Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Acts Affecting Native Lands Etc. (in English and Maori), Passed by the General Assembly, 1903.

Niu Tireni. — Te Ture Whakatikatika I Te Ture Kaunihera Maori, 1903

page 1

Niu Tireni.
Te Ture Whakatikatika I Te Ture Kaunihera Maori, 1903.

He Ture hei whakatikatika i "Te Tare Kaunihera Maori, 1900."

Kua Meinga Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:—

1. Te Ingoa Poto o tenei Tare ko "Te Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori, 1903," a me korero ia ano ko ia tonu tetahi wahi o "Te Ture Kaunihera Maori, 1900 " (ka huaina i raro nei ko "te tino Ture").
2. Kua whakatikatikaina e tenei Ture te tino Ture, penei me tenei e whai ake nei, ara,—
(a.) I te tekiona iwa o te tino Ture: Kua apitiria atu ki te waha-nga-tekiona ono nga kupu e whai ake nei: "a ka ahei hoki ia, mehemea ra ka whakaaro ia e tika ana kia peratia, ki te whakamutu i tetahi mema o te Kaunihera, a ko te nohoa-nga i watea i runga i taua whakamutunga ra me whaka-kapi i runga i nga huarahi kua whakaritea e te wahanga-tekiona i runga ake nei."
(b.) I te tekiona tekau o te tino Ture: Kua whakakorea te kupu "Poari" i te wahanga-tekiona whitu, a kua hoatu hei whakakapi mo tera ko te kupu nei "Kaunihera."
(c.) I te tekiona tekau ma ono o te tino Ture:—
(i.) Kua apitiria atu nga kupu e whai ake nei ki te mutunga o te wahanga-tekiona wha: "me te harihari atu a te Maori a etahi atu tangata ranei i te waipiro ki roto ki nga kainga Maori, ki nga pa Maori ranei."
(ii.) Kua apitiria atu nga kupu nei "me nga kainga Maori ranei me nga rori me nga tiriti ranei o taua kainga" ki te mutunga o wahanga-tekiona waru.
(iii.) Kua apitiria atu ki muri i te kupu "hei" i te wahanga-tekiona tekau ma ono, enei kupu, "hanga i nga."page 2
(iv.) Kua apitiria atu ki te mutunga o te wahangatekiona tekau ma iwa nga kupu nei "a hei utnnga ma nga tangata e hara nei i te Maori mo te korenga i whakarite mo te takahanga ranei i tetahi paero i hanga e te Kaunihera i raro i nga wahanga-tekiona wha, rima, tekau ma tahi, tekau ma toni, tekau ma wha, tekau ma rima ranei o tenei tekiona.
(v.) Kua apitiria atu ki taua tekiona tekau ma ono te wahanga-tekiona e whai ake nei:—
  • "(21.) Hei whakariterite tikanga mo nga mea e haereere ana i runga i nga tiriti me nga rori o nga kainga Maori me nga pa Maori."
(d.) I te tekiona tekau ma waru o te tino Ture: Kua apitiria ki muri o te kupu "Officer" nga kupu nei "Health Officer ranei mo nga Maori, tetahi Sanitary Inspector ranei i whakaturia mo nga takiwa Maori e te Minita Maori e te Minita mo te Public Health ranei."
(e.) I te tekiona rua tekau ma toru o te tino Ture: Kua apitiria ki taua tekiona nga kupu nei "i raro ano i nga rekureihana tera e hangaia e te Kawana hei tohutohu mo te Kaunihera."
(f.) I te tekiona rua tekau ma rima o te tino Ture: Kua apitiria ki muri i te kupu "Ture" nga kupu e whai ake nei: "mehemea ranei ki te kore e whakaae tetahi tangata e hara nei ia i te Maori ki te utu i tetahi whaina i whaka-taua i akina ranei ki runga ki a ia i raro i nga tikanga o tetahi paero i hanga i raro i te wahanga-tekiona wha, rima, tekau ma tahi, tekau ma toru, tekau ma wha, me te tekau ma rima o te tekiona tekau ma ono o tenei Ture.
"Engari ki te whakataua kia utu whaina tetahi tangata, ka ahei ia ki te tono atu kia whakawakia tuaruatia e te Kai-wha-kawa Tuturu, mehemea ra ka utua atu e ia ki te Tiamana o te Kaunihera o te Komiti Marae ranei nana i whakawa, nga moni kaua e hipa ake i te toru pauna, hei whakarite mo nga moni e pau i te whakawa tuarua."
3.
(1.) Hui atu ki te whaina i whakataua e te Kaunihera mo te takahanga o tetahi paero i raro i te tekiona tekau ma ono o te tino Ture, ko ia tangata, ahakoa he Maori he tangata ke atu ranei, e hari ana i te waipiro ki roto ki tetahi kainga Maori, pa Maori ranei, e ahei ana, ina whakataua tona hara i te aroaro o tetahi Kai-whakawa Tuturu, te whaina i a ia mo tona haranga tuatahi kia kaua e nui atu i te tekau pauna, a mo tona haranga tuarua mo ona haranga ranei a muri atu kaua e nui atu i te rua tekau pauna, kia kotahi marama ranei ki te whareherehere mo ia haranga pera ona.
(2.)

