.jpg)
Taiepa.
Whakawhaititanga.
| Whakaingoatanga. | |
| 1. | Ingoa Poto. |
| 2. | Kaua tenei Ture e whai mana ki nga whenua Maori. |
| 3. | Ka whai mana tenei Ture ki nga tangata riihi whenua, nga wbenua ano hoki taihoa e hokona e ratou. |
| 4. | Whakatikatika i etahi Ture. |
| 5. | Whakamaramatanga. |
| 6. | Kai-titiro i nga taiepa. |
| 7. | Kaua ratou e whai mana, i to mea na ratou ake nga taiepa. |
| 8. | Ko nga tautohe, ma to kai-titiro, ma to Kaiwhakawa ranei e whakaoti. |
| 9. | Te ahua o to taiepa ka kiia he taiepa tika, ka whai mana nga Kaunihera Kaute ki te whakaahua ke i nga taiepa tika. |
| 10. | Ko nga taiepa o in ana inaianei ka waiho. |
| 11. | Kaua te tataramoa e whakatokia i te mea kaoro ano kia matua whakaaetia a nga tangata e noho e tata ana. |
| 12. | Mana ki to hanga taiepa hei tiaki i nga rakau kua whakatokia kia tupu hei taiepa. |
| 13. | Ma nga tangata noho tata e utu tetahi wahi o nga moni ka pau i to hanganga i te taiepa. |
| 14. | E kore e kiia kia taiepatia e nga tangata o Canterbury o Otakou o ratou rana hipi. |
| 15. | Me tuku panui te tangata ki tona hoa noho tata, mehemea ka whekearo ia kia hanga he taiepa. |
| 16. | To tikanga mo runga i to tuku panui, me to whakaatu o te taengao to panui ki te tangata mona. |
| 17. | Mohemea kahore o whakaaetia, ka taoa ano te hanga te taiepa. |
| 18. | Mehemea ka hapa i tetahi te utu i te wahi o te moni a tika ana kia utua e ia, ka ahei kia hanga e te Kai-tono te taiepa, muri iho ka tamana i te tangata i hapa, kia utua e ia tana wahi. |
| 19. | Mehemea ko nga whenua tu-tata, ho whenua na to Kawanatanga, na nga Maori ranei. |
| 20. | Ko to tangata e waiho ana i te taiepa hei painga mona, me utu. i tetahi wahi o nga moni i pau i te hanganga. |
| 21. | Nga whekahe mo te taiepa, ka kiia kia hanga. |
| 22. | Tikanga whakahaere i te mea a ahua ke ana etahi o nga panui whakatu taiepa. |
| 23. | Mo te whakatu taiepa, kaore i oti te whakahua ki te Apiti A. |
| 24. | Ko nga taiepa e hanga ana i runga i te whakaae noaiho o nga tangata, ka waiho kia te, ka whai mana. |
| 25. | Te utu nui mo tetahi hawhe o te taiepa. |
| 26. | Ka ahei kia tapahia te ngaherehere i te wahi e haerea ana e te taiepa. |
| 27. | Te tikanga mo te awa e kiia ana ka waiho hei taiepa, otira, kaore e pei ana. |
| 28. | Mehemea he awa, he aha ranei, he rohe Maori, te mana whakaae i te wahi hei haerenga mo te taiepa. |
| 29. | Ka tika ano mehemea e haero ana tetahi wahi o te taiapa i runga i te whenua tu-tata. |
| 30. | Ka whai mana kia utu te tangata e reti ana i te whenua Kawanatanga i te moni takoha mo te hawhe o nga moni i pau mo te hanganga. Te take. |
| 31. | Ko te tangata e waiho ana i te taiepa hei painga mona ka tika kia utu ia i te takoha mo te hawhe o nga moni i pau. |
| 32. | Ka whai mana kia tonea te moni takoha. |
| 33. | Mo nga tangata noho tata e whakaora i nga taiepa e pakaru ana. |
| 34. | Te tikanga whakahaere e taea ai te tango mai i te moni ka tonoa hei whakaora i te taiepa wehewebe. |
| 35. | Nga tangata e kiia ana e tenei Ture kia utu ratou, e taea ai hoki te tono i te moni. |
| 36. | Te mana o nga Kai-whakawa, Ateha ranei mo runga i nga mea e puta aka ana i raro i tonei Ture. |
| 37. | Nga mea e taea te whakewa me te whakatau. |
