.jpg)
Acts Affecting Native Lands Etc. (In English and Maori), Passed by the General Assembly, Session 1904.
He Ture hei whakarite hei tiaki Kereme Paanga hoki, hei whakatika hoki i nga Ture e pa ana ki nga Whenua Maori
He Ture hei whakarite hei tiaki Kereme Paanga hoki, hei whakatika hoki i nga Ture e pa ana ki nga Whenua Maori.
Kua Meinga Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni, e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:—
| 1. | Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakarite Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1904" | ||||||||||
| 2. |
I roto i tenei Ture, mehemea ia kaore e taupatupatu ana ki nga tikanga o roto nei,— "Kooti Whakawa Tuarua" tona tikanga ko te Kooti Maori Whakawa Tuarua i whakaturia i raro i "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894": "Tumuaki Kai-whakawa" me "Kai-whakawa" ona tikanga ko te Tumuaki Kai-whakawa me tetahi Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori: "Kaunihera" tona tikanga ko te Kaunihera Whenua Maori i whakaturia i raro i "Te Ture Whakahaere Wheaua Maori, 1900," o te takiwa e takoto ai i roto te whenua e whakahuatia ana: "Kooti" tona tikanga ko te Kooti Whenua Maori: "Maori" e rite ana tona tikanga ki tona ahua ano e whakahuatia ai i roto i nga Ture: "Minita" tona tikanga ko te Minita mo te taha Maori, ko tetahi atu Minita ranei o te Karauna e whakahaere ana i ona mahi: "Kai-rehita" tona tikanga ko te Kai-rehita Takiwha Whenua o te takiwha e takoto ai i roto te whenua e whakahuatia ana: "Kooti Whakamana" tona tikanga ko te Kooti i whakaturia i raro i "Te Ture Whenua Maori (Whakamana Take), 1893." page 2 |
||||||||||
| 3. |
|
||||||||||
| 4. | Notemea, i runga i tona mahara e whai ana ia i nga tikanga o te tekiona rua tekau ma whitu o "Te Ture Whakatikatika Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1901," (e huaina i roto nei ko "taua tekiona rua tekau ma whitu"), i hainatia e taua Nireaha Tamaki tona ingoa ki te pukapuka whakakore i te Whakawa Nama 5496 i huaina ra i reira, a tukuna atu ana e ia kia tuhia rawatia ki te tari o te Hupirimi Kooti i Poneke: A notemea i whaka-taua e te Hupirimi Kooti kihai i whakamutua tikatia e taua pukapuka taua whakawa, a whakaputaina ana te ota whakanoa i taua whakakorenga, me te apiti atu i a Rewanui Apatari hei hoa mo te kai-tono, me te hoatu ma taua Rewanui Apatari e whakahaere taua whakawa: A notemea i timataria a Ereni te Aweawe, i te rua tekau ma tahi o nga ra o Tihema, tau tahi mano iwa rau ma tahi, i roto i te Hupirimi Kooti o Niu Tireni, Takiwa o Poneke, Nama 6894, hei whakawa i a John Holland Baker raua ko John John William Allman Marchant, he kereme pera ano, a he tono whakaoranga pera ano me te kereme a Nireaha Tamaki i roto i taua Whakawa Nama 5495: A page 3 notemea kaore ano kia whakawakia aua tono, a kua tuhia e taua Rewanui Apatari me taua Ereni te Aweawe ta raua whakakore i aua tono a kua tuhia ki te tari o te Hupirimi Kooti i Poneke: A notemea i runga i nga mahi i whakahaerea i ia wa e nga kai-tono, kua puta ake te awangawanga, a muri ake nei ranei te puta ake ai te awanga-wanga kei kore ano pea e tino mutu aua