Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Acts Affecting Native Lands, Etc. (In English and Maori), Passed by the General Assembly, Session 1906.

Niu Tireni. Ture Whakatau Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 1

Niu Tireni. Ture Whakatau Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture.

1906, No. 51.
He Ture hei whakatikatika hei tiaki i nga Kereme me nga Paanga, a hei whakatikatika i nga Ture e pa ana, ki nga Whenua Maori.

[2O o Oketopa, 1906.]
Kua Meinga Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, a i runga ano i tona mana, ara:—
1.Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakatau Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1906."
2.

I roto i tenei Ture mehemea kaore e rereke ana i te tikanga o ona kupu:—

"Kooti Piira" tona tikanga ko te Kooti Piira Maori kua whakaturia e "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894":

"Poari" tona tikanga ko te Kaunihera Whenua Maori i whakaturia i raro i "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," mo te takiwa kei reira e takoto ana te whenua e whakahuatia ana, ko tona kai-whakakapi ranei kua whakaritea nei e tekiona toru o "Te Ture Whakanohonoho Whenua Maori, 1905":

"Tumuaki Kai-whakawa" me "Kai-whakawa" ona tikanga ko te Tumuaki Kai-whakawa a ko tetahi o nga Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori:

"Kooti" tona tikanga ko te Kooti Whenua Maori:

"Maori" me "Native" he rite tahi to raua tikanga i roto i nga Ture i whakahuatia ai:

"Minita" tona tikanga ko te Minita mo nga Mea Maori, ko tetahi atu Minita ranei o te Karauna e tu ana hei riiwhi mona:

"Perehitini" tona tikanga ko te Perehitini o te Poari:

"Kai-rehita" tona tikanga ko te Kai-rehita o te Takiwa Whenua kei reira e takoto ana te whenua e whakahuatia na:

"Kooti Whakamana" tona tikanga ko te Kooti i whakaturia e "Te Ture (Whakamana Taitara) Whenua Maori, 1893."

page 2
3. Ko wahanga-tekiona rua o tekiona tekau ma ono o "Te Ture Whakatau Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1904," kua whakakorea e tenei Ture, a kua whakakapia ki tenei e whai ake nei:—
"(2.) Kaua he mahi e mahia i runga i te ripoata a aua Kaiwhakawa kia takoto ra ano kia whiriwhiria ra ano taua ripoata e te Paremete."
4. Ko te Kupu Apiti Tuatoru o "Te Ture Whakatau Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1904," kua whakatikatikaina e tenei Ture, ara kua honoa atu ki reira enei kupu "Rota 1, Parihi o Katikati, tona nui e ono tekau nga eka, nui ake iti iho ranei."
5. Ko tekiona ono o "Te Ture Whakatikatika Kereme Whenua Maori, 1895," kua whakatikatikaina e te tenei Ture, ara, kua whakakorea katoatia nga kupu i muri i te kupu "arai i te" i roto i wahanga-tekiona tahi tae noa ki te mutunga o taua wahanga-tekiona, a kua hoatu hei whakakapi mo aua kupu ko nga kupu "tuku o te whenua, o tetahi wahi ranei o te whenua, i uru ki taua karaati"; a kua whakakorea hoki te kupu "riihi" i roto i wahanga-tekiona rua o taua tekiona, a kua hoatu hei whakakapi mo tera ko te kupu "tukunga"; a kua patua nga kupu o muri i te kupu "Ture" i roto i wahangatekiona rua o taua tekiona a tae noa ki te mutunga o taua tekiona.
6. Hei whakatutuki i nga kupu tohutohu a te Roiara Komihana i whakaturia nei i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakatau Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1904," e whakaaturia nei e Pukapuka Paremete G.-1, 1905, kua meiuga hei ture tenei e whai ake nei:—
(a.) Ko te wawahanga a te Kooti Whakamana i mahi ai mo Tahora Nama 2a Poraka kua whakakorea e tenei Ture; a, i runga i te tono a tetahi tangata e kereme ana e whai paanga ana ranei, me tahuri te Kooti ki te mahi i tetahi wawahanga hou mo taua whenua.
(b.) I runga ano i te tikanga kua uru ki raro nei, kua whai mana te Kooti—
(i.) Ki te whakawa kia kitea mehemea e tika ana a Rangikohera te Kani raua ko Teira Iopa te Hau ki tetahi wahi (a mehemea e pera ana, ki tehea wahi) o Kopua-a-tuaki Poraka; a, mehemea e tika ana, ahakoa kei te whai paanga te Karauna kaore ranei, ki te whakatikatika i te taitara tuatahi a ki te whakariterite i nga wawahanga o te whenua i muri iho.
(ii.) Ki te whakakore i nga ota wawahanga i whakaputaina i te rua tekau ma rua o nga ra o Maehe, kotahi mano e waru rau e iwa tekau ma iwa mo Te Kauri Nama 2B Poraka.
(iii.)