| 38. | Te whakamana i aua kupu whakatao. |
| 39. | Kaua tonei Ture e pokanoa ki nga kirimana. |
| 40. | Kaua tenei Ture e whai mana ki nga whenua papa-tupn a te Kawanatanga. |
| 41. | Me hanga he koeti ki nga tatepa, e whakaturia ana ki runga ki nga whenua a te Kawna tanga. |
| 42. | Ka ahei kia haere te tangata ki ranga ki te whenua tu-tata i te wa e mahi ana ia i te taiepa i te mea e hara i te kaari, aha ranei. |
| 43. | Mehemea ka kino to kaari i te tangata e mahi ana, ka tika kia utua e te tangata nana i kino ai. |
| 44. | To whakahaere o te tono i te moni pera, ka taea te tono i runga i te hamene kirimina. |
| 45. | Te mana o te tangata nana te whenua, ki te haere mai ki te whakahoki kupu i roto i te Kooti mo taua tangata Kai-reti, i raro i ago tikanga o tonei Ture |
| 46. | Tikanga whakahaere i te mea kaore e whai mana katos ana te Ture Kaute. Nga Apititanga. |
He Pire E Whakahuatia Ana
He Ture hei whakahaere tikanga mo te hanga i nga taiepa wehewehe.
Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni enoho huihui ana i roto i te Paremete, i runga hoki i te mana o taua Runanga nga whakaritenga ka whakaaturia i raro iho nei:—
| 1. | Te Ingoa Poto o tenei Ture ka kiia ko "Te Ture Taiepa, 1879 "; ka timata te whai mana i te tahi o nga ra o Hanuere, i te tau kotahi mano e waru rau e waru tekau. | ||||||||
| 2. | E kore tenei Ture e whai mana ki runga ki nga whenua Maori, haunga ia nga whenua kua whakawakia e te Kooti Whenua Maori, kua puta te pukapuka whakamaharatanga take tiwhikete ranei i taua Kooti, a e nohoia ana e to Pakeha. | ||||||||
| 3. | Ka whai mana nga tikanga o tenei Ture ki nga tangata katoa e whiriwhiri whenua ana mo ratou i runga i te tikanga nama, riihi whenua ranei hei paamu, ano na ratou ake nga whenua, ka tika kia utu ratou i nga moni e whakaritea ana hei utu mo nga taiepa, pera ano me nga tikanga ka tau ki runga ki nga tangata na ratou ake nga whenua, ka whakahuatia i raro iho nei.page 2 |
||||||||
| 4. | Ko nga Ture katoa kua oti te whakahua ki roto ki te Apiti whakamutunga i raro iho nei, kua whakakahoretia inaianei, otira, e kore tenei whakakahore e tau ki nga pnkapuka ota, tono, whakatau, whakatunga, panui, aha ranei i oti i mua o te whakamananga i tenei Ture, engari ka waiho kia whai mana ana, ano kaore i hanga tenei Ture. | ||||||||
| 5. | I te whakamaoritanga o nga ritenga o tenei Ture, koia ano enei kei raro iho nei nga tikanga o nga kupu ka tuhia nei:—
|
||||||||
| 6. | Ma te Kawana i ia wa, i ia wa e whakatu i etahi tangata tika hei Kai-titiro taiepa i raro i nga tikanga o tenei Ture; mana hoki e whakarite te rarangi moni ka tika kia tonoa e aua Kai-titiro hei utu mo to ratou mahi. | ||||||||
| 7. | E kore e tika kia pa te Kai-titiro ki te taiepa, ki nga taiepa ranei nana ake. | ||||||||
| 8. | Ko nga tikanga tautohe katoa e puta ake ana mo runga i te whakatu taiepa, whakahaere, whakaora ranei i te taiepa, te utu, te ahua aha ranei o te taiepa, mehemea ka kore e oti pai te rarurauiroto i nga ra kua oti te whakarite e te tekihana tekau ma-whitu o tenei Ture, mehemea ranei e whakahengia ana te panui, i tukua i raro i te mana o te tekihana rua tekau ma-tahi o tenei Ture, ko taua take tautohe ma te Kaunihera o te Kaute e tuku atu ki te Kai-titiro, a mana e whakaoti.