whakawa, a he mea tika kia mohiotia tuturutia te korenga atu o aua Whakawa Nama 5496 me te Nama 6894, me era atu whakahaerenga (mehemea ra ia he pera) e tarewa mai nei i roto i tetahi Kooti mo aua tautohe i whakahuatia ra i roto i taua tekiona rua tekau ma whitu e rite ana te tono whaka-puta oranga me era i tonoa ra i roto i aua whakawa, e rite ana ki etahi wahi o aua tono, e meinga ana kua whakamutua, me kore e tau ma aua kai-tono ma tetahi ranei o aua kai-tono e utu nga moni i pau a te kai-tawari a nga kai-tawari ranei o aua Whakawa Nama 5496 me te Nama 6894, a ko nga tikanga o nga wahanga-tekiona kotahi tae atu hui atu hoki ki te tuawha o taua tekiona rua tekau ma whitu e meinga ana i konei e mana tonu ana a me mana tonu ano i tino whakamutna aua whakawa i raro i nga tikanga o taua tekiona rua tekau ma whitu: Engari hoki ko te kupu "kai-tono" o roto o taua wahanga-tekiona tuawha me pa atu ki taua Nireaha Tamaki me era atu tangata e kitea ana e te Kooti i utu tahi atu ki a ia, i runga ranei i tona mohio me tona whakaae, i nga moni i pau i runga i taua Whakawa Nama 5496. |
||||||||||
| 5. | Ina whakawakia he tono roherohe mo Parengarenga Nama 5 Poraka, me ahei te Kooti ki te whakauru ki nga ota roherohe i nga ingoa o nga Maori e kitea ana i mahue o ratou ingoa ki waho o te taitara tuatahi o taua Poraka, a me ahei hoki te Kooti ki te whakarite hou ano i nga take whaipaanga, me nga taunaha me nga moni e tika ana kia utua, a ko nga tono roherohe kihai nei i whakawakia i mua ka meinga e whaimana tonu ana. Ko aua ota roherohe katoa ka pangia a me haere tahi hoki i runga i te whakawhitinga o te whenua ki te Kaunihera i raro ano i nga tikanga kua whakaritea nei i te tekiona toru o tenei Ture. | ||||||||||
| 6. |
E whakamanaia e whakahaua ana hoki te Kooti kia whiri-whiri ko wai ma nga tangata whaitake ki te whenua e mohiotia nei ko te "Tekiona 1, Poraka V., Takiwa Ruri o Ohinemuri," e tae ana ki te kotahi rau eka nui atu iti iho ranei, i runga ano i te kupu whakaae o te tau tahi mano waru rau waru tekau mo runga mo te tautohe mo te rohe o te Hikutaia Poraka, a me whakaputa he ota pera e te Kooti. Ko aua ota pera ka meinga he ota na te Kooti i whakaputaina i te whakawakanga take, a me whakahaere pera ano. |
||||||||||
| 7. | Ahakoa rereke nga tikanga o era atu Ture e mana mai neit ko te Rahui Maori i te Poraka V., Takiwa Wea o Clyde, e tae ana ki te tahi tekau ma iwa eka rua ruri rua tekau paahi, e mohiotia nei ko "Te Rahui a te Kopu," e puritia mai nei e te Kai-tiaki mo te Katoa kua rehitatia i raro i "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," ko ia te tangata whaitake ki taua whenua, me whakawhiti e te Kai-tiaki mo te Katoa.ki nga Maori e tika ana, e kitea ana ranei e te Kooti Whenua Maori e tika ana mo ratou taua whenua, engari me pa ano ki taua whenua ona riana, utu, taumaha ranei e mana mai nei; a me pupuri taua whenua e nga Maori e whaitikanga ana ki taua wahi, kia page 4 tan tutnru ki a ratou ano he whenua Maori, i runga ano i tona tikanga o ena kupu "whenua Maori," kua whakamaramatia i "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1900," me ona whakatikatikanga, ano i maha atu i te tokorua nga tangata whaitake ki taua whenua i te wa i timata ai te mana o taua Ture. |