Ki te whakakore i nga ota wawahanga i whakaputaina i te rua tekau ma waru o nga ra o Oketopa, Kotahi mano e waru rau e iwa tekau ma whitu, mo Manawaangiangi Poraka:

Engari kaua tenei mana e whakahaerea ki te kore te moni e rima tekau pauna e whakatakotoria ki te Kairehita o te Kooti Whenua Maori, Poneke, i mua mai i te toru tekau ma tahi o nga ra o Maehe, kotahi mano e iwa page 3rau ma whitu, hei whakaea i nga moni e pau i te whakahaerenga whakawa, mehemea ra ia tera e pau he moni, i runga i ta te Kooti e whakatau ai.
(iv.) Ki te whakakore i nga ota whakatu kai-riiwhi mo nga paanga o Peti te Aho, kua mate, ki Rota 18, Parihi o Te Onewhero, Rota 348, Parihi o Taupiri, me Rota 21, Parihi o Whangape; a, engari kaua e riro ma nga kai-tono e utu, ki te whakawa kia kitea ai ko wai nga tangata e tika ana kia tu hei kai-riiwhi mo aua paanga.
(v.) Ki te whakakore i nga ota whakatau i nga kai-riiwhi ki te paanga o Hamuera te Punga Rangiuru, kua mate, ki Mokotunu Cape Poraka.
(vi.) Ki te whakakore i nga ota whakamutunga a te Kooti a te Kooti Piira ranei i mahi ai i runga i te whakawakanga o te taitara o Pukuweka Poraka haunga ia te wahi e mohiotia ana ko Rangitoto Tuhua No. 8, tona nui e toru rau eka nui ake iti iho ranei; a, haunga te wahi kua kapea nei, ki te whakawa ano i te tono tautahi kia whakawakia te taitara ki taua whenua.
(vii.) Ki te whakakore i nga ota wawahi katoa i mahia i mua atu i tenei mo Waihua Nama 1 me Nama 2 Poraka.
(c.) Ka whai mana te Kooti Piira ki te whakawa a ki te whakatau i nga piira mo nga whakatau a te Kooti e mahi ai i raro i tenei tekiona pera ano me nga piira mo nga whakatau a te Kooti e whakawakia nei e whakataua nei i runga i tona mana whakahaere tuturu.
7. Ko nga ota whakamutunga a te Kooti, a te Kooti Piira ranei i mahia i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakapumau Take Tika, 1886," i raro ranei i nga tikanga o wahanga tekiona tekau o tekiona tekau ma wha o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," mo runga mo nga Poraka o Potaka No. 1, Wharepu No. 1, Taumata-o-te-O, Ohuia No. 1, Hereheretau B, me Te Kiwi, kua whakakorea e tenei Ture, a ka ahei te Kooti Piira ki te whakawa ano i nga tono i whakataua ai aua ota whakamutunga.
8. Hei whakatutuki i te kupu tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare o nga Mangai o te Iwi, i tuhia i te rua tekau ma ono o nga ra o Oketopa, kotahi mano e iwa rau ma rima, mo te pitihana Nama 643, a Raniera Wharerau, ko te piira a taua Raniera Wharerau whakahe mo te wawahanga a te Kooti i Waima South Poraka kua kiia e tenei Ture kei te whai mana a kei te whai tikanga, ano mehemea nei i tukua-a-tuhituhi atu he whakaatu mo taua piira i roto i te wa kua whakatakotoria e te ture.
9.

Notemea i te whakaputanga e te Kooti i te taitara mo Poroikamoana Poraka i uru pohehe ki roto tetahi whenua e mohiotia ana ko Motuotera, ahakoa kaore ano te taitara ki taua Motuotera i whakawakia: A notemea kua hokona taua Poroikamoana Poraka hui atu ki taua piihi whenua e mohiotia nei ko Motuotera, a kua tau i naianei ki te kai-hoko i raro i te Ture Whakawhiti Whenua: Na reira kua meinga hei ture tenei e whai ake nei:—