Kaua tetahi kupu o roto nei e kiia kei te arai i te haringa atu o te waipiro ki roto ki tetahi kainga Maori, pa Maori ranei, mehemea e haria atu ana e tetahi tangata i runga i te mana o te tiwhikete whakaae pera atu a tetahi takuta kua rehitatia, a e whakaatu ana i roto i taua tiwhikete e whaitake ana taua waipiro hei painga hei oranga hold mo te mate o taua tangata, o tetahi atu tangata ranei o roto o taua kainga Maori, pa Maori ranei:

Engari me pa atu ano ki taua tangata nga whiu me nga whaina kua whakahuatia ake nei mehemea e tukuna ana e ia kia kainga taua page 3waipiro e tetahi atu tangata kaore ra i whakahuatia tona ingoa i roto i taua tiwhikete.

(3.) I ia whakawa e whakahaerea ana i raro i tenei tekiona e kore e ahei hei karo kia kiia kaore i hoatu te utu mo te waipiro ki te tangata e whakawakia ana.
(4.) Ko nga waipiro katoa e haria ana e urn ana ranei ki roto ki tetahi kainga Maori, pa Maori ranei, a e takahi ana i tetahi o aua paero ka murua, a ka ahei aua waipiro hui atu ki ona ipu te muru atu e te Tiamana o te Kaunihera e tetahi atu tangata ranei i whakamanaia e ia i runga i tetahi pupapuka i tuhituhia, a me whaka-haere i runga i te tikanga ano he waipiro tera i murua i raro i "Te Ture Raihana, 1881."
4.
(1.)

Mo runga mo nga ritenga o te wahanga-tekiona tekau o te tekiona tekau ma ono o te tino Ture, ka ahei te Kawana, ina wha-kaaro ia e tika ana, i runga i te kupu tohutohu a te Kaunihera, ki te rahui i ia tahuna tio, kuku, pipi rauei, i tetahi hiinga ika ranei, kia motuhake hei mahinga pera ma nga Maori o taua takiwa, ma nga hapu me nga iwi Maori ranei e tohutohungia ana:

Engari hoki ina whakaritea e te Kawana tetahi rahui pera, me ata whakaaro ano ia me mahara ano hoki ki tetahi oranga kia watea atu mo nga tangata e noho ana i taua takiwa.