||||||||||
| 8. | Ko tera taha o te Waimarino Poraka kua hokona mai nei e te Karauna i nga Maori, e huaina nei taua wahi ko Tawata, e tae ana ki te kotahi mano rima rau eka, e rahuitia ana i konei mo nga Maori e kitea ana e te Minita i runga i tana whiriwhiringa, a e noho mai nei, kua rnaha nei nga tau e noho ana i reira, a e noho whenua koie ana;. me kaua e uru ki taua rahui nga wahi whenua e whakaritea ana e te Minita hei tautoko i te mahi whakahaere tima i te awa o Whanganui, hei wahi nohoanga hoki mo te hunga e haerere ana ma reira. Ko taua whenua e rahuitia nei e tenei Ture me kaua e pangia a muri ake nei e nga tikanga o "Te Ture Tiaki mo te Awa o Whanganui, 1891," o nga Panui ranei i whakaputaina i raro i nga tikanga o taua Ture. | ||||||||||
| 9. | I runga i te whakataimga a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare Runanga o te Paremete mo runga mo te Pitihana Nama 226 o te tau 1895, a Pirinata te Rito me etahi atu, ko te ota a te Kooti Whenua Maori, o te iwa o nga ra o Aperira, tau tahi mano warn rau iwa tekau ma wha, i whakataua i te whakawakanga o nga take o te Paraumu Poraka, ka meinga e pangia ana e te tono whakawa tuaiua e whakahuatia ra i roto i taua pitihana, a e meinga ana kei te whaimana tonu taua tonu, a kaore ano kia whakanoaina i runga i ta te ture tikanga, a me whakawa i raro ano i nga tikanga o te tekiona iwa tekau ma wha o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894." | ||||||||||
| 10. | Kia mana ai te whakataunga a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare Runanga o te Paremete, o te rua tekau ma iwa o nga ra o Hepeterna, tau tahi mano iwa rau ma wha, mo runga mo te pitihana a Ani Kirimana, ko te poraka whenua e huaina nei ko Te Kopuni, e wha ran rima tekau ma wha eka nui atu iti iho ranei, i te Takiwa Ruri o Uawa, e pangia ana e nga tuku kua rehitatia tikatia ki ta te ture, haunga atu nga tuku a wira, engari ano mo te paanga tika ake o te kai-tuku nama te wira, e meinga ana i konei he whenua Maori i runga i tona tikanga kua whakaritea mai i roto i "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894"; a e whakakorea atu ana e tenei Ture te Karauna karaati me nga ota katoa a te Kooti Whenua Maori kua mahi a i mua ake nei mo taua whenua. | ||||||||||
| 11. |
Notemea kua maha ke nga pitihana a nga Maori, kua tukuna mai ki te Paremete whakaatu mai i nga mate kua pa ki a ratou, me nga take e hapa ana ki ta te ture mo runga mo etahi whakariteuga whakataunga ranei a te Kooti Whakamana, a te Kooti Whakawa Tuarua, me te Kooti, mo runga mo nga whenua e ki nei ratou e whaipaanga ana ratou ki aua whenua. A notemea i runga i te whiriwhiringa a te Komiti mo nga mea Maori o te Whare Runanga o te Paremete i aua pitihana, i puta te whakatau he mea tika kia ata whiriwhiria ano nga keehi kua whakahuatia ake nei i te Kupu Apiti Tuarua o tenei Ture, kia taea ai te whakatau totika i aua take. No reira, ka meinga hei ture enei take e whai ake nei—ara: Me whaimana te Kawana i runga i tana Ota Kaunihera ki te whakatu Roiara Komihana hei whiriwhiri