Ko nga moni ka pau i runga i tenei whakahaere, ma te tangata i he e utu, me wehewhe ranei ma raua tahi e utu,—ma te Kaunihera e whakatau, a mehemea ka hapa, ka taea te tono aua moni i runga i te tikanga hamene kirimina. Mehemea ka kore e whakaae tetahi o nga Kai-totohe ki te kupu whakatau a tetahi Kai-titiro, ka tika ano kia tono ia ki tetahi Kaiwhakawa, i runga i nga tikanga o tenei Ture, a ma taua Kai-whakawa page 3 |
||||||||
| 9. | Ka meingatia e tenei Ture hei taiepa tika nga taiepa katoa e hanga ana kia rite ki te ahua kua whakahuatia ki roto ki te Apiti A, i raro iho nei, ka meingatia hoki ko te takutai hei taiepa tika.
Mehemea ka motinitia e tetahi Kaunihera Kaute, Kawanatange taone ranei, kia kaua e hanga tetahi taiepa pera me nga mea i roto i ta Apiti A, ki to ratou takiwa, hei reira e kore e tika kia mahia; ka taea hoki e ratou te motini kia kiia te ahua o te taiepa tika hei taiepa mo te takiwa, mo tetahi wahi ranei o te takiwa. |
||||||||
| 10. | Ko nga taiepa e tu ana inaianei, i whakaturia ranei i runga i nga tikanga o nga Ture kua whakakahoretia nei, kaore he tikanga kia hanga ano aua taiepa, kia whai mana ai i raro i nga tikanga o tenei Ture, engari kia kino ra ano ka whakatu ai. | ||||||||
| 11. | E kore e tika kia whakatokia e te tangata te tataramoa ki te tahataha o nga taiepa wehewehe i te mea kaore ano kia matua whakaaetia e nga tangata na ratou te whenua tu-tata; e kore hoki e tika kia whakatokia he mea pera ki nga tahataha o nga huarahi nui, ki nga wahi rahui, ki nga whenua nui ranei. i te mea kaore i matua whakaaetia e te Kai-tiaki o te Kawanatanga; ko nga tangata katoa e takahi ana i nga tikanga o tenei tekihana ka he, ka kiia, kua pa te hara ki a ia i raro i nga tikanga o tenei Ture, ka taea te whiu i a ia kia utu ia i te whaina, kia kaua e neke atu i te rua tekau pauna, ko aua muni ka taea te tono i runga i te hamene kirimina. | ||||||||
| 12. | Mehemea ka hiahia tetahi tangata e noho ana i runga i te whenua tu-tata ki te huarahi nui ki te whakato i etahi rakau hei taiepa tupu, ki te hanga i tetahi taiepa hei tiaki i nga rakau kua whakatokia e ia, ka tika kia mahia e ia, engari me matua whakaae te Rori Poata, Kaunihera ranei, a me mahi ia i te taiepa i runga i nga tikanga ka whakahuatia ki a ia, ko taua taiepa kaua e neke atu i te rima putu te mamao atu ki waho o te raina rohe o tona whenua, kaua hoki e whakaitia iho te whanui o te huarahi nui i te rua tekau rna-rua putu; mehemea ka whakatokia e te tangata nana te taiepa, nga rakau papai, kia tupu ake hei taiepa tuturu, ka tika kia waiho kia tu te taiepa rakau mo nga tau e ono, ma te Kaunihera e whakarua atu, mehemea ka tika kia whakaroaina te wa, engari kia tupato te tangata nana ki te tiaki i nga rakau kei tupu haere ki te huarahi, kei kino. | ||||||||
| 13. | Ko nga tangata na ratou nga whenua, nga tangata ranei e noho ana i runga i nga whenua tu-tata, kaore ano kia taiepatia tikatia, ka tika kia utua e ratou te hawhe o nga moni e pau i te hanganga i te taiepa wehewehe, ka tika hoki kia utu ratou i tetahi hawhe o te moni hei hanga, ahakoa kaore e puta rawa te taiepa ki te pito whakamutunga o te rohe, | ||||||||