page 4
Kua whakamanaia a kua whakahaua te Kooti,—
(a.) Ki te whakatau i nga tangata. i runga i te tikanga Maori, e tika ana kia whiwhi i taua piihi whenua e mohiotia nei ko Motuotera mehemea kaore i mahia taua mahi pohehe:
(b.) Ki te whakatau, ahakoa nga tikanga o nga tekiona kotahi rau e waru tekau ma ono me kotahi rau e waru tekau ma whitu o "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," i te moni e tika ana kia utua ki ia tangata i kitea tona tika ki taua whenua hei kapeteihana mo te mate i pa ki a ia i runga i taua mahi pohehe, a ki te whakaputa tiwhikete hei whakatutuki.
(c.) Haunga ia ki te piiratia, ki te whakarereketia ranei e te Piira Kooti i runga i te piira, ko taua tiwhikete me tino tuturu, a ina whakahaerea tetahi whakawa i roto i tetahi Kooti kia utua he kapeteihana hei whakaea i te mate i pa i runga i taua mahi pohehe ka ai taua tiwhikete hei tino tohu ko nga tangata e huaina ana i roto e tika ana kia whiwhi i nga moni kapeteihana e huaina ana ma ia tangata o ratou i roto i taua tiwhikete.
10. Ko wahanga-tekiona (7) o tekiona waru o "Te Ture Whakatikatika i te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1901," kua whakatikatikaina e tenei Ture, ara, kua whakaurua nga kupu "e tetahi Perehitini ranei" ki muri i nga kupu "Tiati o te Kooti Whenua Maori."
11. Ko tekiona tekau ma tahi o "Te Ture Whakatau Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1904," kua whakatikatikaina e tenei Ture, ara kua apitiria atu ki te mutunga o taua tekiona nga kupu nei "kia oti ra ano i te Minita i runga i te panui i perehitia ki roto ki te Gazette me te Kahiti te whakaatu kua kore he tikanga o taua pukapuka arai o te korenga ranei e whakaputaina nga ota mo runga i tetahi keehi mo katoa mo tetahi wahi ranei o te whenua i huaina i roto i taua panui."
12. Ko ia wahi o Maungatautari Poraka kua tau ki te Pakeha, a kua tuhia ki roto ki te Rehita Whakawhiti Whenua i mua atu i te paahitanga o tenei Ture, ka watea atu i nga tikanga o taua tekiona tekau ma tahi, a ko ia pukapuka e arai ana i te tukunga o aua wahi o taua poraka kua whakakorea atu e tenei Ture.
13. Notemea i runga i tetahi Panuitanga i whakaputaina i te tekau ma toru o nga ra o Hepetema, kotahi mano e waru rau e whitu tekau ma whitu, i runga i te mana i whakawhiwhia ki te Kawana e "Te Ture o te Tai Rawhiti, 1868," rahuitia ana wehea atu ana e ia hei mahinga hei oranga mo etahi tangata Maori e rua tekau ma toru i ata whakaingoatia, tetahi wahi whenua kei roto i te Takiwa o Papati Pei e mohiotia ana ko Te Arai Matawai, ara ko Waimata Rahui tona nui i runga i te ruritanga e wha mano e rua rau tekau ma wha eka, nui atu iti iho ranei, e whakaaturia nei ona rohe i roto i te Kupu Apiti A ki taua Panuitanga: A notemea e kiia ana i uru he pohehetanga he mahuetanga ranei i te whakataunga o nga tangata i wehea ai hei mahinga hei oranga mo ratou taua wahi rahui, a tera etahi atu tangata, i tua atu i taua rua tekau ma toru tangata kua kiia ake nei e tika ana kia uru tahi ki nga painga o taua wahi rahui a kia whaka-page 2ingoatia hoki ki roto ki taua Panuitanga: No reira kua meinga hei ture:—
(a.) Kua whakamanaia te Kooti e tenei Ture ki te uiui a ki te whakatau mehemea tera atu ano etahi tangata (a ko wai ma ratou) i tua atu i aua tangata e rua tekau ma toru kua kiia ake nei, e tika ana kia uru tahi ki nga painga o taua wahi rahui a kia whakaingoatia hoki ki roto ki taua Panuitanga.
(b.) Ka whai mana te Kooti i runga i tana ota ki te ki kua tau taua wahi whenua ki aua tangata e rua tekau ma toru, apiti atu ki era atu tangata (mehemea ia he tangata atu ano) tera e whakataua e te Kooti, i runga i taua uiuinga, no ratou taua wahi i runga i te ritenga estate of freehold in fee-simple in possession timata mai i taua tekau ma toru o nga ra o Hepetema kotahi mano e waru rau e whitu tekau ma whitu.
