e te Runanga Nui o Niu Tireni, e noho huihui ana i roto i te Paremete, a i runga ano i toha mana, ara:—
| 1. | Ka huaina tenei Ture ko te Ture Whakariterite Kereeme Whenua Maori, 1910. |
| 2. | Ahakoa te whakakorenga a te Ture Whenua Maori, 1909. i te tekiona 26 o te Ture Whakariterite Kereeme Whenua Maori, Whakatikatika Ture, 1907, me nga tekiona 26 me o 28 o te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori 1908, ko ia kupu tohutohu kua ata mahia e tetahi Poari Whenua Maori i raro i aua tekiona i mua atu o te whakakorenga ai, ka ahei kia whakahaerea a kia whakatutukitia, a mo runga mo tena ahua ka ahei kia whakahaerea nga mana katoa i whakawhiwhia e aua tekiona ki te Minita Maori, ki te Poari Whenua Maori, ki te Kawana i roto i tana Kaunihera, ki tetahi atu tangata ranei, a ka rite tonu te whaimana o taua whakahaerenga ano aua tekiona kei te mana tonu; a mo runga mo nga tikanga o tenei tekiona ko ia kupu i roto i aua tekiona e tohu ana i tetahi Poari ka kiia e tohu ana i te Poari Whenua Maori e whaimana ana i ia wa i roto i te takiwa kei reira te whenua e pangia ana e taua kupu tohutohu. |
| 3. |
| (1.) | Hei huarahi e taea ai kia pai ake te whakamahi a te Kaitiaki mo te Katoa i nga Rahui Maori kua whakawhiwhia ki a ia, me pa enei tikanga e whai ake i raro nei ki ia rahui pera:—
| (a.) | Ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa i ia wa, i ia wa ki te ruuri a ki te wehewehe i tetahi rahui ki etahi wehewehenga e tika ana, a, i runga i te whakaae a te ropu takiwa, ki te whakatakoto, ki te hanga, a ki te whakawahi i nga rori ki runga ki taua rahui e maharatia ana e ia e tika ana.page 2.gif) |
| (b.) | Ea kiia ia rori pera lie rori no te katoa kua whakawhiwhia ki te Kingi. |
| (c.) | Ko nga moni katoa a te Kaitiaki e pau i te whakahaerenga i ana mahi i runga i tetahi rahui, ka tau hei taunaha tuatahi ki runga ki tana rahni me ona moni reti, moni hua ranei. |
| (d.) | Mehemea kaore e ea i ana moni reti, moni hua ranei aua moni i whakapaua ra, ka ahei te Kaitiaki ki te tuku moni atu i roto i te moni topu o te Tari o te Kaitiaki mo te Katoa hei utu i aua moni i whakapaua, a ko nga moni e tukuna peratia, apiti ki nga initarete e tonoa ana i taua wa e te Kaitiaki mo nga moni mokete, me whakaea i roto i nga moni reti, i nga moni hua ranei o te rahni a te wa e whai moni pera ai. (2.) Ina whakahaere ia i aua mahi me whai tonu te Kaitiaki i runga i nga rekureihana mo nga ruuri e whai mana ana i taua wa, ki nga tikanga hoki o te ture e pa ana mo te wehewehe whenua me te whakatakoto rori. |
|
| (3.) | Me whakamaori nga tikanga o tenei tekiona ano e whakawhanui ana ia, a kaore i te whakawhaiti iho i era atu mana kua whakawhiwhia ki te Kaitiaki mo te taha ki nga rori. |
| (4.) | Mo nga tikanga katoa o tenei tekiona ka uru ki roto ki tenei kupu "rori" nga tiriti, mehemea te rahui kei roto i tetahi taone (borough),otiia ki te pera ka tau te tiriti ki raro ki te Kaunihera o te taone i raro i nga tikanga o te Ture mo nga Taone Nunui, 1908. |
|
| 4. | Me pa tenei tikanga ki ia riihi, a ki ia whakahoutanga o taua riihi, i whakaputaina i raro i te Ture mo nga Whenua Rahui o te Taihanauru, 1881, i tetahi Ture Whakatikatika ranei i taua Ture, i paahitia i mua atu i te tau 1892, ara, ko nga whakapainga hei wariutanga i runga i te tikanga apitireihana i raro i nga kawenata kei roto i te riihi, kaua o whakawhaititia i runga i nga kupu o taua riihi, i runga ranei i nga tikanga whakahaere i raro i taua Ture, engari me ki ko nga whakapainga tika, pumau te ahua, e whakamaramatia ra e te tekiona rua o te Ture Whenua. 1908. a e mau ana i runga i te whenua i te wa o taua wariutanga kia kaua ano ia e nui atu i te Rima pauna mo ia eka o te whenua i roto i taua riihi. |
| 5. | Ahakoa te takoto ke o nga tikanga o tetahi atu Ture, ka ahei tetahi wahi o tetahi poraka whenua Maori (a kei roto i tena kupu te whenua papatupu), otiia kia kaua e nui ake i te rima eka i te wahi kotahi, e whakaarohia ana e te Minita Maori e pai ana hei tuunga whare mahi hua rakau, whare mahi pata, whare mahi tiihi kiriimi ranei, mo tetahi whare ranei mo nga tikanga karakia, kura, mahi atawhai, mo nga tikanga ranei o te iwi nui, kia whakahaerea i runga i enei tikanga e whai ake nei, ara:—
