Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Tau Wha Tekau Ma Rua O Te Kuinitanga O Kuini Wikitoria.

Hon. Te Hooro. — Ture Whakatu Mema Maori

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

page 1

Hon. Te Hooro.
Ture Whakatu Mema Maori.

He Pire E Huaina Ana
He Ture hei whakarite mo te whakatu Mema mo te iwi Maori i roto i te Runanga Nui.

Na Ka Meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga hoki i te mana o taua Runanga, nga whakaritenga ka whakaaturia i raro iho nei:—

1. Ko te Ingoa Poto mo tenei Ture ko "Te Ture Whakatu Mema Maori, 1879."
2. I roto i te wai-hanga o tenei Ture ko nga tikanga o nga kupu, me nga whakahua i raro iho nei, koi na tonu te whakamaoritanga e mau na mo ia kupu, ina ra, ki te kore e rereke te ahua i etahi mea e takoto ana i roto i nga putake-korero e kino ai ki aua tikanga, ina hoki ra:—
  • Ko tenei kupu "Maori" tona tikanga he tangata tane Maori o Niu Tireni, tae atu hoki ki nga tane hawhe-kaihe e noho ana i roto i te iwi Maori, e haere ana hoki i runga i nga ritenga maori, a me ia tamaiti tane a taua tu hawhe-kaihe e whanau mai ana i te wahine maori.
  • Ko te "Kai Rehita" he tangata e whakaturia ana i raro i tenei Ture, hei rehita i nga kai-pooti maori.
  • Ko te "Apiha Whakahaere Pooti," he tangata e whakaturia ana hei whakahaere i nga pooti i raro i tenei Ture.
3. Ko ia maori e tae ana ona tau ki te rua-tekau-ma-tahi, a hipa atu, a kaore he hara e mau ana i runga i a ia, kaore ano ranei kia hereheretia mo tetahi whanako kino, mo te hara ki te Karauna, mo tetahi hara nui ke ranei, e tika ana taua maori kia rehitatia hei kai-pooti i nga Mema Maori e tu ana mo te Whare Runanga Nui i roto i te takiwa e noho ana tona pooti.
4. Katoa nga Maori kua rehitatia hei kai-pooti, e mana ana ratou ki te tu hei mema i roto i te Runanga Nui mo tetahi wahanga o te Koroni i raro i tenei Ture.
5. Ko te tokomaha o nga mema Maori kia whakaturia mo te Koroni katoa, me haere i runga i te nuinga o nga Maori e rehitatia ana hei kai-pooti, penei hoki me te nuinga o nga mema Pakeha i roto te Runanga Nui (haunga nga mema Maori), ara, me haere i runga i te tokomaha o nga kai-pooti mo ratou kua rehitatia nei ki nga rouru o nga takiwa pooti e whiwhi nei ki te mema Pakeha.
6. Ma te Kawana e whakatu etahi tangata tika i roto i nga wahi o te Koroni, me te whakarite takiwa, mo ia tangata pera, kia taea ai te hanga tetahi tino rarangi ingoa tika o nga Maori e tika ana ki te pooti.
7. Ko te mahi ma ia tangata pera, he hanga i tetahi rarangi ingoa mo te wahi i whakaritea ai e ia, a, ka whakauru ki roto i taua rarangi nga ingoa (i runga i te tikanga o nga reta tua-tahi o nga ingoa) o nga tangata Maori katoa e noho ana i roto i taua wahi, a, i runga i tona mahara e tae ana o ratou tau ki te rua-tekau-ma-tahi, hipa atu ranei, a e tuhi whakaae ana kia whakaurua ki roto ki taua rarangi o ratou ingoa.
8. Ki te oti tetahi rarangi pera, ma taua tangata nana i hanga, e tuku ki te Tino Kai-rehita, a ma taua Tino Kai-rehita e huihui nga ingoa katoa o aua rarangi o ia wahi, o ia wahi, ana tae katoa ake ki a ia.
9. Hei kona ia titiro ai i te nuinga o nga mema Maori mo te Koroni katoa i runga ano i te ritenga kua whakahuatia i mua ake nei, page 2a, mana hoki, me etahi atu tangata e whakaturia ana e te Kawana neimahi pera, e wawahi te Koroni, kia rite tonu nga takiwa ki te tokomahatanga o nga mema Maori.
10. Ko ia takiwa pera ka whakaritea kia ahua rite ai ano te nuinga o nga kai-pooti o ia takiwa, o ia takiwa, a ki te taea, kia pau katoa tetahi iwi kotahi ki roto ki te takiwa kotahi.
11. Kia kotahi mema e whakatu mo ia takiwa pera.
12. I muri iho i te wehewehenga o nga takiwa o te Koroni, penei me tenei kua whakaritea ake nei, me hanga te Tino Kai-rehita me ona hoa i nga rouru pooti mo ia takiwa, me te whakanohonoho i nga ingoa (i runga i nga reta tua-tani o aua ingoa) o nga Maori katoa e noho ana i roto i aua takiwa, kua uru nei o ratou ingoa ki nga rarangi kua whakahuatia ake nei, a, e tika ana hoki kia whai pooti.
13. Me whakatu te Kawana i tetahi tangata tika hei Kai-rehita mo ia takiwa, a i mua ake o ia tangata pera e uru ana ki taua mahi, me oati rawa ia ki te aroaro o tetahi Kai-whakawa, a ma taua Kaiwhakawa e tuku ake tetahi kape o taua oati ki te Minita mo te taha Maori.