(c.) Ka whai mana te Kooti i runga i taua Ota, i tetahi atu ota ranei a muri atu, ki te whakatau i nga hea paanga o nga tangata no ratou te whenua.
(d.) Ka whai mana te Kooti Piira ki te uiui a ki te whakatau i ia tono piira tera e whakatakotoria e whakahe ana ki tetahi whakataunga a te Kooti i whakaputaina i raro i nga mana kua whakawhiwhia ki a ia e tinei tekiona.
(e.) Te ota i mahia e te Kooti i raro i nga mana kua whakawhiwhia ki a ia e tenei tekiona, ia ota pera ranei i whakarereketia i runga i te piira, ka whai mana ano me te mea nei he ota i mahia i runga i te whakawa take paanga, i te whakawa whakatau ranei i nga paanga o ia tangata, a ka ahei hoki kia whakahaerea, a kia rehitatia, ano he mea pera.
(f.) Nga ota riiwhi tupapaku kua oti te mahi e whakatu ana i nga kai-riiwhi mo nga paanga o etahi o aua tangata e rua takau ma toru kua kiia ake nei e kore e whakamanakoretia e nga whakahaerenga whakawa tera e whakahaerea i raro i nga ritenga o tenei tekiona.
14. Ka ahei te Kawana i runga i tana Ota Kaunihera ki te whakawhiwhi atu ki te Kooti, ki tetahi tangata ki etahi tangata ranei, e whakahuatia ana i roto i taua ota, i nga kaha me nga mana whakawa katoa e tika ana e tau ana ranei, kia ahei ai te Kooti, taua tangata aua tangata ranei, ki te whakaoti ki te whakatutuki i tetahi kirimene, whakaritenga ranei, i mahia e, a i waenganui hoki i, nga kai-tono i roto i te Keehi whakawa No. 818, i roto i te Hupirimi Kooti o Nui Tireni Takiwa o Werengitana i whakawakia ki Nepia, hei uiui hei whakatau i nga ingoa o nga tangata no ratou, o nga tangata ranei e whai paanga ana, ki te piihi whenua kei roto i te Takiwa Porowinitanga o Haaki Pei e karangatia ana ko Pakowhai, ki te wahi ranei o taua piihi whenua e tau ana i naianei ki a Hamuera Wiremu, Minita, o Te Aute, mo te taha ki aua kai-tono me era atu tangata Maori o Niu Tireni. Ko ia ota i mahia e te Kooti, ma ia tangata i raro i nga tikanga o tenei tekiona, i raro ano i te mana o taua riana, tiati, taumahatange ranei kua whakaritea i roto i aua mea, ka rite tonu te mana ki te ota a te Kooti.page 6
15.
(1.) Hei whakatutuki i tetahi whakawhitinga o etahi whenua no te tau kotahi mano e waru rau e waru tekau pea i whakahaerea ai i waenganui ia Kuini Wikitoria raua ko Alexander Mackay, te kai-whakahaere a te Kawana i whakaturia a i mahi i raro i nga mana i whakawhiwhia e tekiona waru o "Te Ture Whakatikatika Rahui Maori, 1862," o tetahi taha, me Walter Gibson, o Waipapa, i te Kaute o Maraparo, kai-paamu hipi, o tetahi taha, ka ahei te Kooti, i runga i te tono a te Minita Maori, a tetahi atu tangata ranei e kereme ana e whai paanga ana ia ki reira, ki te whakatau i nga tangata e tika ana kia whiwhi i nga painga o nga Tekiona Nama 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 271, 272, 273, me 351, Taone o Kaikoura, to ratou nui e whitu eka e rua ruuri, nui ake iti iho ranei, a ka ahei ki te hanga i tetahi ota i etahi ota ranei.
(2.) Ko ia ota pera ka meinga he ota na te Kooti i mahi i runga i te whakawakanga o te taitara, a me pera te whakahaere.
(3.) Ia ota a te Kooti a te Kooti Piira ranei i mahia i raro i tenei tekiona me whakatau i te whenua mai o te rua tekau ma ono o nga ra o Hurae, kotahi mano e waru rau e waru tekau, a me whakaatu ko te whenua e uru ana ki taua ota kua tino herea rawatia tona tuku haunga ia te riihi mo tetahi wa kaua e neke atu i te rua tekau ma tahi tau.
16. I te wa e ngaro ana te Perehitini i runga i tetahi take kaore nei e taea e ia te arai, ki te watea ranei taua turanga, ka whai mana te Minita ki te whakamana i tetahi o nga mema Pakeha o te Kaunihera kia tu hei Perehitini i runga ano i nga huarahi me te whiwhi ano hoki i nga mana ano mehemea nei he mea whakatu ia i raro i nga tikanga o wahanga tekiona toru o tekiona waru o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," o tekiona rua ranei o "Te Ture Whakanohonoho Whenua Maori, 1905."
17.