| (a.) | Ka ahei te Kawana, i runga i te kupu tohutohu a te Koot. Whenua Maori, i runga i te Ota Kaunihera ki te tuku ki te Poari Whenua Maori o te takiwa kei reira nei taua whenua i taua whenua i raro ia i te mana o nga taimahatanga, raina, paanga katoa e tau tika ana ki runga ki taua whenua, kia puritia, a kia whakahaerea e te Poari hei painga ki nga tangata Maori no ratou taua whenua, a hei reira ka whakawhiwhia ki te Poari taua whenua;page 3.gif) |
| (b.) | Ina tuku mai te Kooti i tana kupu tohutohu i raro i tenei tekiona me apiti mai e ia ki te taha he kupn whakaatu mai ki te Kawana i nga hiahia (mehemea he pera) o nga tangata nona te whenua, o nga tangata ranei e kereeme ana i te whenua (o te munga ranei o ratou) i pangia e taua kupu tohutohu, mo te ahua o te whakahaerenga ai o taua whenua, hei hoko, tuku noa atu, riihi, pehea ranei: |
| (c.) | Mo nga tikanga o tenei tekiona ka whakamanaia a ka whakahaua te Kai-rehita Whenua Takiwa, ina tonoa e te Minita Maori kia pera, ki te mahi i nga mahi katoa e tika ana hei whakatutuki i te rehitatanga o te taitara o te Poari: |
| (d.) | Ka ahei te Poari, i runga ano ia i te ata whakaaro ki nga hiahia o nga tangata nona te whenua, o nga tangata ranei e kereeme ana (mehemea ia he pera) ki te tuku i taua whenna i runga i te tikanga tuku noa, i te hoko ranei, i te riihi ranei mo te moni reti iti noa kaua e maketetia, me makete ranei ki te katoa mo te moni reti e whakaritea e te Poari, mo nga tau kaua e maha atu i te 21, me te whakahou atu ano mo tetahi atu 21 tau i runga i te moni reti e tika ana, a i runga i nga tikanga mo te mahi whare, me te whakapau moni ki runga e whakaarohia ana e te Poari e tika ana, hei tohu kei te whakatutukitia nga tikanga i tukua ai taua whenua. |
|
| 6. |
| (1.) | Ka whaimana te Kooti Whenua Maori, i runga i te tono a tetahi tangata whai paanga, a te Minita Maori ranei,—
| (a.) | Ki te whakakore i te ota wehewehe, i mahia i te rua o nga ra o Hepetema, 1885, mo Matahiia Poraka, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Kihipane, me te whaka-riteritenga hea i mahia i taua wa, a ki te whakariterite (hou) i nga hea o nga tangata whai paanga Ka whaimana te Kooti i runga i taua vhakariteritenga ki te whakarite, mo te taha ki te utunga i nga moni reti, ko hea te wa tika hei utunga mo nga hea i runga i taua wha-kariteritenga hea a ki te hanga hoki i nga whakatikatika-nga o te taitara e maharatia ana e te Kooti e tika ana: |
| (b.) | Ki te whakatikatika i te ota wehewehe i mahia i to 24 o nga ra o Akuhata, 1894, mo Waipiro 8, ara 2b, Poraka, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Kihipane, hei huarahi e taea ai te whakatutuki, i runga i a te Kooti whakarere-ketanga e mahara ai ia e tika ana, nga tikanga o tetahi tiiti kawenata, i tuhia i te 27 o nga ra o Hurae, 1904, kei roto kei te ringa o te Poari Whenua Maori o te Tai Rawhiti, he mea haina e nga tangata whai paanga, a e mea ana i to ratou whakaaetanga ki te whakahoki i tetahi wahi o taua whenua ki etahi tangata i whakahuatia i roto i taua tiiti, engari kaore i roto i te taitara o taua whenua a ki te hanga hoki i nga whakatikatikanga o te taitara e maharatia ana e te Kooti e tika ana: |
| (c.) | Ki te uiui i nga tikanga o te Pitihana, Nama 424 o te 1910, a Te Rangihoapu Henare me etahi atu, mo Te Keureu Nama I page 4.gif) Poraka, kei roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Wa-nganui, a mehemea ka kitea e tika ana, ka ahei te Kooti ki te whakatikatika i te rarangi ingoa o nga tangata whai paanga, ki te whakariterite i nga hea, a ki te whakatikatika i te taitara i runga i ta te Kooti e mahara ai e tika ana. ((2.) Ko te mana o te Kooti ki te whakakore, ki te whakatika ranei i tetahi ota i raro i tenei tekiona ka ahei kia whakahaerea, ahakoa taua ota kua rehitatia, kua rehitatia ranei ki te rehita tarewa i raro i te Ture Whakawhiti Whenua, 1908, a ki te pera me mahi e te Kai-rehita Takiwa Whenua nga whakatikatika nga katoa e rite ana o te tino Rehita me te Rehita Tarewa. |
|
| (3.) | Kaore e takoto he piira ki te Aperata Kooti i runga i tetahi ota i mahia i raro i tenei tekiona. |
| (4.) | Kaore e whakahengia e tetahi ota i mahia e te Kooti Whenua Maori i raro i tenei tekiona tetahi tuku tika i mahia mo taua whenua i mua atu i te mahinga o taua ota. |
|
| 7. |
| (1.) | Ahakoa te takoto ke o nga tikanga o nga tekiona 103, 107, me te 432 o te Ture Whenua Maori. 1909, tenei ka whakamanaia a ka whakahaua te Kooti Whenua Maori i runga i te tono a tetahi tangata whai paanga i roto i nga marama e torn i muri iho i te paahitanga o tenei Ture, a i runga i nga tikanga mo te utu moni punga, whakatakoto punga, me era atu tikanga e whakaritea e te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, kia whakahaerea mo—