Ko te mahi ma ia Kai-rehita, he hanga rouru kia tino oti, kia tika rawa, a he whakanoho ki runga nga ingoa o ia Maori katoa e whakaaetia ana e ia tona tika kia tu hei kai-pooti, i runga hoki i tona tuhi whakaae kia whakaurua tona ingoa ki reira.

Engari me kaua e whakanoho he ingoa ki runga ki te rouru o tetahi takiwa, i muri iho i te putanga o tetahi riti (pukapuka karanga pooti) mo tetahi mema kia whakaturia mo taua takiwa, kia mutu rawa te pooti i taua mema, katahi ka tika.
14. Ko ngn pootitanga mo nga mema Maori katoa, me whaka-haere i raro i enei tikanga:—
(1.) Kia kotahi Apiha whakahaere-pooti mo ia takiwa pooti Maori, ma te Kawana e whakatu, a kia ahei hoki taua Apiha ki te whakatu i etahi atu kai-whakahaere-pooti i raro i a ia me e maharatia ana e ia kia whakaturia hei pera, i te wa e pootitia ana tetahi mema.
(2.) Na katoa ia tino Apiha whakahaere-pooti, kai-whaka-haere-pooti ranei, i mua ake i tona tahuritanga ki tana mahi, me oati ia ki te aroaro o tetahi Kai-whakawa penei me tenei i te Ahua A, a ma taua Kai-whakawa e tuku ake he kape o taua oati ki te Hekeretari o te Koroni.
(3.) Ma te Kawana e whakatu nga wahi pooti i roto i nga takiwa katoa pooti Maori, a ko aua wahi e whakaturia ana, me panui ki roto ki te Kahiti, kia toru-tekau nga ra i mua atu o te ra whakaari i nga ingoa o nga tangata hei mema.
(4.) Me tuku e te Kawana tetahi riti (pukapuka pooti) penei me te ahua B, whakarite i te ra, i te wahi hoki hei whaka-aringa i nga ingoa o era kia pootitia hei mema, me te ra hoki hei pootitanga, mehemea i tonoa kia pooti; engari kia pahemo rano nga ra tekau-ma-wha i muri mai i te ra whakaaringa o nga ingoa o nga tangata hei mema.
(5.) Ko aua riti, me tuku atu ki nga Apiha whakahaere-pooti katoa, me ta hoki ki roto ki te Gazette, me te Kahiti hoki, me panui e taua kai-whakahaere-pooti ki etahi wahi i whakaritea e ia kia kitea ai e te katoa.
(6.) I taua ra whakaari i nga ingoa kai-pooti hei mema, me tu, taua Apiha i roto i te huinga tangata i waenga ra, i taua takiwa kua whakaritea ra, a mana e korero te take i karangatia ai taua hui. Ka taea e taua Apiha te nuku haere i taua hui i ia ra, i ia ra, a mutu rano taua pootitanga.
(7.) Me whakaari katoa aua tangata hei mema, a me tautoko hoki e tetahi atu kai pooti kua rehitatia o raua ingoa; page 3mehemea kotahi tonu te tangata i whakaaria, a i tautokotia hoki hei mema, ma taua Apiha whakahaere-pooti e whaka-hua kia tu taua tangata, a me tana whakaoti hoki i tana pukapuka whakatuturutanga mo reira.
(8.) Mehemea i nui atu te tokomaha o nga tangata kua whakaaria, a kua tautokotia hoki, me karanga e taua Apiha whakahaere-pooti, kia whakaarahia ake nga ringa-ringa o nga kai-pooti e whakaae ana, ki ia tangata, ki ia tangata, ki ia tangata, a mana e whakahua te ingoa o te tangata e mohio ana ia i nui ake nga ringaringa i whaka-arahia ake hei whakaae mona; a ki te kore e tonoa he pootitanga e tetahi atu o aua tangata e tu ra hei mema, ma te Apiha whakahaere-pooti e ki kua tu ia, a mana e tuhi, e whakahoki, e tuku ake te riti, penei me tenei i te tekihana 14.
(9.) Mehemea ka tonoa kia pootitia, pera me tera kua whaka-huatia ake nei, ma taua Apiha e karanga te ra hei pootita-nga, ara, ko te ra kua whakaritea i roto i te riti kua whakahuatia ake nei, a i taua ra kia pooti i te wahi kua whakaritea nei; me timata i te iwa o nga haora i te ata o taua ra, a me mutu i te ono o nga nga haora o te ahiahi o taua ra ano.