i nga kereme me nga putake o rpto o aua page 5 Me whaimana te Kawana i runga i tona Ota Kaunihera ki te whakatu Roiara Komihana hei whiriwhiri i nga kereme me nga kupu whakaatu mai o roto o nga pitihana kua whakahuatia i roto i taua, Kupu Apiti Tuarua, me te tuku mai i ana kupu tohutohu mai mo ia keehi, i runga i tana i kite ai e tika ana mo ia keehi. Ko ia kupu tohutohu pera mai me whakatakoto ki te aroaro o te Paremete i tona wa tata rawa e taea ai; a me mana tenei Ture hei kupu whakatupato kia kaua ai e taea te rehita etahi atu tukunga e pa ana ki ana whenua, kia kaua ai hoki e taea te whakaputa he ota e puritia mai ana e te Kooti, kia oti ra ano i te Kawana te whakarite he tikanga mo runga mo te kupu tohutohu mai a te Roiara Komihana mo runga mo ia keehi i runga i nga tikanga kua whakaritea ake nei. |
||||||||||
| 12. |
Notemea ko nga whenua kua whakahuatia ki te Kupu Apiti Tuatoru e man ake nei, i rahuitia i raro ano i nga tikanga o te Ture e mana ana i ia wa mo ana tu mahi, mo nga Maori kua ata whakaritea, mo nga Maori o etahi iwi, etahi hapu ranei, mo etahi ranei o ratou: A notemea kaore ano kia whakaputaina he Karauna karaati tetahi atu pukapuka whaitaketanga ranei mo etahi o ana whenua, a e kiia ana ko nga Karauna karaati i whakaputaina mo etahi o aua whenua kaore i whakaputaina mo te katoa o nga tangata i rahuitia ai mo ratou aua whenua: Notemea hoki kua roherohea e te Kooti Whenua Maori etahi o aua whenua me te mahi ota whakatu kai-riiwhi, me etahi atu ota mo aua whenua; Notemea hoki e tika ana kia ata whakataua kia whakatuturutia hoki nga take ki aua whenua; kua meinga hei Ture, enei tikanga, ara,— Me whaimana te Kooti, i runga i te to no a te Minita a tetahi tangata ranei e ki ana e whaitake ana ia, ki te whiriwhiri me te whakatau ko wai ma nga tangata i rahuitia ai aua whenua hei painga mo ratou, me te whakatau i nga paanga o aua tangata me te whakatu kaiwhakakapi mo nga tangata kua mate atu, me te whakaeke here, ritenga tikanga ranei i runga i te ahuatanga o ia keehi, me te ahei ano te tono whakawa tuarua ki te Kooti Whakawa Tuarua. Me whaimana hoki te Kooti ki te whakahau kia whakaputaina he taitara hou, me te whakamana, whakatika, whakarereke, whakakore atu ranei i nga taitara kua whakaputaina i mua, me nga ota, me nga whakataunga kua mania i mua e te Kooti ahakoa i whaimana ki te pera kaore ranei. Ko ia ota a te Kooti, ki te kore e whakarereketia e whakakorea ranei i runga i te whakawa tuarua, me nga ota a te Kooti Whakawa Tuarua e mahia ana i runga i nga tikanga o tenei tekiona, me whaimana, ahakoa nga tikanga o "Te Ture Tiaki Take, 1902," o tetahi atu Ture ranei e mana mai nei, a me tika kia rehitatia ano he ota na te Kooti i mahia i raro ano i ona mana. Ka ahei te Kooti, te Tumnaki Kai-whakawa ranei ki te whakahoki whakamuri i te ra hei timatanga mai mo te taitara e whakataua ana i runga i nga tikanga o tenei tekiona. |
||||||||||
| 13. |
