Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Ture O Niu Tireni: I Pahitia I Roto I Te Tau Wha Te Kau Ma Rima O Te Kuinitanga O Kuini Wikitoria, Me Te Nohoanga Tuatorutanga O Te Paremete Tuawhitu O Niu Tireni, I noho ki Poneke i timate i te rua te kau ma waru o nga ra o Mei, 1881.

[He Ture hei whakahaere tikanga mo te hanga i nga taiepa wehewehe]

Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga hoki i te mana o taua Runanga nga whakaritenga ka whakaaturia i raro iho nei:—

1. Te Ingoa Poto o tenei Ture ka kiia ko "Te Ture Taiepa, 1881"; ka timata te whai mana i te tahi o nga ra o Hanuere, i te tau kotahi mano e waru rau e waru tekau ma rua.
2.

I te whakamaoritanga o nga ritenga o tenei Ture, koia ano enei kei raro iho nei nga tikanga o nga kupu ka tuhia nei:—

"Te whakaora," tona tikanga he whakapai, he whakahaere, kei kino te taiepa tupu, awa ranei, tetahi wahi ranei o aua mea.

"Te Tuku" me te "Tukunga" tona tikanga he tuku iti i te whenua i runga i te hoko, i te riihi, i te raihana ranei, i te hoko rawa atu, aha ranei.

"Tangata Nana" tona tikanga, ko te tangata nana ake te whenua, kei a ia ranei e pupuri ana te whenua mo nga tau kaore e iti iho ana i te tekau ma-rua tau, i raro i nga tikanga o nga ture nei: Ko te kai-tiaki, tangata ranei e kiia ana i runga i te Ture, kaore e tika ana kia whai mana ia ki te whenua e kore e uru ki roto ki te tikanga o te kupu nei "Tangata Nana," ko te tangata e tuku ana i te moni hei mokete i te whenua, engari, kaore e noho ana ki runga, ka uru ano ia.

"Te tangata e noho ana ki runga ki te whenua," tona tikanga, ko nga tangata katoa e noho ana ki runga ki te whenua, e tika ana ranei kia noho ki runga ki tetahi whenua kua riro mai ki a ia i te Kawanatanga.

"Taiepa Wehewehe" tona tikanga ko nga taiepa wehe i te whenua a tetahi tangata, a tetahi tangata.

"Huarahi," "Tiriti" ranei, tona tikanga ko nga huarahi katoa, ara iti, whakawhitinga, wahi nui ranei, ahakoa hei haerenga kaata, hoiho, waewae ranei.

"Whenua Kawanatanga" tona tikanga ko nga whenua katoa kua oti te kii he whenua Kawanatanga.

"Whenua Maori" tona tikanga ko nga whenua i roto i te koroni na nga Maori ake ano i runga i nga tikanga Maori, a kaore ano kia karaatitia.

page 3

"Rahui Maori" ko nga whenua katoa, ahakoa whenua Maori whenua Kawanatanga ranei kua oti te rahui hei painga mo nga tangata Maori.

"Rahui a te Katoa" tona tikanga ko nga whenua a te Kuini kua rahuitia hei painga mo te katoa.

"Karauna Tenata" tona tikanga ko te tangata e reti ana i tetahi whenua ko nga utu reti e tukua ana ki te Kawanatanga, e noho ana ranei ki runga ki nga whenua i rahnitia.

"Pakeha" tona tikanga ko nga tangata katoa e hara i te mea no te iwi Maori.

"Panui" tona tikanga he pukapuka tuhi, he mea ta ranei, hei tuku ki te tangata, hei waiho ki tona whare, a ki te mea e ngaro atu ana te tangata mona, me hoatu taua panui ki tona kai-whakahaere.

A ki te mea kaore ona kai-whakahaere i roto i te koroni, hei reira me panui ki te nupepa o te takiwa kia toru nga panuitanga.

Ma te kai-tuku o te panui e ata whakaatu e oati hoki mehemea kua tae taua panui ki te tangata mona.

3.

E kore tenei Ture e whai mana ki runga ki nga whenua Maori, haunga ia nga whenua kua whakawakia e te Kooti Whenua Maori, kua puta te pukapuka whakamaharatanga take tiwhikete ranei i taua Kooti, a e nohoia ana e te Pakeha.

Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa, i nga taima e paingia e ia, i runga i te Ota o te Runanga Whiriwhiri ki te kii me whai mana tenei Ture ki runga ki nga whenua katoa ka whakaaturia ki roto ki taua ota, a hei reira ka tau tenei Ture ki runga.

4. E kore tenei Ture e whai mana ki nga whenua papa-tupu a te Kawanatanga; e kore hoki te Kawanatanga, te Kawana, nga Land Board, nga apiha ranei ka whakaturia e te Kawana, e te Kawana ranei i roto i tona Runanga Whiriwhiri hei whakahaere i nga whenua a te Kawanatanga, e tika, i runga i nga tikanga o tenei Ture, kia utu ia i tetahi wahi o te moni mo te hanganga i te taiepa haere i waenganui o te whenua a te tangata me te whenua a te Kawanatanga kia ahei ai te wehe.
5. Ka whai mana nga tikanga o tenei Ture ki nga tangata katoa e whiriwhiri whenua ana mo ratou i runga i te tikanga nama, riihi whenua ranei hei paamu, ano na ratou ake nga whenua, ka tika kia utu ratou i nga moni e whakaritea ana hei utu mo nga taiepa, pera ano me nga tikanga ka tau ki runga ki nga tangata na ratou ake nga whenua, ka whakahuatia i raro iho nei.
6.

Ka rite nga tikanga mo nga Karauna tenata mo te mahi i nga taiepa i runga i nga whenua e nohoia ana e ratou pera ano me te paanga ki nga tangata nana ake te whenua, heoi ano te mea ahua takoto ke ana ko tenei ara,—

Mehemea ka hanga he taiepa hei rohe i nga whenua Kawanatanga, nga whenua ranei e tukua ana i runga i te tikanga raihana, ko nga taiepa he mea whakatu i runga i nga tikanga o tenei Ture, a ka tango te tangata i etahi o nga whenua i runga i te riihi aha ranei, ka waiho mana te whakaaro ki te utu ki nga tangata nana te taiepa i hanga i te hawhe o nga moni mo te hanganga, mehemea ranei ka pai ia kia utu i te moni takoha kia rite ki te kotahi te kau pauna mo ia rau pauna i pau, ko aua moni takoha me utu i ia tau i ia tau e noho ana ia i runga i te whenua.