Mehemea kua tae atu tetahi kereme ki te Poari, e tono ana kia uiuia te taitara o tetahi poraka whenua e tetahi Komiti Poraka Papatupu, i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," engari:—

(a.) Kaore ano i pootitia he Komiti pera; ranei
(b.) Ko taua Komiti, mehemea ra i pootitia, kihai i tuku ripoata atu ki te Poari; ranei
(c.) Mehemea e whakaaro ana te Poari kaore e pai kia whakatuturutia te ripoata a tetahi Komiti pera, kia hangaia ranei tetahi atu ota mo runga i taua mea,—

ka ahei te Poari ki te tuku atu i taua kereme ki te Kooti, a hei reira tonu taua kereme ka kiia he tono whakawa take paanga i raro i nga tikanga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," a ka ahei kia whakahaerea peratia.

Engari ina tupono ki tetahi poraka kua oti te tuku he ripoata mona, tera ranei e tukua he ripoata mona, e te Papatupu Komiti ki te Poari, ahakoa he ripoata tarewa he mea tuturu ranei, hei reira ko taua ripoata, apiti atu ki nga pukapuka meneti o nga korero mo taua poraka, me whakatakoto katoa e te Poari ki te aroaro o te Kooti, a ka ahei te Kooti, ina whakahaerea te whakawakanga o te taitara, ki te tango i katoa i etahi wahi anake ranei o aua korero, a i runga i tana i whakaaro ai, me ana tikanga me ana ritenga i kite ai he tika, ki page 7te whakatau ko aua korero ko etahi wahi ranei o aua korero kua meinga hei wahi mo nga whakahaere o taua whakawakanga.
18. Ina tonoa e te Minita, ka whai mana te Kooti ki te whakatau i nga mea katoa e pa ana ki nga Maori no ratou nga painga o nga Taone Maori kua panuitia i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1902."
19. Mo ia tuunga Kooti Piira, ranei mehemea e noho tahi ana etahi Kai-whakawa tokorua tokomaha atu ranei, o te Kooti, ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa, i runga i te whakaae a e Minita Maori, ki te whakahua i te Kai-whakawa hei tiamana. Ko taua whakahuatanga ka pa mo tetahi tuunga motuhake, keehi motuhake ranei, mo nga tuunga pera katoa ranei, a ki te kore he whakahuatanga pera me tu ko te Kai-whakawa matamua hei tiamana.
20. Ahakoa te takotoketanga o tetahi ture e mana nei i naianei kua whakamanaia a kua whakahaua hoki te Kai-tiaki o te Katoa e tenei ture kia utu i nga moni e toru tekau ma iwa pauna tekau ma whitu hereni e ono kapa hui atu ki nga initareti kua hua mai i taua moni, i hoatu ki a ia hei moni kapeteihana mo nga wahi o Waikokopu No. 3 Poraka, Takiwa o Nuhaka, i tangohia nei i raro i nga tikanga o "Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894," mo runga mo nga ritenga o "Te Ture Haapa Poari o Waikokopu, 1902," ki nga tangata no ratou taua whenua i mua e mau nei o ratou ingoa i roto i te ota a te Kooti Whenua Maori i mahia i te rua tekau ma rima o nga ra o Hepetema, kotahi mano e iwa rau ma rua, e whakatau ana i nga moni kapeteihana hei utunga. Ko nga rihiiti a nga tangata no ratou taua whenua ka tau hei whakawatea rawa atu i te Kai-tiaki o te Katoa i nga kereme katoa ahakoa pewhea mo runga mo taua moni e toru tekau ma iwa pauna tekau ma whitu hereni e ono kapa me ona initareti kua kiia ake nei.
21. Ko nga moni kapeteihana kua whakataua, a muri ake ranei whakataua ai, e te Kooti mo runga mo tetahi whenua i tangohia i raro i nga tikanga o "Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894," hei pupuhitanga takete i Whanganui, ka ahei kia utua atu ki ia tangata i whakataua ai, a muri ake ranei whakataua ai, aua moni kapeteihana, ahakoa te takotoketanga o tetahi kupu whakahau, whakataunga, kupu tohutohu ranei, a tetahi Kooti o te ture; a ko te whakaaetanga, ko te rihiiti ranei, i hoatu e ia tangata kotahi o aua tangata mo tana hea o aua moni kapeteihana ka tino whakaea ka tino whakawatea atu i te Minita mo nga Moni o te Koroni hui atu ki nga apiha katoa me nga pononga katoa a te Kawanatanga mo runga mo nga moni kapeteihana i whakataua ki taua tangata.
22.
(1.) Notemea kua whakatutukitia nga tino take i whakaturia ai te Poari i raro i "Te Ture Tiaki Whenua Maori o te TaiRawhiti, 1902" (ka huaina i roto i tenei tekiona ko "taua Poari"), a e tika ana kia whakaitia iho nga taumahatanga o te whakahaerenga a nga ra e takoto ake nei: Na kua whakaaturia i konei ka ahei te Kawana ki te whakatu i tetahi Komihana hei whakahaere i nga mana o taua Poari; a, ina kahititia tona whakatuunga ko nga whenua katoa me nga taonga katoa i tukua ki taua Poari ka tau ki taua Komihana, me nga mana me nga kaha katoa o taua Poari ka tau a ka whakahaerea hoki e te Komihana, a hei reira ka whaka-page 8korea atu taua Poari a ka whakamutua ka whakawatearia atu ona mema.
(2.) Ko "Te Ture Tiaki Whenua Maori o te Tai-Rawhiti, 1902," kua whakatikatikaina e tenei Ture, penei na:—
(a.) Mehemea i roto i tetahi tiiti i mahia i raro i tekiona tekau ma rua o te Ture, kua hanga tetahi tikanga e taunaha ana i etahi whenua hei whakamama ake i te tino punga, a kua oti taua tiiti te whakaae e te Tumuaki Kai-Whakawa, ka whai mana taua tiiti ano me te mea nei kua tino puta he whakatau pera ano me nga kupu o taua tiiti i te Tumuaki Kai-whakawa i raro i nga tikanga o tekiona tekau o te Ture.
(b.) Notemea ko te nama e takoto ana hei utunga ki te Peeke o Niu Tireni kua utua katoatia atu ki nga moni i riro mai i runga i te hokonga me te moketetanga ranei o etahi o nga whenua e uru ana ki te tino punga me nga punga motuhake, me etahi atu kereme kua utua, me etahi atu whenua kua apitiria atu hei whakamama i te tino punga, a kua whakahaerea peratia ano etahi wahi ona, a i runga ano hoki i te mea i nui ake nga wahi o taua taunaha i wahangia e etahi o aua whenua i hoki iho nga wahi i wahangia e etahi, a e tika ana kia whakatikatikaina te ahuatanga o nga tangata e whai paanga ana ki ia mea kotahi o aua whenua: Kua whakamanaia a kua whakahaua hoki te Kooti Whakamana Take e tenei Ture ki te uiui me te whakatau mehemea ko tewhea wahi o te katoa o taua nama ki te peeke, hui atu ki nga kereme kua utua, me nga moni i pau i te whakahaerenga, e tau tika ana kia utua e ia poraka whenua kotahi, me te huarahi tika e whakatikatikaina ai te ahuatanga i waenganui i nga tangata whai paanga.
(c.) Ina whakahaere ia i nga mana kua whakawhiwhia ki a ia e tenei Ture me whakatau e te Kooti Whakamana Take ia mea kotahi i runga i nga huarahi tera e kitea e ia e pai ana e tika ana, i runga i te ata whakaaro marire ki ona ahuatanga katoa, a e kore e herea kia whai tonu i runga i tetahi tikanga motuhake e whakahaerea ana e nga Kooti o te ture o te tika ranei ki runga ki nga mokete i hanga e te Pakeha.
(d.) Ko te Kooti Whakamana Take, mo runga mo nga ritenga katoa o taua whakatikatikanga, ka whiwhi i nga mana katoa e whakawhiwhia ana e tekiona tekau o te Ture ki te Tumuaki Kai-whakawa.
(e.) Me tahuri taua Poari, te Komihana ranei, ki te whakarite i nga kupu whakahau me nga whakataunga katoa a te Kooti Whakamana Take me te mahi i nga hoko me nga mokete me era atu ahua tukunga katoa tera e whakahaua e te Kooti Whakamana Take hei whakatutuki i te whakatikatikanga.
(3.) Me mahi e te Kooti Whakamana Take he tikanga e whakaatu ana i nga whakatikatikanga e whakaarohia ana, a me whaka-page 9takoto taua tikanga ki te aroaro o te Paremete i mua mai o te tahi o nga ra o Akuhata, kotahi mano e iwa rau ma whitu, a kaua rawa e mahia tetahi mahi hei whakatutuki i taua whakatikatikanga kia pahemo ra ano te hikitanga o te Paremete i te tau kotahi mano e iwa rau ma whitu.
23.
(1.)