Notemea e kiia ana ko nga whenua e mohiotia nei ko te Rota 22, Parihi o Rangitaiki, Rota 337, Parihi o Waioeka, me te Rota 340, Parihi o Waioeka, i rahuitia, i meatia ranei kia rahuitia i nga whenua i tangohia i raro i nga tikanga o "Te Ture Whaka page 6 Me whaimana te Kooti ki te whiriwhiri i aua rahuitanga, i aua whakaritenga ranei kia rahuitia, me te rapu i ona tikanga mo ia keehi, me te rapu me te whakatau ko wai ma nga tangata (mehemea ia he pera) e tika ana kia whakaputaina ki a ratou he Karauna karaati he pukapuka whaitaketanga ranei, me o raton hea whaipaanga ki aua whenua me te whakaatu i nga here, me nga ritenga, me nga tikanga (mehemea ra he pera) me pa ki aua whenua, me te watea ano o te tono whakawa tuarua ki te Kooti Whakawa Tuarua. Ko nga ota e mahia ana e te Kooti i a ia e whakahaere ana i nga mana e tukuna atu ana i runga i nga tikanga o tenei tekiona, e mahia ana ranei e te Kooti Whakawa Tuarua i runga i te tono whakawa tuarua, ka meinga he ota i whakaputaina i runga i te whakawa take, a me ahei kia rehitatia kia pewheatia ranei ano he pera. |
||||||||||
| 14. | Notemea kua tukuna mai etahi kupu tohutohu mai a nga Komihana i whakaturia e te Kawana hei whiriwhiri tikanga mo Te Akau Poraka, e mau mai nei aua kupu i roto i te Pukapuka o te Paremete G-l, tau 1904: A notemea e tika ana kia whakaotia tuturutia nga tautohe mo Te Akau Poraka: No, reira, ka meinga hei ture, kia ahci te Tumuaki Kai-whakawa, i te mea kua whiriwhiria e ia i roto i te Kooti e puare ana ki te katoa, ki te whakamana i nga kupu tohutohu mai a aua Komihana, me te whakarereke, whakangawari, whakatikatika ranei i runga i tana i mahara ai he mea tika; a ko ia ota e mahia ana e te Tumuaki Kai-whakawa i raro i tenei tekiona ka meinga he ota na te Kooti Whakawa Tuarua a me whakamana ano he pera. | ||||||||||
| 15. | Notemea ko etahi tuku a riihi o etahi roherohenga o te Rahui Maori i Kaiapoi kua mahia i mua ake nei e etahi tangata i maharatia ra kua tau ki a ratou he whaitaketanga ki aua whenua i runga i nga wira a etahi o nga tangata whaitake o mua kua mate atu nei: Notemea hoki kua whakataua i muri mai nei e te Hupirimi Kooti ko tetahi tukunga a wira (a Mikaera Turangatahi, kua mate atu nei taua tangata, a i whaitake ia ki te tekiona 31, Rahui Maori i Kaiapoi) kaore i whaimana: A notemea e tika ana kia tiakina nga kai-tango riihi i mahi tika ra ratou i runga i to ratou mahara e whaimana ana taua mahi: Kua meinga ko aua riihi katoa kua whakaotia e te tangata i tau ki a ia te whenua i raro i te wira a tetahi tangata whaitake pera kua mate atu nei, me whaimana ano me pa atu hoki ki nga tangata kua kitea ko ratou te hunga tika kia tau ki a ratou te hea te whaipaanga ranei o te tangata whaitake kua mate atu ra, ano na ratou ake i mahi aua riihi. | ||||||||||
| 16. |
|
||||||||||
| 17. | Ko te tekiona tekau ma whitu o "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895," e whakatikaina ana e tenei Ture, ano i whakatikaina mai i te wa i paahitia ai taua Ture, ara ka apitiria atu ki taua tekiona enei kupu "te kaiwhakakapi ranei o tetahi tangata whaitake kua rehitatia." | ||||||||||
| 18. | Kua whakatikaina e tenei Ture te tekiona rima o "Te Ture Whakatikatika Kereme Whenua Maori, Whakatikatika Tore, 1901," ara ka whakaurua atu enei kupu "whanaunga tata ranei" ki muri o te kupu "uri." | ||||||||||