| (a.) | Manawatu Nama 6 Poraka, e huaina nei ko Te Whitiatara Rahui, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Poneke; |
| (b.) | Tatua Rawhiti, Pakuri me Otuhounga Poraka, i te Kaute o Taupo Rawhiti; |
| (c.) | Opoutama Rahui, kei te Mahia, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Kihipane; |
| (d.) | Puketotara, ara, Carnarvon Tekihana 336, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Poneke; |
| (e.) | Whenuakura, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Poneke— i nga mana katoa kua whakawhiwhia ki te Kooti e te Wahi V o te Ture Whenua Maori, 1909. |
|
| (2.) | Kaua tenei tekiona e whakararuraru i te hoko a nga tangata whai paans-a ki te Karama, i te hoko mai ranei a te Karauna i nga tangata e whai paanga ana i naianei, i etahi ranei o ratou, i te whenua e whakahuatia nei i te rarangi (a) o te raraugi i runga tata ake nei, otiia—
| (a.) | Me utu te toru koata o te moni hoko o taua whenua ki te Kaitiaki o te Katoa, kia puritia e ia kia puta ra ano te whakatau a te Kooti, a i te mea e tatari ana ki taua whakatau me whakatakoto e ia ki etahi tikanga e whai hua ai, kei tana e mahara ai e tika ana; a |
| (b.) | Kaua e whaimana tetahi tangata ki te kereeme ki te Karauna mo tetahi moni hoko i utua ki tetahi tangata e whai paanga ana i naianei, ki te kereeme ranei ki tetahi tangata e whai paanga ana i naianei mo tetahi moni i riro mai i a ia i mua mai o te whakatau a te Kooti. |
|
| (3.) | Kaua e whakararurarutia e tenei tekiona tetahi riihi whaimana o tetahi o nga whenua e whakahuatia nei i te rarangi tuatahi o tenei tekiona. |
page 5.gif) |
| 8. | Notemea kua puta te kupu tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare o Raro o te Paremete mo te pitihaua (Nama 239/1908) a Raniera Te Rore Taoho me tetahi atu kia tukua taua pitihana kia uiuia e te Kawanatanga: A notemea, i runga i taua kupu tohutohu, i tu he uiuinga ma te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, a kua tae mai tana ripoata e whakaatu ana kua whakariterite nga tangata e pa ana ki taua take, a e tika ana kia whakatutukitia taua whakariterite: Na reira ka meinga hei tare kia ahei te Tuinuaki, i runga i te mana o tenei Ture, ki te whakahau kia whakakorea, kia whakatika-tikaina ranei te taitara o Opanake 1c me Opanake 1d Poraka, a ki te whakahau kia whakaputaina nga pukupuka taitara hou e whakaaro ana ia e tika ana hei whakatutuki i nga tikanga o te whakaritenga, ara, kia whakawhitia e Netana Patuawa, e ona kai-riiwhi ranei o ratou paanga katoa me o ratou hea i Opanake 1d Poraka ki a Te Rore Taoho ki ona kai-riiwhi ranei, a kia tukua e taua Netana Patuawa, e ona kai-riiwhi ranei e 450 eka o te wahi e tika ana ma ratou i raro i nga ota a te Kooti Whenua Maori ki Opanake 1c Poraka kia Te Rore Taoho, ki ona kai-riiwhi ranei; a tenei ka whakahaua te Kai Rehita Takiwa Whenua, i runga i te tono a te Tumuaki, ki te mahi i nga whakatikatika nga katoa e rite aua i roto i te Tino Rehita me te Rehita Tarewa ranei ano i tupono ki tewhea o aua pukapuka mo nga taitara o aua whenua. |
| 9. |
| (1.) | Ka ahei te Tumuaki, i runga i nga tikanga mo te moni punga, mo te whakatakoto punga, me era atu tikanga e whakaaro ana ia e tika ana, a i runga i te tono a tetahi tangata whai paanga i roto i nga marama e toru i muri mai i te paahitanga o tenei Ture ki te whakaae kia tuku piira te kai-tono ki te Aperata Kooti mo runga mo—
| (a.) | Te ota a te Kooti Whenua Maori, i mahia ki Kaiapoi, i te 13 o nga ra o Hepetema, 1883, whakatu kai-riiwhi mo Matenga te Rapa, i Rota 22, Kaiapoi Rahui Maori: |
| (b.) | Te ota a te Kooti Whenua Maori, i mahia i te 9 o nga ra o Hepetema, 1872, whakatu kai-riiwhi mo Wiremu Tahana Tirarau, ara Tahana Marupo, i Pakia Poraka, Hokianga, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Akarana: |
| (c.) | Te ota a te Kooti Whenua Maori, i mahia i te 6 o nga ra o Aperira, 1880, whakatu kai-riiwhi mo Heni te Paakamutu, i te Rotokautuku Nama 2 Poraka, i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Kihipane. |
|
| (2.) | Ka whaimana te Aperata Kooti ki te uiui, a ki te whakatau i tetahi piira i raro i tenei tekiona, a ki te whakahaere mo te taha ki taua piira i katoa i etahi ranei o ona mana i raro i te Wahi II o te Ture Whenua Maori, 1909; a ko nga whakahaerenga katoa o taua piira me whakahaere ano he piira i whakaaetia e te Turnuaki i raro i te tekiona 50 o taua Ture. |
|
| 10. |
