae te Kooti ki te tuku i te tiwhikete mo runga mo tetahi whenua mo etahi wahi ranei o tetahi whenua i whakawakia i raro i tenei Ture, me tuku i reira ano he ripoata e te Tumuaki o nga Kaiwhakawa ki te Kawana me te whakaatu i te take i kore ai ia e tuku i te tiwhikete me te tuku i tetahi tauira mea tuhituhi o nga korero i korerotia i runga i taua whakawakanga. |
| 12. | I runga i tetahi whakawakanga pera me era kua kiia ake nei, mehemea tera etahi tono a nga tangata tokorua, maha atu ranei, a e mea ana kia whai painga ratou i roto i taua tiwhikete e tukuna ana i runga i a ratou whakahaero ki etahi Maori whai take, ka ahei te Kooti ki te whiriwhiri i taua take e tonoa ana, a ka ahei ano hoki i te tukunga o taua tiwhikete e te Kooti te panui taua tangata kotahi e tono ana maha atu ranei, he hunga e whai take ana ara i runga ano i te tika o ia keehi, a ko taua panui ka meingatia i runga i onga tikanga katoa he panui tutura oti tonu atu. |
| 13. | Ka ahei te Kooti te whakaae ki tetahi kirimene ki tetahi whakaritenga ranei e whakaaetia ana ki waenganui i tetahi hunga i runga i tetahi take e whakawakia ana hei whakaoti i tetahi take raruraru i waenganui i taua hunga, ara mehemea e kite ana he tika taua whakariterienga ki waenganui i taua hunga, ka whakauru ai ona tika nga ki roto ki te tiwikete whakaae a te Kooti. |
| 14. | Ka ahei te Tumuaki o nga Kaiwhakawa i ia wa ki te tuku i tetahi take e whakawakia ana e te Kooti kia whiriwhiria ano nga tikanga, me tana tohutohu atu i nga huarahi hei whakapuakanga korero, me era atu tikanga i whakaaro ai ia he tika kia peratia. |
| 15. | Ko te mana e whakataua ana ki te Kooti e nga tekiona o runga ake nei o tenei Ture me whakahaere anake e nga Tiati me nga Ateha e whakamana ana e te Kawana mo taua mahi. |
| 16. | Me whakatakoto ki te aroaro o nga Whare e rua o te Runanga Nui o te Paramete i ia wa he pukapuka whakaatu atu i ngatiwhikete katoa i tukuna, me nga tono tiwhikete katoa e whakakahoretia ana i runga i nga tikanga o tenei Ture, hui atu ki te ripoata a te Kooti mo runga i ia keehi, me tuku atu aua pukapuka ki te Paramete i roto i nga ra kotahi tekau i muri iho o te whakatuwheratanga o te Paramete. |
| 17. | Ahakoa nga tikanga o tenei Ture, ko nga tiwhikete katoa e tukua ana e te Kooti i raro i nga tikanga kua korerotia ake nei e kore e whaimana, a me takoto tonu ki roto ki te Tari o te Kooti, a e kore rawa e tukua atu ki tetahi tangata, e kore hoki e taea te rehita i raro i tetahi Ture, kia matua whakamana aua tiwhikete e tetahi Ture o te Paremete, katahi ano ka taea. |
| 18. | Kaua e timataria tetahi whakawa, kaua hoki e whakahaerea etahi tikanga i roto i tetahi Kooti i raro i nga mana o tenei Ture hei whakamatau i te mana o tetahi tuku whenua, o tetahi tiiti, tuhituhinga, pukapuka ranei i mahia hei tuku whenua, e whakahua ana ranei i etahi tikanga tuku whenua, e pangia ana e tetahi whakawa whiriwhiringa take i raro i te mana o tenei Ture, kia mutu ra ano te huihuinga o te Paremete e huihui ana a muri atu o taua whiriwhiringa take, haunga ra ia nga whakawa o roto o te Kooti Whenua Maori. |
| 19. | I runga i te tono a tetahi Maori e ki ana e whai take ana e tika ana ranei kia tau ki aia te painga i roto i tetahi whakaritenga page 5 tuku, kirimene ranei i hanga i mua i whakahaerea ranei, mo te hoko mo te tuku, mo to riihi ranei i tetahi whenua ki te karauna, ki tetahi atu tangata ranei, a ki te ki ia kua mate ia i runga i te mea kihai i tino whakaotia etahi o nga tikanga o taua whakaritenga, kirimene ranei, i runga ranei i te whakarereketanga o nga tikanga o taua whakaritenga, kirimene ranei, ka ahei te Kooti ki te whiriwhiri nga take me nga tikanga o ia keehi pera, a me te tuku ripoata ano mo runga i aua keehi ki te Runanga Nui. |
| 20. | Ko te wa timata atu i te wa i mana ai "Te Turu Whakatikatika 1889 i nga Ture Kooti Whenua Maori," tae atu ki te mutunga o tera huihuinga o te Paremete, me kaua tera wa e maharatia kaua hoki e uru ki nga tatau o te wa e whakaritea ana e tetahi ture kia pahure tetahi wa ka kore e ahei te tono whakawa te whakahaere whakawa ranei, e araia ana ra taua whakawa e "Te Ture Whakatikatika 1889 i nga Ture Kooti Whenua Maori," e "Te Ture Whakatikatika 1890 i nga Ture Whenua Maori," me "Te Ture Whakatikatika 1891 i nga Ture Kooti Whenua Maori," e tenei Ture ranei. |