(2.) Ko te panui mo aua rahuitanga me perehi ki roto ki te Gazette me te Kahiti.
5.
(1.) Ka ahei te Kaunihera kite whakatu i etahi Maori o roto i tetahi kainga Maori, pa Maori ranei, hei Komiti, engari kaua e iti iho i te tokotoru e maha atu ranei i te tokorima aua tangata, a me hua he ingoa mo ratou ko te Komiti Marae, otira, ki te whakaaro te Kaunihera e tika ana kia peratia, me whakatu, kia kotahi tonu he Komiti mo ia taki-rua, mo ia taki-maha atu ranei kainga Maori, pa Maori ranei, a mo runga mo ia o aua Komiti me pa nga tikanga e whai ake nei:—
(a.) Ka ahei te Kaunihera i runga i tana whakatau ki te tuku mana atu ki te Komiti hei whakahaere hei whakatutuki i tetahi i katoa ranei o ana paero i roto i tetahi kainga Maori, pa Maori ranei.
(b.) I runga i te tukunga atu o taua mana, ka ahei te Komiti ki te whakawa i nga takahanga katoa o nga paero, ki te whakatau i nga whaina kua whakaritea mo aua takahanga, ki te tono kia utua nga whaina, a ki te whawha atu ina utua, i runga ano i nga tikanga kua whakatako-toria.
(c.) Ko nga moni whaina katoa e riro ana i te Komiti, apiti atu ki te pukapuka kaute o aua moni, me tuku atu i ia wiki ki te Tiamana o te Kaunihera.
(d.) Ki te kore e whakaae tetahi tangata ki te utu i tetahi whaina i whakataua e tetahi Komiti mo te takahanga o tetahi paero, me ripoata e te Komiti taua takahanga me tona ahua, me ana whakahaerenga whakawa katoa mo taua take, ki te Tiamana o te Kaunihera.
(e.) Ka ahei te Kaunihera ona mema tokotoru ranei (engari ko te Tiamana tetahi o ratou) ki te whakahaere tikanga mo taua ripoata i runga i ta ratou i whakaaro ai e tika ana.page 4
(f.) Me whakahaere e te Komiti i ia wa i ia wa nga mahi e whakahaua ana e te Kaunihera kia mahia e ratou.
(2.) Ko tenei tekiona hei whakakapi mo te tekiona tekau ma whitu o te tino Ture, a ko taua tekiona me te wahanga-tekiona rua o te tekiona rua o "Te Ture Whakatikatika i te Tnre Kaunihera Maori, 1901," kua whakakorea atu e tenei Ture.
6. Ka ahei te Kaunihera i runga i te whakaae a te Kawana, i ia wa i ia wa ki te whakarite i nga mutunga me nga rohe o nga kainga Maori, pa Maori ranei, i runga i te panui i whakapiria ki tetahi wahi marama i roto i taua kainga i taua pa ranei, a me whakatakoto he kape o taua panui ki roto ki te tari o te Kaunihera a me tuwhera tonu hei tirohanga ma te katoa.
7.

Ahakoa nga kupu o te tino Ture, ko nga mema i pootitia mo nga Kaunihera katoa i rokohanga e tu tonu ana i te paahitanga o tenei Ture, haunga ia nga mea e whakamutua ana i runga i te ture, me tu tonu hei mema a taea noatia te toru tekau ma tahi o nga ra o Hanuere, tau tahi mano iwa rau ma ono.

Engari ia ko nga mema me nga Kai-tohutohu Kaunihera i whakaturia e te Kawana i raro i nga tikanga o te tino Ture, hui atu ki nga mema i whakaturia hei whakakapi mo nga mema i pootitia, ki te kore e whakaturia houtia, ka mutu to ratou mematanga ina pau nga tau e toru timata atu i te ra i whakaturia ai ratou, haunga ia ki te rokohanga e taua toru tekau ma tahi o nga rato Hanuere, tau tahi mano iwa rau ma ono, heoi ka mutu i taua ra.