| (1.) | Ka whakamanaia a ka whakahaua te Aperata Kooti ki te whakawa tuarua i ana ota i hanga ai i nga marama o Pepuere me Maehe, 1900, mo Mangahauini Poraka me ona wehewehenga (Kaua ia te wehenga Nama 2), i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Kihipane. |
| (2.) | Ka meinga tenei tekiona he ota i raro i te tekiona 50 o te Ture Whenua Maori, 1909, i mahia i runga i te rnatua whakaae a te page 6.gif) Kawana i roto i tona Kaunihera kia whakawatia tuaruatia nga ota katoa e whakahuatia ra i te rarangi i mua tata ake nei, a me whai-mana a me whakahaere i runga i tera ahua. |
| (3.) | Kaua e whakahengia e tenei tekiona te ota whakakaporei-hana i nga tangata, no ratou aua whenua, i mania i te 16 o nga ra o Hepetema, 1910. |
| (4.) | Ka araitia e tenei tekiona nga tuku katoa e pa ana ki aua whenua (haunga ia ki ona wahi i uru ki roto ki te Taone Maori o Tuatini me te Wahanga 2 o taua Poraka), kia puta ra ano te whaka-tau a te Aperata Kooti i runga i te whakawa tuarua. |
|
| 11. |
| (1.) | Ka whakatikatikaina te ota a te Aperata Kooti, i mahia i te tuunga o taua Kooti i te 6 o nga ra o Tihema, 1895, mo te kairii-whitanga ki te paanga o Wiremu Kingi Matakatea ki Ngati Kahu-mate Poraka, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Wanganui, mo te taha ki te whakariteritenga o nga hea ara, ka hoatu ki a Nga-whakaka he hawhe hea, a ka hoatu ki te mea kotahi o Akinihi Himiona me Ruhe Hakopa he koata hea. |
| (2.) | Ko nga moni reti, me era atu moni kua utua ki te Kaitiaki mo te Katoa i mua atu i te 30 o nga ra o Hune, 1910, a e puritia ana e te Kaitiaki mo te Katoa, mo taua paanga o Wiremu Kingi Matakatea i roto i taua whenua, me pupuri e ia i raro i nga tikanga o tekiona 424 o te Ture Kooti Whenua Maori, 1909, a ka pa katoa mai nga tikanga o taua tekiona ki aua moni reti me era atu moni. |
| (3.) | Me utu e te Kaitiaki o te Katoa aua moni reti me aua moni ki nga tangata e whaipaanga ana ki aua moni i runga i o ratou hea e whakaaturia ra i roto i taua ota i mua atu i te paahitanga o tenei Ture. |
|
| 12. |
| (1.) | Ina piira mai tetahi tangata whai paanga i roto i nga wiki e ono i muri iho i te paahitanga o tenei Ture, ka whaimana te Aperata Kooti ki te uiui, a ki te whakatau i tetahi piira, mo nga ota a te Kooti Whenua Maori i mahi ai i raro i te mana o tekiona rua o te Ture Whakatikabika i te Ture mo Horowhenua Poraka, 1906, mo nga whenua e tohutohungia ana i roto i te Kupu Apiti Tuarua ki taua Ture, a ka whaimana taua Aperata Kooti mo taua piira ki te whakahaere i katoa, i etahi ranei, o ona mana i raro i te Wahi II o te Ture Whenua Maori, 1909. |
| (2.) | Mo runga mo te uiuinga me nga whakahaere a te Kooti i raro i tenei tekiona, me whakahaere te Kooti, ano te whakatau a te Kooti Whenua Maori o te tau 1873 (i te whakawa tuatahi o Horowhenua), kaore i pa mai ki nga whenua e whakahuatia i te rarangi i mua tata ake nei, a me ata whiriwhiri e te Kooti te ahua o nga noho i runga i aua whenua a tetahi kai-kereeme, a tetahi tupuna ranei o te tahi kai-kereeme, mai o te tau 1840. |
| (3.) | Ko ia ota e mania e te Aperata Kooti i raro i tenei tekiona ka rite tonu te mana, ano he ota na taua Kooti i raro i te Ture Whenua Maori, 1909. |
| (4.) | Me mahi e te Kairehita Takiwa Whenua nga whakatikatika-nga katoa e rite ana o te Rehita, o te Rehita Tarewa ranei, e tutuki ai nga tikanga o tenei tekiona, o te whakatau hoki a te Aperata Kooti. |
|
| 13. | Hei whakatutuki i te kupu tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare o Raro o te Paremete, o te 20 o nga ra o Akuhata, 1907, i runga i te pitihana No. 304, o te 1907, a Rangiau-page 7.gif) kaha Kawharu, na reira ka meinga, ahakoa te takoto o tetahi atu Ture, kia ahei te Aperata Kooti, a ka whakahaua taua Kooti, kia whakawa tuarua i ana ota whakatu kai-riiwhi mo Ngapera Kawharu mo nga whenua e kiia nei ko Rangitoto Nama 2 me 3 (D'Urville Island), a ka whiwhi a ka ahei kia whakahaere taua Kooti i ona mana katoa i raro i te Wahi II o te Ture Whenua Maori, 1909. |
| 14. | Hei whakatutuki i te kupu tohutohu a te Komiti o nga Mea Maori o te Whare o Raro o te Paremete i runga i te pitihana Nama 793, o te 1907, a Ngarongokahau, me pa enei tikanga:—
| (a.) | Ka kiia taua pitihana he tono i raro i te rarangi torn o tekiona 50 o te Ture Whenua Maori, 1909, kua puta nei te ota a te Tumuaki kia ara he whakawa tuarua i runga i te matua whakaae a te Kawana i roto i tana Kaunihera, a ka ahei kia whakahaerea i runga i tera aronga, i raro ia i nga tikanga o te rarangi rima o taua tekiona rima tekau kua kiia ake nei: |