Kia tupato hoki te whakaritenga o te ra whakaari, pooti ranei mo te mema i roto i te takiwa pooti mema Maori, kei tu tahi i te ra e whakahaerea ana etahi atu pootitanga i taua takiwa ano.
(10.) Mehemea ka tonoa he pootitanga, me whakarite tonu ake e te Apiha whakahaere kia puta he pukapuka pooti ki nga kai-pooti, a ka taea e taua Apiha whakahaere-pooti to hoatu aua pukapuka i nga wa katoa, a, mutu rano te pootitanga.

Ma aua tangata e tu nei hei mema e whakarite tana tangata hei kai-titiro i nga pooti i aua whare pootitanga.
(11.) I taua ra pooti me haere taki-tahi nga kai-pooti ki roto i te whare pooti, a ka hoatu ia i tana pukapuka pooti, penei me tenei e whakaritea nei i te ahua C, me mau hoki ki te reo Pakeha, me te reo Maori, a ki te tonoa atu, me whakahua ia i tona ingoa, me te ingoa o tana tangata e pai ai ia hei mema. Ma te tino Apiha whakahaere-pooti, tetahi atu Apiha ranei, e tuhituhi te ingoa o tera e tu ana hei mema, me tona kai-pooti ki runga ki te pukapuka pooti, a ma tetahi o nga kai-titiro e tuhi tona ingoa, nga reta poto ranei o tona ingoa ki runga.
(12.) Hei te mutunga tonutanga o te pooti, ka tahuri te tino Apiha whakahaere-pooti, ona kai-whakahaere, me etahi o nga kai-titiro hoki, mehemea kei reira ratou ki te kimi i te tokomaha o nga pooti mo ia tangata, mo ia tangata, a ka karangatia te ingoa o te tangata i tini nga pooti mona, kia tu ia hei mema.

Me tuku tonu ake e te Apiha whakahaere-pooti taua karangatanga ana, ka tuku kia panuitia ki te Gazette me te Kahiti hoki.
(13.) Mehemea i rite te tokomaha o nga pooti mo nga tangata toko-rua, nui atu ranei, ma te Apiha whakahaere-pooti e tuku tana pooti whakatau.
(14.) Me tuhi e taua Apiha ki runga i taua riti he tiwhikiti whakahua i te ingoa o te tangata kua tu, a ka tuku atu i te riti ki te Kawana, kia hohoro tonu hoki tana tuku ki te Kawana i roto i tetahi takai hiiri, nga pukapuka pooti o taua takiwa pooti.
15. Me tuku e te Kawana taua riti kua tuhia peratia ra a runga, me nga pukapuka pooti i roto i te takai hiiri e mau ana ki waho te page 4ingoa o te takiwa pooti, me mau hoki tona ingoa ki runga hei whaka-pono, ka tuku atu ki te kai-tuhi o te Runanga Nui.