| 41. | I roto i nga rohe o te Porowini Takiwa o Canterbury, me te Porowini Takiwa o Murihiku, ka taea e te tangata e noho ana ki reira, —ko te whenua e nohoia ana e ia he mea riihi i runga i te tikanga raihana,—te tono atu ki tona hoa noho lata kia hanga e ia te taiepa hei wehe i te whenua e nohoia ana e raua; ka tau katoa nga tikanga o tenei Ture ki taua mea, ano ko nga whenua e nohoia ana e raun, he mea tuku atu e te Kawanatanga i runga i te Karaati; otira, e kore e tika kia tonoa e te tangata nana te whenua Kawanatanga kia mahia te taiepa e te tangata e pupuri ana i te whenua i runga i to tikanga raihana,—ahakoa etu-tata ana aua whenua. | ||||||||
| 15. | Ko te tangata e hiahia ana kia tono ia ki tona hoa tu-tata kia utu ia i tetahi wahi o te moni hei hanga i te taiepa wehewehe i raro i nga tikanga o tenei Ture, ko te mea tika me tuku ia i tetahi panui pera me te mea kua whakahuatia ki roto ki te Apiti B, i raro iho nei, me whakaatu i te rohe me tetahi kupu ano hoki mo te taiepa am, te ahua page 4 o te taiepa e hiahiatia ana e ia kia hanga. Mehemea ka hanga noatia e te tangata te taiepa wehewehe, kaore ia i tuku panui atu, e kore e tika Ma tono ia ki tona hoa noho tata kia utu ia i tetahi wahi. |
||||||||
| 16. | Ko nga panui katoa ka whakaputaina i raro i nga tikanga o tenei Ture me tuhituhi marire ki te pukapuka, me ta ranei, ka hoatu ai ki te tangata e noho ana i runga i te whenua ki te tangata ranei nana te whenua me hoatu ki a ia ake ki te tangata ranei e noho ana i roto i tona whare; a mehemea kua haere ke te tangata mana ki tetahi atu takiwa, me hoatu te panui ki tona kai whakahaere; mehemea kaore ona kai whakahaere, kaore ranei e kitea te tangata mana, kaore hoki e nohoia ana te whenua, hei reira me tuku i te panui ki te nupepa o taua takiwa kia toru nga taanga: I nga meatanga katoa ma te kai tuku i te panui e oati kua tae te panui M te tangata mona, kua taia ranei ki te nupepa. | ||||||||
| 17. | Mehemea (i roto i te marama kotahi i te mea he whenua watea te whenua hei taiepa, a e ono marama mehemea e kapi ana i te ngaherehere), i muri o te taenga atu o te panui tono kia hanga te taiepa i runga i nga tikanga o tenei Ture, ka kore e oti i a raua te whakarite i nga mea katoa kia ahei ai te mahi i taua taiepa kua tonoa nei, a kahore he pukapuka whakahoki atu a te tangata e tonoa ana, whakahe i te panui tono i runga i nga tikanga o te tekihana rua tekau ma-tahi o tenei Ture, ka ahei i reira kia mahia e te kai-tono te taiepa i runga i te mana o te tekihana tuawaru o tenei Ture; a me utu te tangata i tae nei te tono ki a ia i te hawhe o nga moni i pau mo te hanganga i taua taiepa wehewehe, ko aua moni me utu i roto i te marama kotahi i muri mai o te taenga atu o te panui tono, a mehemea ka kore ia e kitea kia taea ai te tono na me waiho te panui ki tona whare ki tona kaiwhakahaere ranei, me ta ranei ki roto ki te nupepa o te takiwa i te mea e ngaro ana ia. | ||||||||
| 18. | Mehemea ka hapa i tetahi tangata te whakarite i tana whakaaetanga kua hanga, a kua pahi te marama kotahi hei mahi, ka ahei rawa i reira kia hanga te taiepa e te kai tono, i roto ranei i nga marama a ono, ko te ahua o taua taiepa kia rite ki te mea i whakaaetia i te tuatahi kia mahia e raua, tetahi taiepa ahua ke ranei kia whai mana i runga i tenei Ture, a muri iho ka taea e ia te tono i te tangata i hapa kia utua e ia te hawhe o nga moni i pau mo te hanganga i taua taiepa. | ||||||||