| (b.) | I runga i te whakawa tuarua ka ahei te Aperata Kooti ki te whakaaro ki te ahua o te kai-pitihana ano kaore te paahi-tanga o tekiona 50 o te Ture Whakariterite Kereeme Whenua Maori, Whakatikatika Ture, 1901, i pa ki tenei take: |
| (c.) | Kaua tetahi kupu o tenei tekiona e whakararuraru i te mana o te wira a Roera Rangi, kua mate. |
|
| 15. |
| (1.) | Notemea i runga i tetahi tiiti i tuhia i te 31 o nga ra o Hanuere, 1860, ka hokona e Piripi Iharaira, Karauria Ngawhara. Riwai Tamati, Anaru Tuhokairangi, Raharuhi Anaru, Rawinia Te Piki, Terei Rahui, me Haira Hori (ka huaina i muri ake nei ko nga kai-hoko) te whenna e kiia nei ko Tupapakurua ki te Karauna, a he kupu i roto i taua tiiti e whakaatu ana i tetahi rahui, ara, "Kia kotahi tetahi piihi i roto i enei rohe me rahui mo Piripi me matou katoa, a kua tohutohungia nga rohe o taua rahui e Piripi kia Te Herangi. Ko Te Punakotukutuku te ingoa": A no te mea i whaka-putaina tetahi Karauna Karaati, i tuhia i te 1 o nga ra o Aperira, 1865, i raro i nga tikanga o te Ture Karauna Karaati (Nama 2), 1862, mo Tekihana 394, Whareama Poraka, 1150 nga eka, ara ko taua rahui kua whakahuatia ake ra, ki a Piripi Iharaira raua ko Riwai Tamati, etahi tokorua o nga kai-hoko, i runga i te tikanga hei tioti-teneta raua, a ko te ahua hei kaitiaki raua mo te taha ki nga kai-hoko katoa: A notemea i mate taua Riwai Tamati i te 12 o nga ra o Akuhata, 1875, i reira tata ranei a no reira ka riro te whenua ki te kotahi o Piripi Iharaira, a ka puta atu era atu katoa o nga kai-hoko, a no muri iho ka whakaputaina, i runga i te tono a nga kai-riiwhi o Piripi Iharaira, he tiwhikete taitara kia ratou i raro i te Ture Whakawhiti Whenua, 1908, mo taua Tekihana 394, Whareama Poraka: A notemea, mo runga mo nga tikanga o tetahi mokete ki te Karauna, kua whakawhitia taua whenua ki te Kaitiaki mo te Katoa, a kua rehitatia ki a ia te taitara, i runga i te tikanga, ina ea te mokete, me whakawhiti e ia te whenua ki nga kai-riiwhi o Piripi Iharaira: A notemea e tika ana kia ata uiuia ano te ahua o enei take, a kia taea ai te pera e tika ana kia whakawhiwhia he mana ki te Aperata Kooti, a kia araitia taua whenua kei taea te tuku i te mea kaore ano i tutuki te whakatau a taua Kooti: Na, reira ka meinga hei ture, ara:—
page 8.gif)
| (a.) | Ka whakamanaia, a ka whakahaua te Aperata Kooti ki te uiui, a ki te whakatau i nga kereeme, me nga whakapae a nga kai-pitihana, e whakaaturia nei i roto i nga pitihana Nama 295, o te 1907 (a Haira Hori me etahi atu) me te Nama 603, o te 1910 (a Areta Nahona me etahi atu), a ki te hanga i nga ota e mahara ana te Kooti e tika ana: |
| (b.) | Ka whaimana tonu te Kooti, a ka ahei ki te whakahaere i ana mahi, ahakoa takoto ke te whakatau a te Hupirimi Kooti Kooti Piira ranei mo te take o tana whenua, a ano kaore he whakatau pera kia whakaputaina: |
| (c.) | Ka ahei te Kooti ki te ota, ahakoa nga tikanga o tetahi kirimina i waengamui i te Karauna i te Kaitiaki mo te Katoa mo te mokete e wkakahnatia i runga ake nei, ina ea taua mokete, ki te whakawhiti i taua whenua ki nga tangata, i runga i nga hea, a i raro i te mana o tetahi riihi whaimana a i raro hoki i nga tikanga e maharatia e te Kooti e tika ana: |
| (d.) | Ka ahei te Kai-rehita Takiwa Whenua, ina oti te rehita taua whakawhiti, ki te whakaputa kore utu i tetahi tiwhikete taitara i runga i te ota a te Kooti, a ki te whakatikatika i te rehita, i te rehita tarewa ranei i runga i tana e whakaaro ai e tika ana: |
| (e.) | Kaua e pa he kereeme ki te Kairehita Takiwa Whenua ki te Kaitiaki ranei mo nga mahi e mahia e raua hei whakatu-tuki i nga tikanga o tenei tekiona: |
| (f.) | E kore e ahei kia whakahaerea tetahi tuku mo taua whenua, ahakoa i runga i tohea ahua, kia puta ra ano te whakatau a te Kooti a kia oti ra ano nga mahi e tika ana i runga i te ahua o taua whakatau. |
|
| (2.) | Kaua tetahi mea i mua ake nei e pa mai hei, e kiia ranei e arai ana i te Kaitiaki mo te Katoa me era atu tangata e tika ana ki te whakatutuki i runga i o te ture tikanga i tetahi Kirimina, Kana-taraka ranei mo te hoko i taua whenua e tarewa ana a e whakahaerea ana i te paahitanga o tenei Ture; engari ki te pera me utu te moni hoko ki te Kaitiaki mo te Katoa, a mana e pupuri e whakahaere i runga i te ota a taua Kooti ano taua moni hoko ko te tinana ake o taua whenua. |
|
| 16. |
