[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]
page 1
Niu Tireni.
Hoko Whenua Maori.
He Ture hei whakawhiwhi moni hei Hoko Whenua Maori hei whakangawari hoki i nga tikanga e riro ai aua Whenua ki a te Kuini.
Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paramete i runga ano i tona mana, ara:—
1. | Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Hoko Whenua Maori, 1892." | ||||||||
2. | "Whenua Maori" tona tikanga ko ia whenua i roto i te koroni e puritia ana e nga Maori kua oti nei te whakatau nga take e te Kooti Whenua Maori, kua whakataua ranei i runga i tetahi atu huarahi. | ||||||||
3. |
A kia ahei ai te whakawhiwhi moni hei utu i nga utunga moni e whakamana nei e tenei Ture, ka ahei te Minita Whakahaere o nga Moni o te Koroni a nga wa e hiahiatia ai, a i runga i te whakamananga a te Kawana i roto i tona Kaunihera kia peratia, ka ahei ia ki te nama moni mai i ia tau i roto i te toenga o nga moni o nga kaute moni e whakahuatia ana i roto i te Wahi VIII. o "Te Ture Whakawhiwhi Moni kawanatanga 1891," i roto ranei i te Kaute o nga Moni Mahi Nunui, te nama katoa te nama ranei i tetahi wahi o aua moni i roto i aua kaute, te nama ranei i roto i tetahi peeke i tetahi atu hunga whakahaere moni ranei, i tetahi i etahi tangata ranei, erangi kaua ia e neke atu i te rima tekau mano pauna e nama i roto i ia tau, me era atu moni e whakaritea ana e te Paremete. A ma taua Ota tonu a te Kaunihera a te Kawana e whakamana te hunga e whakahaere ana i aua moni, te Minita Whakahaere ranei o nga Moni o te Koroni, kia ahei ai ki te nama atu i etahi o aua moni e whakahaerea ana e ratou, engari kaua e hipa ake i nga moni e whakahuatia ana i roto i taua Ota a te Kaunihera a te Kawana. |
||||||||
4. | A hei punga mo aua moni e nama peratia ana, hei utu ranei mo nga whenua Maori e hokona ana i ia wa mo te taha ki a te Kuini, ka ahei te Minita Whakahaere o nga Moni o te Koroni i runga ano i te whakamana a te Ota i roto i taua Kaunihera ki te hanga ki te tuku page 2moni pukapuka ko tonga ingoa nei he tipenetua mo nga moni kaua ia e neke ake i te rima tekau mano pauna i roto i ia tau, haunga ia nga whakaritenga i roto i te tekiona rima. | ||||||||
5. | A me penei nga tikanga mo nga Tipenetua—
|
||||||||
6. | Ko te moni e whakahuatia ana i roto i tetahi tipenetua e whakaputaina ana i raro o tenei Ture, me nga inatareti e hua mai ana, me tau ki runga a me utu i roto i nga moni Huihui o te koroni. | ||||||||
7. | Mehemea kahore i whakaputaina katoatia nga tipenetua i whakamana kia hanga kia whakaputaina i roto i tena tau, ka ahei te Minita Whakahaere o nga Moni o te Koroni i muri iho te whakaputa tipenetua hei whakapau i era kihai i whakaputaina, apiti atu ki nga tipenetua i whakamana ki whakaputaina i roto i taua tau. | ||||||||
8. | Mehemea ka tae ki te wa e tika ana kia utua tetahi tipenetua i whakaputaina i raro i tenei Ture, ka ahei te Minita Whakahaere o nga Moni o te Koroni, mehemea e pai ana ia, a ki te whakamana hoki e te Ota i roto i te Kaunihera, ka ahei ia ki te whakahou i aua tipenetua i etahi ranei o aua tipenetua kia rite ano te maha o nga moni ki nga tipenetua tawhito, a me kaua e roa atu i te whitu tau e mana ana timata atu i te wa i whakaputaina ai. | ||||||||
9. | Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera i ia wa ki te whakahau kia whakawhitia aua tipenetua i whakaputaina i raro i tenei Ture hei moni i hanga i whakaputaina hoki i raro i "Te Ture Whakatopu Moni o Niu Tireni, 1877," me "Te Ture Whakatopu Moni, 1884." | ||||||||
10. |
Ko nga hoko whenua Maori kua whakahaerea mo te taha ki a te Kuini, i muri iho i te toru tekau ma tahi o nga ra o Maihe o tenei tau ka whakahaerea ranei a muri ake nei, ka ahei te utu ki te moni i nama i raro i tenei Ture, me utu ranei i runga i te whakaae a nga kaihoko ki te tipenetua i whakaputaina i raro i tenei Ture. Otira e kore e whaimana kia whakahaerea he hoko whenua Maori i raro i nga tikanga o tenei Ture, engari ano ma nga Apiha e whakaritea ana e te Kawana mo aua mahi. |