8.
(1.) Mo runga i te rehitatanga o nga kuri a nga Maori, kua tu te Kaunihera hei "ropu takiwa," a kua whakawhiwhia ia, i runga i nga huarahi katoa e taea ana, ki nga mana katoa o taua ropu i runga i nga tikanga o "Te Ture Rehitatanga Kuri, 1880"; a ko nga rehitatanga katoa e mahia ana e te Kaunihera, e mahia ana ranei i raro i tona mana, me nga utunga katoa o nga whii me nga whaina i raro i tenei Ture ki roto ki nga Kaute Moni a nga Kaunihera Maori, ka kiia he rehitatanga a he utunga ki roto ki te District Fund i runga i nga tikanga o taua Ture.
(2.) Timata atu a a muri atu hoki i te tahi o nga ra o Hanuere, tau tahi mano iwa rau ma wha, ko te Kaunihera anake e whai mana ki te rehita i nga kuri a nga Maori, engari ka ahei noa atu ia Kaunihera i runga i tana i whakaaro ai he tika ki te whakariterite tikanga i waenganui ia raua ko tetahi ropu takiwa Pakeha hei rehitatanga mo aua kuri.
(3.) Ko tenei tekiona hei whakakapi mo te wahanga-tekiona whitu o te tekiona tekau ma ono o te tino Ture, a kua whakakorea e tenei Ture taua wahanga-tekiona.
9. Hei whakatutuki i katoa i etahi ranei o nga kupu tohutohu a te Huihuinga Nui o nga mangai i tu i raro i te tekiona rua tekau ma iwa o te tino Ture, ka ahei te Minita Maori i ia wa i ia wa ki te hanga rekureihana hei whakatikatika, hei whakarereke, hei whakakore ranei i nga paero e mana nei o tetahi Kaunihera, ki te hanga ranei i etahi paero hou, a ko aua rekureihana ina whakamanaia e te Kawana a ina oti te perehi ki roto ki te Gazette me te Kahiti, me whaimana a me whakahaere ki roto ki nga takiwa e huaina ana i reira, a ka whai mana ki reira aua rekureihana ano he paero i ata mahia e nga Kaunihera o aua takiwa.page 5
10. Ko nga paero a te Kaunihera o te takiwa kei reira nei tetahi whenua karinga kapia e takoto ana, ahakoa kei roto tana whenua karinga kapia i te whenua a te Maori, a te Pakeha, a te Karauna ranei, ka whai mana ki roto ki nga kainga Maori katoa kei runga i tana whenua karinga kapia e tu ana, ahakoa he kainga noho noa iho he kainga tuturu ranei, a ka ahei te Kaunihera ki te kii kaua e whakaturia he Komiti marae mo aua kainga, engari me whakatu tetahi Kai-tirotiro etahi Kai-tirotiro ranei, a, i raro ano i te mana o te Kaunihera, me whiwhi aua tangata a me whakahaere e ratou nga mana katoa o te Komiti Marae i raro ano ra ia i nga tikanga o te tekiona ono o tenei Ture.
11.

Ko ia tangata kua takahi pokanoa, kua hahu ia, kua raweke ranei ia, ahakoa pehea, i nga urupa, i nga ana tupapaku, me era atu wahi tanumanga tupapaku me te kore i whakamanaia e te ture, ka ahei me ka whakataua tona hara kia whainatia ki te moni kaua e nui atu i te rua tekau ma rima pauna, kia toru marama ranei ki te whareherehere, me aki tahi ranei ki te whaina raua ko te wharehere-here.

Engari ia ko te mana whakahaere whakawa mo enei tu hara ma te Kai-whakawa Tuturu anake e whakahaere i runga i te whakaatu-ranga a te Tiamana o tetahi Kaunihera Maori.

12. Ahakoa pewhea nga kupu o roto o "Te Ture Kaunihera Maori, 1900," ka ahei te Minita ki te utu atu i nga moni e watea ana mo nga mahi Maori i raro i nga tikanga o "The Civil List Act, 1863," e pootitia ana ranei e te Paremete hei utu i nga moni e pau ana i nga mahi e whakahaerea ana i raro i "Te Ture Kaunihera Maori, 1900."
page break