| (1.) | Ka ahei nga tangata no ratou a Tekihana 97a, i te Taone o Pokitana, o ratou kaitiaki ranei (mehemea he tangata e pangia ana e te mate) ki te whakawhiti i runga i te tikanga tuku noa atu ki te Kaunihera o taua Taone, a ka ahei te Kaunihera o taua Taone ki te tango mai i taua tuku, i taua whenua, i tetahi wahi ranei o taua whenua, ahakoa te takoto ke o nga tikanga o te Ture Whenua Maori, 1909. |
| (2.) | Me hiana te tiiti tuku i runga i nga tikanga o te tekiona 215 o taua Ture (e pa ana mo te hainatanga pukapuka tuku). |
| (3.) | Ma te Poari Whenua Maori o te takiwa kei reira nei taua whenua e whakamana taua tuku, a, ina tutuki tika nga tikanga o te rarangi i mua tata ake nei, me whakaputa e te Poari, kaua he utu, tana tiwhikete whakamana. |
| (4.) | Me rite tonu te mana o taua tiwhikete whakamana ki te tiwhikete whakamana i raro i te Wahi XIII o taua Ture. |
page 9.gif) |
| 17. |
| (1.) | Ka whakamanaia, a ka whakahaua te Kooti Whenua Maori kia uiui, a kia whakatau ko ehea o nga tangata o Ngati-Matepu hapu, o Tauranga, e tika kia whakaurua ki roto ki te tiwhikete taitara (ka huaina i muri ake nei) o Rota 80, Poraka X, Takiwa Ruuri o Tauranga, a ma te Kooti e whakariterite nga hea o aua tangata, a e tuku mai i tana ripoata ki te Kawana. |
| (2.) | Mo runga mo taua uiuinga me ata whiriwhiri e te Kooti nga kereeme a nga tangata o taua hapu i whai noho, ratou ake o ratou matua, o ratou tupuna ranei, i runga i taua whenua, mai o te tau 1870. |
| (3.) | Ka whakamanaia te Kawana e tenei Ture ki te haina i tetahi warati kia whakaputaina he tiwhikete taitara ki aua tangata e kitea peratia e te Kooti, hei teneta kamana i runga i nga hea e wha-kataua e te Kooti. |
| (4.) | Ina puta te tiwhikete taitara, hei reira ka kiia taua whenua he whenua whiriihoura Maori i raro i nga tikanga o te Ture Whenua Maori, 1909, a ka tau i runga i te mana o tenei tekiona ki raro ki te Wahi XVI o taua Ture. |
|
| 18. |
| (1.) | Ka whakamania te Kawana ki te haina i tetahi warati kia whakaputaina he tiwikete taitara mo Tekihana 91, Poraka VII, Takiwa Ruuri o Patutahi, i roto i te Takiwa Whenua o Haaki Pei, ki nga tangata o te Whanauakai Hapu o Turanga, e whakataua i runga i nga tikanga a muri ake nei whakamaramatia ai. |
| (2) | Ka whakamania, a ka whakahaua te Kooti Whenua Maori ki te uiui, a ki te whakatau, ko ehea o taua hapu e tika ana kia whakaurua ki roto ki taua tiwikete taitara, ki te whakariterite i o ratou hea, a ki te tuku mai i tana ripoata ki te Kawana. |
| (3.) | Mo runga mo taua uiuinga me whiriwhiri e te Kooti te kupu tohutohu a Komihana Karaka, kei te Pukapuka Paremete G.-4,1884, Tuunga Tuarua. |
| (4.) | Ina puta te tiwhikete taitara, hei reira ka kiia taua whenua he whenua whiriihoura Maori i raro i nga tikanga o te Ture Whenua Maori, 1909, a ka tau i runga i te mana o tenei tekiona ki raro ki te Wa
!hi XVI o taua Ture. |
|
| 19. |
| (1.) | Ka whakamanaia, a ka whakahauate Kai-rehita Takiwa Whenua o Poneke, i runga i te tono a te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, ki te whakakore i nga pukapuka taitara o nga Wahanga 3, 4, me te 5 o Carnarvon Tekihana 361 (e huaina nei ko Poutu Poraka), a ki te whakaputa tiwhikete taitara mo aua whenua ki a Donald Fraser, o Pukuhe, Bull's. |
| (2.) | I mua atu i tana tononga ai, kia marama rawa ki te Tumuaki, tera kua hainatia, a kua rehitatia e taua Donald Fraser, a mana e utu, etahi pukapuka tuku whaimana, whakawhiti ranei o nga whenua e whakamaramatia nei i te Kupu Apiti Tuatahi ki tenei, ki nga tangata e whakahuatia ana, a mo nga hea hoki e tohuto-hungia ana, i roto i taua Kupu Apiti. |
|
| 20. | Tenei ka whakatikatikaina te tekiona tuawha o te Ture Whakariterite Kereeme Whenua Maori, 1895, ara me whakakore atu nga kupu, "i runga i Tekihana 76, Poraka 2, me" i taua tekiona, a me whakamaori te tikanga o taua tekiona, ano aua kupu i mahue atu ki waho i te wa i paahitia ai taua Ture.page 10.gif) |
| 21. | Tenei ka whakatikatikaina te tekiona warn o te Ture Whakarite Kereeme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1904, ara me whakauru ki muri i nga kupu "hei nohoanga" nga kupu "hei painga ranei," a me patu nga kupu "e noho nei, kua noho atu ra ranei i roto i enei tau maha i runga i taua whenua a." |