Ko te Komiti o tetahi poraka o etahi poraka whenua ranei i kaporeihanatia i raro i nga tikanga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," i raro ranei i "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," me ona whakatikatikanga ranei, ka tino whai mana, ina whakamanaia ia ki te pera, e tetahi kupu motini i paahitia i tetahi tino huihuinga o nga mema o te kaporeihana, ki te paamu i te whenua hei painga mo nga tangata no ratou, a mo runga i aua take ki te nama moni i runga i te huarahi mokete ki runga ki taua whenua ki runga ranei ki nga taonga ora me nga taonga noa o aua tangata no ratou. Ko aua mana me whakahaere i runga anake i te whakaae a te Poari o te takiwa kei reira nei te whenua e takoto ana, a i raro ano hoki i nga tikanga tera e whakatakotoria-a-rekureihanatia e te Kawana.

Engari mo runga mo nga tikanga o tenei tekiona ko nga moni katoa i namaia i runga i te mokete me nama anake ki tetahi o nga Tari whakaputa moni nama a te Kawanatanga; a e uru ana ki aua Tari whakaputa moni nama (a) te Tari o te Kai-tiaki mo te Katoa, (b) te Tari Inihua a Te Kawanatanga, (c) te Tari o te Komihana Whakaea i nga Moni Nama a te Iwi, (d ) te Tari Tuku Moni Nama ki nga Kai-noho whenua, (e) era atu Tari whakaputa moni a nama tera e whakahuaina e te Kawana i roto i tona Kaunihera i ia wa i ia wa mo runga i tera mahi.
(2.) Mo runga mo nga ritenga mokete i raro i tenei tekiona, ko nga here katoa i whakanohoia i mua, a muri ake ranei whakanohoia ai, ka ahei kia unuhia atu e te Minita Maori.
(3.) Ahakoa etahi kupu e rereke ana te takoto, ko nga tikanga o wahanga-tekiona (b ), (c), (d), me (e) o tekiona rua tekau ma iwa o "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1903," e whakatikatikaina nei e nga tikanga o tenei tekiona, me pa ki nga whenua katoa kua oti nga tangata no ratou te whakakaporeihana, a muri ake nei ranei peratia ai i raro i nga tikanga o nga Ture e pa ana ki te whakakaporeihanatanga o nga tangata no ratou tetahi whenua Maori.
(4.) Ahakoa etahi atu kupu kua uru ki roto ki tetahi Ture o mua atu i tenei, ko te whakaaetanga a te Komihana mo nga Whenua Karauna, a te Kai-tiaki mo te Katoa ranei, a te Apiha Whakahaere Whenua Maori ranei, kaore he tikanga e whakaputaina ai mo te riihi o tetahi poraka kua whakakaporeihanatia, mo tetahi wahi ranei o taua poraka, a kaua ratou, etahi ranei o ratou, e whiwhi e whakahaere ranei i etahi tikanga i etahi mana ranei ki runga ki taua whenua ki ona hua ranei, engari ko ia o aua riihi ka riro ma te Poari o te takiwa kei reira e takoto ana taua poraka e whakamana.
(5.) Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa ki te hanga rekureihana mo runga mo nga take katoa e whakaarohia ana e meatia ana ranei e tenei tekiona.
24.

Ko ia keehi kua oti e te Kawana, i raro i "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1897," te whakaae te page 10whakatuunga o tetahi kai-tiaki o etahi kai-tiaki ranei mo etahi whenua e whai take ana nga Maori, ka ahei ia, ina tonoa a tuhituhitia atu ki a ia e nga tangata e whai paanga ana e nga mea ranei o ratou e ora ana, ki te whakamutu i te kai-tiaki i nga kai-tiaki ranei e tu ana, me te whakatu i te kai-tiaki hou i nga kai-tiaki hou ranei tera e whakaingoatia e nga tangata whai paanga e nga mea ranei o ratou e ora ana, hei pupuri i nga whenua e pangia ana i runga i nga tikanga me nga whakaritenga e uru ana ki ia kirimene i tuhituhia i waenganui i nga tangata whai paanga me taua kai-tiaki hou, aua kai-tiaki hou ranei i hainatia i te aroaro o tetahi Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori, a hei reira tonu tau atu ai ki te kai-tiaki hou ki nga kai-tiaki hou ranei te taitara ki aua whenua pera katoa; engari ka mana tonu nga mokete, nga riana, nga kanataraka, me era atu mea katoa e tika ana kia utua e aua whenua i te wa e mau ana i nga ringa o te kai-tiaki tawhito o nga kai-tiaki tawhito ranei.