||||||||
11. | Ko nga utu mo te ruri o tetahi whenua Maori e ruritia ana i ia wa i raro i te tohutohu a te Kairuri Tumuaki ahakoa e meatia ana kia hokona aua whenua e te Kuini kahore ranei, hei utu ranei mo te ruri page 3mo te taha ki nga Maori kia ahei ai ratou te whakahaere i tetahi tikanga i roto i to Kooti Whenua Maori, ka ahei te utu ki te tipenetua e whakaputaina ana i raro i tenei Ture, kia rite ano ia te moni o aua tipenetua ki nga utu mo to ruritanga; a ko nga ruritanga katoa e utua peratia ana ka kiia kua utua ki te moni ara mo runga i nga tono kia utua atu ano aua moni, me te rehitatanga ranei i te taunaha nama moni ki runga i aua whenua. | ||||||||
12. | Ki te mea ka hokona tetahi poraka whenua Maori i nga tangata Maori maha atu i nga tangata tokoono e topu ana a ratou hea, ka ahei to Minita Whakahaere o nga Moni o te Koroni ki te tuku tipenetua i whakaputaina i raro i tenei Ture ki te Tari o te Kaitiaki mo te Katoa, a ko te rahi o nga moni o aua tipenetua me kaua e hoki iho i te hawhe o nga moni o nga hea pera, me pupuru e te Kaitiaki mo te Katoa hei oranga ake ake mo era tangata katoa e hoko ana a i neke ake i te rau pauna nga moni ma ia tangata o ratou o nga moni e meatia ana kia utua mo aua poraka whenua, ko aua tipenetua e tukuna peratia ana ki te Tari o te Kaitiaki mo te Katoa ka herea kia kaua e taea te hoko, a e kore e pangia e te whakatau a tetai Kooti, e tetahi atu huarahi ranei o te Ture. | ||||||||
13. | Ko nga tipenetua e whakaputaina ana i runga i te mana o tenei Ture, ka ahei kia tukuna e te tangata nana ki tetahi atu tangata, engari me matua tuhi e ia tona ingoa ki tua o tana tipenetua, me tuhi e ia ki te aroaro o tetahi Kaiwhakawa Takiwa, Kaiwhakawa ranei o te Kooti Whenua Maori; a ka ahei ano hoki te Kaitiaki mo te Katoa ki te tango i aua tipenetua ano he moni e tukuna atu ana kia whakahaerea e ia mo etahi Maori, i raro i nga tikanga kua whakahuatia i te tekiona o mua ake o tenei. | ||||||||
14. | Ko nga here i runga i nga whenua Maori i whakaekea i mua i muri iho ranei i te mananga o tenei Ture e tetahi Karauna karaati, e tetahi Ota ranei a te Kooti Whenua Maori, e tetahi atu pukapuka take ranei o mua a muri ake nei ranei whakaputaina ai, ka ahei te unu i ia wa nga here katoa tetahi wahi anake ranei, te ki ranei e te Kawana kua mana kore aua here kia watea ai te hoko ki a te Kuini anake, a e kore e pa atu ki aua tu mahi nga tikanga o "Te Ture Whenua Maori, 1888," o tetahi atu ture ranei e mana ana i taua wa mo nga wetekanga here; engari ko taua wetekanga whakakorenga here ranei me watea ki te Karauna anake. | ||||||||
15. | Me matua whakaae rawa tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti o te Kooti Whenua Maori ranei kia hokona te hea te take ranei ki tetahi whenua Maori o tetahi Maori e mana kore ana ki ta te ture, i te mea e hokona ana tona hea mo te Kuini, mehemea e hipa ake ana i te tekau pauna te utu mo te whaipaanga pera, e kore e whaitikanga kia pera mehemea e iti iho ana te moni. | ||||||||
16. |
Ka ahei te Kawana ki te panui ki roto i te New Zealand Gazette me te Kahiti mehemea kua timata te hoko i tetahi whenua Maori i Aotearoa i mua atu i muri ranei o te mananga o tenei Ture, me te whakahua ano taua whenua ki roto i taua panui, a i taua ra ano i puta ai taua panui, i tetahi atu ra ranei e whakaritea ana i roto i taua panui hei mananga mo taua panui, ekore e mana tetahi tangata i runga i te ture i waho atu i a te Kuini ki te hoko ki te tango ranei i tetahi take i tetahi hea paanga ranei ki tetahi whenua e whakahuatia ana i roto i taua panui, kia oti ra ano taua panui te unu te whakakore ranei e te Kawana. page 4Ka ahei ano hoki te Kawana i runga ano i taua panui ki te whakakore i taua panui mo runga i nga whenua katoa, tetahi wahi ranei o aua whenua e mau ana i roto i taua panui, a i reira ano ka mutu te mana o nga tikanga o tenei Ture ki runga i aua whenua. Ko ia panui pera kua panuitia i te New Zealand Gazette me te Kahiti, a kaore ano kia unuhia taua panui, me kaua e whaimana me kaua e whaitikanga i te mea kua pahure te rua tau timata atu i te ra i panuitia tuatahitia ai taua panui. |