| 22. | Notemea i roto i te Kupu Apiti "C" o te Ripoata a te Komihana mo nga Whenua o te Tai Hauauru (Pukapuka Paremete A.-5b, 1883) ka wehea tetahi wahi whenua hei Rahui Maori, e mohiotia ana ko Otuhuia, a i tohutohungia kia tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa i runga i te tikanga tiaki mo nga tangata no ratou taua wahi: A notemea i te 30 o nga ra o Akuhata, 1900, ka hokona e te Karauna kia Jessie McL'Dowie tetahi wahi (e huaina ana i naianei ko Tekihana 14, Poraka V, Takiwa Ruuri o Nukumaru) o taua whenua, kotenui 119 eka, e 3 ruuri, 16 paati: A noternea i runga i tetahi Ota Kaunihera, i mahia i te 24 o nga ra o Oketopa, 1910, ka whakawhiwhia a Otuhuia Poraka (Poraka V, Takiwa Ruuri o Nukumaru) te nui e 436 eka, nui ake iti iho ranei, ki te Kaitiaki mo te Katoa, i raro i nga tikanga o te Ture mo nga Whenua Rahui o te Tai-Hauauru, 1892: A notemea e tika ana kia whakawhiwhia ki te Kaitiaki mo te Katoa etahi atu whenua Karauna i runga i te tikanga hei whakawhiti mo nga whenua kua hokona ra e te Karauna: Na reira ka meinga hei ture,—
| (a.) | Ka whakawhiwhia a Rota 16b, 17b, 18b, 19b, 20b, 21b, me 22b, o Tekihana 382, Takiwa Ruuri o Okotuku, ki te Kaitiaki mo te Katoa, i raro i nga tikanga o te Ture mo nga Whenua Rahui o te Tai-Hauauru, 1892, i runga i te tikanga tiaki mo nga tangata whai paanga ki Otuhuia Poraka. |
| (b.) | Ina uiuia nga tangata e tika ana ki taua Otuhuia Poraka, me ki aua rota o Tekihana 382, Takiwa Ruuri o Okotuku, he wahi no, a me whakahaere tahi me taua Otuhuia Poraka. |
|
| 23. |
| (1.) | Ka whakamanaia, a ka whakahaua te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori ki te whakatikatika i nga ota a te Aperata Kooti i tuhia i te 24 o nga ra o Hune, 1902, mo Kohumaru Poraka, Mangonui, i roto i te Takiwa Kooti Whenua Maori o Akarana, mo te taha ki te wehenga o taua whenua, a ki te whakariteritenga o nga hea. |
| (2.) | Mo runga mo nga tikanga o tenei tekiona ka ahei te Tumuaki ki te tuku atu i tetahi take e pa ana ki taua whenua ki te Kooti Whenua Maori, mana e uiui a e tuku mai i tana ripoata. |
|
| 24. |
| (1.) | Ko nga ota a te Kooti Whenua Maori, e whakatau ana i nga tangata Maori e tika ana ki nga whenua e whakaaturia nei i roto i te Kupu Apiti Tuarua ki tenei, a e whakariterite ana io ratou hea, i mahia nei aua ota i raro i te mana i whakawhiwhia ki te Kooti e etahi Ota Kaunihera o te 22 o nga ra o Oketopa, 1906 me te 7 o nga ra o Oketopa, 1907, ka kiia he ota whirihoura i raro i te Ture Whenua Maori, 1909, a ka ahei kia rehitatia i runga i tera aronga. |
| (2.) | Ka whakamanaia, a ka whakahaua te Kai-rehita Takiwa Whenua i runga i te tono a te Tumuaki, ki te whakakore i te tiwhi-kete taitara tuatahi, i te karauna karaati tuatahi ranei a ki te whaka-puta pukapuka taitara hou mo aua whenua i runga i aua ota a te Kooti kua kiia ake nei.page 11.gif) |
| (3.) | Kaua e whakahengia e tenei tekiona tetahi tuku whaimana e pa ana ki aua whenua i mahia i mua atu i te paahitanga o tenei Ture. |
|
| 25. | I te mea tera tetahi piihi whenua, te nui e toru nga eka, nui ake iti iho ranei, he wahi no te Waimana 1 C 1c Porakai, te Kaute o Whakatane, a e tohungia ana i runga i te mapi o tana poraka he wahi i wehea hei tuunga Kura Maori: A i te mea kihei i ata tutuki i runga i te ture te wehenga ai i tana piihi: A i te mea i hanga etahi whare kura ki runga ki taua piihi, a i whakahaerea he kura i reira e te Tari o Nga Kura mo etahi tau maha: A i te mea e tika ana kia whakatutukitia te rahuitanga o taua whenua: Na, reira, ka meinga hei ture, ka whakamanaia, a ka whakahaua te Kooti Whenua Maori ki te hanga i tetahi ota whakawhiwhi i taua wahi e toru eka ki te Kiingi hei whenua tuunga Kura Maori i raro i te Ture mo nga Kura, 1908, a ki te whakatikatika i nga wahi e rite ana hei whakatutuki i nga tikanga o tenei tekiona i nga ota a te Kooti Whenua Maori, a te Aperata Kooti ranei e pa ana ki taua Waimana 1 C 1c Poraka. |
| 26. |
| (1.) | Ka whakamanaia a ka whakahaua te Kaitiaki mo te Katoa ki te whakawhiti i te wahi o Nuhaka Nama 3 Poraka, e kiia nei ko Waikokopu Whenua Rahui Maori, i te Kaute o Te Wairoa, e puritia ana e ia i naianei, ki nga tangata no ratou taua whenua i runga i o ratou hea, i raro ia i te mana o nga riana, taimahatanga, whaipaanga tika e tau ana ki runga ki taua whenua. |
| (2.) | Ina oti te rehita taua whakawhiti, me whakaputa e te Kai-rehita Takiwa Whenua he tiwhikete taitara ki nga tangata e whakaingoatia ana i roto i taua whakawhiti i runga i o ratou hea, a hei reira ka mutu te kiia he whenua rahui Maori taua whenua, engari ka meinga hei whenua Maori whirihoura i raro i te Ture Whenua Maori, 1909. |