Engari hoki ko nga taonga kararehe katoa, nga kau, nga hoiho, me era atu ahua, a nga tangata whai paanga, ahakoa i runga i te ture i runga ranei i te tika, i puritia i mua e te kai-tiaki tawhito e nga kai-tiaki tawhito ranei, ka riro, i raro ano i nga tikanga kua kiia ake nei, ki te kai-tiaki hou ki nga kai-tiaki hou ranei tera e whakaturia i runga i nga huarahi kua kiia ake nei.
25. Ko te tiwhikete i whakaputaina i raro i te ringa o te Perehitini me te hiiri o te Poari e whakaatu ana i tetahi tuku ki, i tetahi riihi atu ranei a, te Poari, ranei mehemea he taone Maori i panuitia i raro i nga tikanga o "Te Ture Taone Maori, 1895," ko te tiwhikete a te Komihana mo nga Whenua Karauna o te takiwa kei reira nei te whenua e takoto ana e whakaatu ana kua whakakorea kua whakamutua ranei tetahi riihi, ka tau hei tino tohu pumau mo tera take; a me tahuri te Kai-rehita ina whakaaturia ki a ia, ki te hanga utu kore i nga whakatikatikanga katoa e tau ana hei mahinga ki runga ki te Pukapuka Rehita Whakawhiti Whenua i runga i te aronga o taua tiwhikete.
26. Kua whakamanaia kua a whakahaua e tenei Ture te Kooti Piira kia tirotirohia e ia te ripoata a te Roiara Komihana mo runga i nga tautohe e pa ana ki te taitara o Te Akau Poraka (tirohia Pukapuka Paremete G.-1, 1904), me nga whakataunga a te Tumuaki Kaiwhakawa o muri iho i raro i nga tikanga o tekiona tekau ma wha o "Te Ture Whakatau Kereeme Whenua Maori Whakatikatika Ture 1904," mo taua poraka, mo runga mo nga take kei te tautohetia e nga Maori no ratou te whenua mo nga rohe iwi mo nga rohe hapu ranei, a ki te whakatuturu, a mehemea e tika ana, ki te whakatikatika i runga i te tika o te keehi, i tetahi i etahi ota ranei i mahia i mua atu e te Kooti, e te Piira Kooti, e te Tumuaki Kai-whakawa ranei.
27.

Notemea i puta te kupu tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori, i te tekau ma waru o nga ra o Oketopa, kotahi mano e iwa rau ma rima kia tukua atu te pitihana a Hema te Ao ratou ko etahi atu ki te Kawanatanga kia uiuia: Tenei kua otatia a kua whakahaua hoki i konei ko ia Maori e kereme ana he whai paanga tona ki tera wahi o Maungatautari Poraka e mau ana ki nga Maori i naianei, ka ahei i roto i te marama kotahi i muri i te mananga o tenei Ture, ki te tuku whakaaturanga piira ki te Kooti Piira, whakahe mo te ota a te Kooti i mahi ai i runga i te whakawhakanga o nga take paanga ki taua page 11poraka; a, mehemea ka tukua taua whakaaturanga, ka whai mana te Kooti Piira ki te whakawa me te whakatau i taua piira ano tonu me te mea nei i tukuna atu taua whakaaturanga i roto i te wa kua whakaritea e tekiona waru tekau ma wha o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894":

Engari, i mua o te tahuritanga o te Kooti Piira ki te whakawa a ki te whakatau i taua keehi i waenganui i aua hunga, me whakatakoto atu e nga kai-piira ki te Kooti tetahi moni, e nui ana ki ta te Tumuaki Kaiwhakawa whakaaro hei whakaea i nga moni a nga kai-karo e pau, mehemea ka whakatikaina ko ratou i runga i te whakatau a te Kooti Piira:

Engari hoki, kaore rawa tetahi kupu o tenei tekiona e pa atu ki tetahi wahi o Maungatautari Poraka kua oti te hoko ki te Pakeha.
28. Hei whakatutuki i te kupu tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare o nga Mangai o Te Iwi, i tuhia i te rima o nga ra o Hepetema, kotahi mano e iwa rau ma rima, mo te pitihana No. 142, a Kaea Rowe (Willison) raua ko tetahi atu, o Urenui, kua meinga i konei, ahakoa te takotoketanga o tetahi atu Ture, ka ahei a Kaea Rowe, tetahi atu tangata ranei e kereme ana he whaipaanga tona, i roto i nga marama e toru i muri i te paahitanga o tenei Ture, ki te tuku piira atu ki te Kooti Piira, whakahe mo te ota a te Kooti i whakaturia ai nga kai-riiwhi mo Harawira Mokena, kua mate, a ka ahei taua Kooti Piira ki te whakawa me te whakatau i taua piira ano me te mea nei he mea tuku atu i roto i te wa kua whakaritea.
29. Hei whakatutuki i te kupu tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare o nga Mangai o Te Iwi, i tuhia i te rua tekau o nga ra o Oketopa, kotahi mano e iwa rau ma wha, mo te pitihana No. 833, a Raiha Weeti, kua whakahaua a kua whakamanaia hoki te Kooti Piira e tenei Ture ki te uiui a ki te whakatau i nga kai-riiwhi tika i runga i te tikanga Maori mo Hemi Rangiahua i roto i nga whenua katoa i nga whenua Maori ranei, me te hanga i te ota i nga ota ranei e whakaarohia ana e ia e tika ana hei whakaotinga hei whakamutunga tika mo nga take e tautohetohetia ana.
30. Notemea ko te Kai-tiaki mo te Katoa, i runga i te whaka-haerenga i ona mana i raro i "Te Ture Whakatau Rahui o Te Tai Hauauru, 1892," kua whakaae ki nga tena (tenders) mo te riihi-tanga o Wahanga C, wahi o Tekiona No. 1, Poraka II, Takiwa Ruri o Oeo, tona nui kotahi rau e waru tekau ma iwa eka kotahi ruuri toru tekau ma waru paati, me Wahanga D o taua tekiona me taua poraka nei ano, tona nui e iwa tekau ma whitu eka tekau ma iwa paati, engari kaore ano i whakaputaina e ia nga riihi mo aua wahi: A notemea hoki tera pea e hiahiatia aua whenua mo nga Maori e whai paanga ana ki aua wahi. Na reira kua meinga hei ture tenei e whai ake nei:—
(1.) A te paahitanga o tenei Ture ko nga kanataraka i waenganui o te Kai-tiaki mo te Katoa me nga kai-tena (tenderers) i tika mo aua riihi me whakamutu, a me kaua te Kai-tiaki mo te Katoa e whakaputa riihi mo aua wahi whenua kua kiia ake nei.
(2.) I roto i te marama kotahi i muri i te paahitanga o tenei Ture ko nga kai-tena (tenderers) i tika mo aua wahi whenua me page 12whakatakoto ki roto ki te Kooti o te Kai-whakawa Tuturu i Te Hawera, he kereme kapeteihana, e whakaatu ana i nga ahuatanga katoa o nga mate i pa i runga i te paahitanga o tenei Ture: a me hoatu he kape o aua kereme ki nga Maori e whai paanga ana ki aua whenua.
(3.) Me tahuri te Kai-whakawa Tuturu i Te Hawera, i roto i te marama kotahi i muri iho i te whakatakotoranga o tetahi kereme pera, ki te whakawa i taua kereme, a me whakahaere te whakawa-kanga o nga wahi o taua kereme ano tonu me te mea nei taua kereme he whakawa hiwiri i raro i tona mana i waenganui o te kai-kereme me aua Maori. Ka ahei kia tu he roia i roto i taua whakawakanga mo te taha ki te kai-kereme, ki nga Maori ranei.
(4.) Ko te whakatau a te Kai-whakawa Tuturu hei whaka-mutunga rawatanga mo taua kereme, a e kore e tika kia piiratia.
(5.) Ko nga moni kapeteihana e whakataua peratia ana me utu e te Kai-tiaki mo te Katoa, a ko te Ture tonu nei hei tango, ki nga kai-kereme i roto i te marama kotahi i muri i te hoatutanga o taua whakatau ki a ratou, i runga i te whakamananga a te Kai-whakawa Tuturu.
(6.) Ko nga moni i utua peratia e te Kai-tiaki mo te Katoa ka tau hei taunaha tuatahi ki runga ki aua whenua me nga moni reti katoa e tau ana hei utunga ki aua Maori kua kiia ake nei i roto o era atu rahui kei raro i te mana o te Kai-tiaki mo te Katoa, a kia whakahokoia ra ano ki te Kai-tiaki mo te Katoa ka whai initareti i runga i te rima pauna i te rau pauna i te tau.
31. Ko te Kooti Whakamana Take, te Kooti Piira, te Kooti, te Tumuaki Kai-whakawa, me te Kai-rehita, kua whakamanaia a kua whakahaua hoki e tenei Ture ki te mahi i nga mahi katoa e tika ana hei whakaoti hei whakatutuki i nga tikanga o tenei Ture.
32. A te paahitanga o tenei Ture a muri atu hoki, ko te piihi whenua kei Plimmerton, kei roto i te Takiwa Porowinitanga o Werengitana, ara tetahi rahui Maori e mohiotia ana ko Taupo No. 2, e whakaaturia nei i roto i te Kupu Apiti Tuarua ki "Te Ture Whakatikatika i te Ture Rahui Maori, 1896," kua meinga hei rahui purotu hei rahui wahi rongo nui ranei i raro i "Te Ture Rahui mo nga Wahi Purotu, 1903":—
(1.) Ma te Kai-tiaki mo te Katoa, i roto i nga moni tera e hoatu ki a ia hei kapeteihana i raro i tekiona rima o te Ture i whakahuatia tatatia ake nei, e whakapau nga moni e tika ana hei whakaora pai i te taiapa e tawhio nei i te urupa tupapaku e tu nei i runga i taua rahui, a ko nga toenga o aua moni me whakatau e ia, a ko nga hua e puta ana me whakahaere i runga i nga tikanga o wahanga-tekiona rua o taua tekiona.
(2.) Ko ia kanataraka e hangaia ana e te Kai-tiaki mo te Katoa mo te hoatutanga me te mahinga o nga rori mo taua rahui me whakatutuki e te Kawanatanga, engari ka whai mana te Kawana ki te whakatikatika i aua rori i runga i tana i mahara ai he tika.
(3.) Ko tekiona rima tae noa ki tekiona tekau, o "Te Ture Whakatikatika i te Ture Rahui Maori, 1896," kua whakakorea e tenei Ture.

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section