Me takoto tonu taua takai i hiiritia ra, kia pahemo rano te tau kotahi, a ma te Kooti rano, ma tetahi atu hui whakawa ranei a te ture e whakatuwhera.

Kia pahemo te tau kotahi me tahu taua takai, me tahu takai tonu, me kite hoki te kai-tuhi o te Runanga Nui, me te Komihana kai-titiro.
16. Ki te mate tetahi o aua tangata hei mema i te mea kua pahemo ake te ra whakahua i nga ingoa, a kaore ano i tae ki te ra pooti kia tino mohio te Apiha whakahaere-pooti ki te pono o te ki kua hemo, me whakakore ano e ia taua pootitanga, me timata katoa ano, penei me te mea i puta mai te riti ki a ia i taua ra i mohio ai ia ki taua hemonga.
17. I nga kupu o enei ture e kiia nei me panui etahi mea ki te Kahiti, ko te tikanga o tenei kupu me ta ki te reo Maori, a e kiia nei e enei ture kia tukua he panui he kape ranei o tetahi mea ki te Gazette, ko enei, me ta ki te reo Pakeha.
18. Ki te puta ake tetahi atu ahua, kihai ano kia whakaritea i roto i nga tikanga i runga ake nei, me haere te Apiha whakahaere-pooti i runga i nga whakahaere o tenei Ture, ki te kore e taea, me ahua whakarite te whakahaere ki to te Ture o te pooti mema Pakeha mo te Whare Runanga Nui.

Apiti.

Ahua. A.

Ko ahau ko [A.B.], Apiha whakahaere-pooti Maori mo te takiwa Whaka-te (tetahi ranei o nga Apiha kai-whakahaere-pooti, Apiha Rehita ranei), e whakaae tuturu ana, e oati ana tera au, e mahi pono i nga mahi i whakaritea ma te Apiha whakahaere (tetahi Apiha kai-whakahaere ranei, Apiha Rehita ranei) i runga i te nuinga rawa o taku matau—Ma te Atua au e whakakaha.

Ahua.B.

Wikitoria, i runga i te atawhai o te Atua, Kuini o te Rangatiratanga o Great Brintain me Ireland, me nga Moutere hoki o Niu Tireni me etahi atu wahi. Kia Apiha whakahaere-pooti mo te takiwa Pooti Maori Whaka-te Tena koe.

Notemea e tika ana kia tu he pootitanga mo mema mo te Whare Runanga Nui o Niu Tireni: Na, no reira, ka tono atu, ka ki atu matou ki a koe kia whakahaerea e koe i runga i te pooti a nga kai-pooti kua tika hei pera, i runga hoki i te haere tika, kore aroha, i ta te ture hoki i whakatakoto ai, te pootitanga mo tangata tika i runga i te Ture kia tu hei mema mo taua Whare Runanga Nui, mo te takiwa Pooti Maori Whaka-te a ka whakahau atu ano matou, ka ki atu ano ki a koe kia whakaritea te whakaaringa o taua mema hei te o nga ra o A ko te pootitanga i nga wahi katoa, ana, kitea ana, me pera, hei te o nga ra o

Ina hoki ko tenei, ko ta matou riti mau ano e whakanoho ki runga te ingoa o te tangata kua tu hei mema, a me tuku atu e koe ki te Tino Rehita i te i mua ake ranei.

A he tohu na Tona Rangatiratanga na
Kawana, Tino Kai-whakahaere o
Nui Tireni, i mea ia kia piri ki konei te Hiiri Nui o te Koroni o Niu
Tireni i, Poneke, i te
o nga ra o 18

Kawana.

Ahua.C.
Pukapuka Pooti.

Ko te tangata Maori kei raro nei tona ingoa, e marama ana i kia pooti a te whakatunga o te tangata mo te Takiwa Pooti Maori Whaka-te hei reo mo tatou Whaka-Maori ki roto ki te Runanga Nui o Niu Tireni.

Ko te ingoa iriiri, Maori hoki, o te tangata pooti. Iwi. Hapu. Kainga.
Christian and Surname of Elector. Tribe. Hapu. Abode.

Tangata e pootitia ana

Apiha Whakahaere Pooti.

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section