| (3.) | Ko nga moni e pau i taua whakawhitinga a i te whakatutu-kitanga kia tutuki te taitara o nga tangata whai paanga, me whaka-puta e te Kaitiaki, i runga i te mana o tenei Turi, i roto i nga moni topu o te Tari o te Kaitiaki mo te Katoa, a ka tau, apiti atu ki era atu riana, moni tika ranei e takoto nama ana ki te Kaitiaki mo taua whenua, hei tiaati ki runga ki taua whenua. |
|
| 27. | Notemea i raro i te whakawa a Hera Rutu Kupa ratou ko etahi atu mo Hone Kourumana ratou ko etahi atu i roto i te Hupirimi Kooti i Kihipane (Nama 878) i tono nga kai-tono, kia whakaputaina e te Hupirimi Kooti tetahi ota whakahau i te kai-karo ia Hone Kourumana, i te Kaitiaki, kia whakawhiti i tetahi wahi o te Paritu Nama 4 Poraka, ki nga kai-tono: A notemea ka maha nga taenga o taua keehi ki te aroaro o te Hupirimi Kooti, a i awangawangatia te whaimana-tanga o taua Kooti, a i whakataua e te Hupirimi Kooti e kore e taea e ia te whakaae te tono whakaoraora ki a ia i roto i taua keehi a e tino awangawangatia ana mehemea e whaimana ana te Kooti Whenua Maori kaore ranei ki te whakatau i nga take e tautohea ana: A notemea ko te Hupirimi Kooti, ko te Tiati o te Kooti Whenua Maori o taua takiwa, me te Kai-whakawa hara hoki i Kihi-pane kua whakaputa i o ratou mahara kia whakawhiwhia te Kooti Whenua Maori ki nga mana whanui hei whakariterite hei whakatau i nga take katoa e ara ana i roto i taua whakawa, e pa ana ranei mo reira, i etahi atu take ranei e kitea ana e tika ana hei tino whaka-page 12.gif) taunga rawatanga atu i tenei take: Tenei ka meinga hei ture me whiwhi te Kooti Whenua Maori ki nga mana katoa hei whakatau i nga take katoa o taua keehi (Nama 878), e pa ana ranei ki reira, a me tino oti tonu i runga i te whakatau a te Kooti Whenua Maori; a ina whakahaere taua Kooti Whenua Maori i aua mana me ata titiro te ahuatanga o nga tika o tetahi taha o tetahi taha e pa ana ki tenei keehi, a me whiwhi taua Kooti ki te mana tika hei whakaputanga i tetahi whakatau e ai ki tana i mahara ai e pai ana e tika ana ki nga taha e rua. |
| 28. |
| (1.) | Tenei ka whakamanaia te Tumuaki ki te tuku atu ki te Kooti Whenua Maori, ki tetahi Tiati, Komihana ranei o taua Kooti, kia uiuia a kia tukua mai he ripoata, mo nga kereeme me nga wha-kapae a nga kai-pitihana i roto i nga pitihana e mau nei i te Kupu Apiti Tuatoru ki tenei. |
| (2.) | Ka ahei te Tumuaki, i runga i taua uiuinga me taua ripoata, ki te tuku mai ki te Minita Maori i ana kupu tohutohu, e tika ana mo te ahua o ia keehi. |
| (3.) | Ka ahei te Minita Maori ki te tuku ki tetahi Poari Whenua Maori, kia uiuia, a kia tukua mai tana ripoata, mo nga kereeme, me nga whakapae a nga kai-pitihana i roto i nga pitihana, e mau nei i te Kupu Apiti Tuawha ki tenei, a ka ahei te Poari ki te tuku mai i ana kupu tohutohu e tika ana i runga i te ahua o ia keehi. |
| (4.) | Ko ia ripoata, me ia kupu tohutohu, i raro i tenei tekiona, me whakatakoto ki te aroaro o te Paremete a te ra tuatahi tonu e taea ai, a me tuku atu ki te Komiti mo nga Mea Maori o tera Whare o te Paremete, nana nei i whakahaere te pitihana e tauria ana e taua kupu tohutohu. |
|
| 29. |
| (1.) | Ka whakakorea nga Ture, ara nga wahi ano i ata tohu-ngia, e mau nei i te Kupu Apiti Tuarima ki tenei Ture. |
| (2.) | Ko nga mahi katoa e tarewa ana i te aroaro o te Kooti Whenua Maori, o te Aperata Kooti, o te Tumuaki, o tetahi Poari Whenua Maori, o te Kawana, o te Kawana ranei i roto i tana Kauni-hera, i te paahitanga o tenei Ture i raro i tetahi Ture kua whakakorea nei e tenei Ture, ka ahei kia whakahaerea, a kia whakatutukitia, ano tenei Ture kaore i paahitia. |
|
.jpg)
kaha Kawharu, na reira ka meinga, ahakoa te takoto o tetahi atu Ture, kia ahei te Aperata Kooti, a ka whakahaua taua Kooti, kia whakawa tuarua i ana ota whakatu kai-riiwhi mo Ngapera Kawharu mo nga whenua e kiia nei ko Rangitoto Nama 2 me 3 (D'Urville Island), a ka whiwhi a ka ahei kia whakahaere taua Kooti i ona mana katoa i raro i te Wahi II o te Ture Whenua Maori, 1909.
taunga rawatanga atu i tenei take: Tenei ka meinga hei ture me whiwhi te Kooti Whenua Maori ki nga mana katoa hei whakatau i nga take katoa o taua keehi (Nama 878), e pa ana ranei ki reira, a me tino oti tonu i runga i te whakatau a te Kooti Whenua Maori; a ina whakahaere taua Kooti Whenua Maori i aua mana me ata titiro te ahuatanga o nga tika o tetahi taha o tetahi taha e pa ana ki tenei keehi, a me whiwhi taua Kooti ki te mana tika hei whakaputanga i tetahi whakatau e ai ki tana i mahara ai e pai ana e tika ana ki nga taha e rua.