| 19. | Kaua e taea te tono, a ka meinga kihai i taea te tono he utu pane kuini mo runga mo tetahi tieki utu moni i tuhia i whakaputaina i raro i nga tikanga o te tekiona wha tekau ma waru o "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1900," mo runga ranei mo tetahi ota, rihiiti ranei i tukuna e te Kaunihera mo te taha ranei ki te Kaunihera, i raro i nga tikanga o taua Ture, mo runga ranei mo nga rihiiti mo nga moni i whakahokia ki nga kai-tono kihai i whakaritea a raton tono, mo runga ranei mo nga tiiti mo nga pukapuka whakawhiti whenua ranei ki te Kaunihera ahakoa pewhea te take i tukuna atu ai. | ||||||||||
| 20. | I te mea kua whakawhitia atu he whenua ki te Kaunihera i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1900," me panui e te Kawana ki te Gazette me te Kahiti te whakaatu kua whakawhitia: A ina tae atu ki te Kai-rehita te whakaatu atu me te tauira o te Gazette me te Kahiti i panuitia ai ki roto, hui atu ki nga ota a te Kooti, a te Kaunihera ranei (mehemea he pera) whakatau i nga take ki te whenua, me nga ota whakatu kai-riiwhi e pa atu ana, kei reira me rehita ko te Kaunihera te hunga whaitake ki te whenua, a me tuhi aua ota hei tohu mo te rironga kia tiakina mo nga Maori a whakahuatia ana o ratou ingoa i roto, i raro ano i nga tikanga o te tekiona tahi rau rua tekau ma rua o "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," a kei reira me pupuri me whakahaere taua whenua e te Kaunihera, i raro anoi aua ritenga me aua tikanga tiaki: Engari me kaua e whakaputaina e te Kaunihera he riihi e rite ana ki te riihi whaimana haere tonu pera me era kua whakahuatia mai ra i roto i"Te Ture Whenua, 1892," me ka kore e whakaaetia e te Kawana i runga i te page 8 whakaatutanga kia mohio mai it, na te kino o te whenua na te matara ke atu ranei i kore ai e taea to tuku i runga i tetabi atu huarahi. |
||||||||||
| 21. | Ki te pooti tetahi mema o te Kaunihera mo runga mo tetahi putake e whiriwhiria ana e te Kaunihera, a e pa atu ana ia ki aua take, ahakoa pa atn a ia ake, pa atu ranei ma waho ke, me mutu tona tuunga mema, a me kaua ia e ahei kia pootitia hontia mai, kia whakaturia houtia mai ranei i roto i nga tau e toru o muri atu. Ko te tiwhikete a te Tumuaki o te Kaunihera hei tohu tnturu kua mahi pera, te mema ra. | ||||||||||
| 22. | Ko ia mema e tango ana e tono ana ranei kia utua ki a ia he utu mona mo tona whakahaerenga, utu komihana, utu pewhea ranei mo tetahi putake e whakahaerea ana e te Kaunihera, ina whakataua tona hara i te aroaro o tetahi Kai-whakawa Takiwa, ka tika kia utu i te whiu kia kaua e hipa ake i to utunga tuaruatatiga i te moni i utua peratia atn ki a ia, i tonoa atu ranei kia utua atu ki a ia, apiti atu hoki te whiu ki te whareherehere, me te whiu ranei ki te whareherehere mo tetahi wa kia kaua e roa atu i te toru marama, me te whakawhiwhi ki te mahi taimaha me te kore mahi ranei, ina kore e utua te moni kua whakataua hei whiu niona. | ||||||||||
| 23. | Ko te Kooti Whakamana, me te Kooti Whakawa Tuarua, me te Kooti, me te Tumuaki Kai-whakawa, me te Kai-rehita e whakamanaia ana e whakahaua ana hoki kia mahi i nga mahi katoa e tika ana hei whakahaere hei whakamana hoki i nga tikanga o tenei Ture. |