||||||||
17. |
Me tuku tonu e te Kairehita Takiwa Whenua o te takiwa e takoto ana nga whenua e whakahuatia ana i roto i taua panui he arai mo aua whenua mo te taha ki a te Kuini, me ona uri me ona kaiwhakakapi, ina tae atu ki a ia te tauira o taua Gazette e mau ana taua panui i roto, me pera ano te ahua o taua arai me nga tikanga kua whakaritea i roto i "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885." Ahakoa nga ture e mana nei i naianei ka ahei te Kairehita Tiiti i roto i tetahi takiwa Rehita i hanga i raro i "Te Ture Rehita Tiiti, 1868," tetahi Kairehita ranei o te Kooti Whenua Maori ki te ki e kore ia e rehita i tetahi tiiti, pukapuka whakaaetanga, tetahi pukapuka ranei e pa ana ki tetahi whenua mehemea e poka ke ana nga tikanga i tetahi panui kua kiia ake nei. Ka ahei ano te whakakore i aua arai kua whakaritea nei ikonei, a ka ahei ano hoki te uru i nga arai mo te rehita i tetahi tiiti, pukapuka whakaaetanga, pukapuka ke atu ranei, i runga i te pukapuka whakaae a te Minita o te Karauna mo taua wa. A kia puta ra ano taua pukapuka whakaae ka kiia i runga i nga tikanga o "Te Ture Arai Hoko Tahae Whenua Maori, 1881," e kore e mana aua tiiti, pukapuka whakaaetanga, pukapuka ke atu ranei, e kore hoki e mana taua hoko. |
||||||||
18. |
Timata atu i te ra i panuitia ai tetahi panui i raro i nga tikanga o te tekiona tekau ma ono o tenei Ture, ka pera ano te mana o te Kuini, me nga tangata e whakahaere ana mo te taha ki a ia, me tona mana e mana mai nei i nga ture whakahaere tikanga mo te pananga atu o nga tangata e noho pokanoa ana i runga i nga whenua o te Karauna, haunga anake ia mo nga Maori e whaitake ana e noho ana ranei i runga i te whenua. Engari e kore tenei tekiona me nga tekiona e rua o mua ake nei e pa ki tetahi take, paanga ranei i hokona tikatia ki ka te ture, ki te tangata ranei e noho tika ana i runga i tetahi whenua i mua, i te wa ano hoki i panuitia ai tetahi panui pera. |
||||||||
19. | Ka ahei te Kawana i raro i te Ota o te Kaunihera ki te whakahau kia hokona atu ki te Maori tetahi Whenua Karauna kua hokona tera ranei e hokona a muri ake nei, i runga i te utu me nga tikanga here e pai ai te Kawana ki te whakarite i roto i taua Ota o te Kaunihera, i roto ranei i tetahi Ota o muri iho. | ||||||||
20. | I muri tata ara kaua e nuku atu i nga ra e rua tekau i muri mai o te whakatuwheratanga o te Paremete i ia tau i ia tau, me whakatakoto ki the aroaro o nga Whare e rua—
|
||||||||
21. | Ko "Te Ture Hoko a te Kawanatanga i nga Whenua Maori, 1877," me "Te Ture Whakatikatika, 1878," i te Ture Hoko a te Kawanatanga i nga Whenua Maori, ka whakakorea atu e tenei Ture. | ||||||||
22. | Me mutu te mana o tenei Ture i te toru tekau ma tahi o nga ra o Maihe, 1897, mehemea ra kaore i whakakorea wawetia i mua mai o taua wa. |
Kupu Whakamarama.
"Tipenetua," ko te tikanga o tenei mea o te tipenetua, he pukapuka whakarite moni, ara, e whakahuatia ana i roto te moni tika mo ia pukapuka pera. Ko nga moni mo roto o aua pukapuka, me nga hua e puta mai ana i ia tau, ka whakahaerea i raro i nga tikanga kua whakaritea ake nei i te Tekiona tuarima o tenei Ture.
Ko tetahi tu ahua o aua tipenetua e utua ana ki nga Maori i raro i nga tikanga o te Tekiona kotahi tekau ma rua o tenei Ture, ka tukuna ki te Kaitiaki mo te Katoa, mana e tiaki ake tonu atu hei oranga mo nga Maori whaitake, ko nga moni hua ka whakaputaina ki a ratou i ia tau i ia tau, a ko aua tu tipenetua e tiakina ana e te Kaitiaki mo te Katoa e kore era e taea te hoko e aua Maori, e kore hoki e taea te whakawhiti ki tetahi atu tangata, e kore hoki e taea te muru hei utu i nga nama a te tangata whaitake ki aua tipentua.
Ko tetahi tu ahua o aua tipenetua ka utua atu ki nga Maori hei moni utu mo te whenua, ka taea ana era te whakawhiti atu e tetahi tangata ki tetahi atu tangata, i raro i nga tikanga o te Tekiona kotahi tekau ma toru o tenei Ture.
page break