| 19. | Mehemea ka whakaturia he taiepa ki runga ki etahi whenua, a i taua wa he whenua Kawanatanga he whenua Maori ranei nga whenua tu tata, ko aua whenua Maori ehara i te mea e nohoia ana e te pakeha, hei reira i runga i nga peratanga katoa, mehemea ka hokona, ka nohoia ka riro ranei etaki o nga whenua Kawanatanga i runga i te tikanga riihi, ka nohoia ka hokona ranei e te pakeha nga whenua Maori tu tata, ka tika i roto i te marama kotahi i muri mai i te rironga o te whenua i a ia, kia utu ia i te hawhe o nga moni i pau mo te hanganga i te taiepa wehewehe, me matua tono i runga i te tikanga panui kua oti te whakarite e tenei Ture. | ||||||||
| 20. | Mehemea ka waiho e te tangata tetahi taiepa hei painga mona i muri o te hanganga o tenei Ture, ko taua taiepa e tu ana i te wa i hoko ai ia i te whenua e rohea ana e taua taiepa, ahakoa kaore he panui tono kia tae ki a ia i mua, ka tika ano kia utu ia i te hawhe o nga moni i pau mo te mahinga i taua taiepa, inahoki kua waiho te taiepa hei painga mona hei wehe i te whenua. | ||||||||
| 21. | Mehemea ka tukua he panui tono kia hanga he taiepa a ka whakahe te tangata ki te ahua o te taiepa kua tonoa atu Ma mahia, ko taua panui be mea tuku i runga i te mana o te tekihana tekau ma-rima o tenei Ture, a e hiahia ana ia Ma whakaturia be taiepa ahua ke (tetahi taiepa e kiia ana hei taiepa tika i roto i te takiwa porowini o taua wa), ka ahei iai roto i nga ra e rua tekau ma-tahi i muri mai o te taenga atu o te panui ki a ia, te whakahoki i tetahi kupu ki te kai tono me page 5 tuhituh atu me ki atu ia e whakahe ana ia ki te ahua o te taiepa e kiia ra e ia kia hanga; a hei reira (mehemea ka kore e rite i a raua te ahua o te taiepa hei mahi), me whakahaere i runga i nga tikanga o te tekahina tuawaru o tenei Ture, ma tera e whakarite te ahua o te taiepa me nga moni tika hei utu. |
||||||||
| 22. | Mehemea ka tuku panui nga tangata noho tata ki tetahi kia hanga nga taiepa wehewehe, i runga i nga tikanga o te tekihana tekau ma-rima o tenei Ture, a i roto i aua panni tono e ahua ke ana nga taiepa e, whakahaua ana kia mahia, hei reira (mehemea ka kore e rite i a ratou ake), me whakahaere i runga i nga tikanga o te tekihana tuawaru o tenei Ture, ma tera e whakarite te ahua o nga taiepa hei hanga me nga moni hei utu. | ||||||||
| 23. | Mehemea ka hiahia te tangata ki te whakatu i tetahi taiepa wehewehe kia kaua e ahua rite ki te mea e whakahuatia ana ki roto ki te Apiti A, me tuku ia i tetahi panui ki nga tangata noho tata ki atu ki a ratou e hiahia ana ia kia hanga tahitia e ratou he taipa ahua pera; a ki te mea ka kore ratou e whakahoki kupu mai ki a ia i roto i te marama kotahi whakahe i tana tono, ka ahei ia i reira te mahi i te taiepa e hiahiatia ana e ia, a ka kiia e whai mana ana taua taiepa i runga i nga tikanga o tenei Ture, ka ahei hoki ia te tono atu ki a ratou kia utu ratou i tetahi wahi o nga moni i utua e ia hei hanganga, ko aua moni kaua e nui ake i te moni o waho kua whakaaetia e tenei Ture ara, kaua e nui ake i te hawhe. | ||||||||
| 24. | Ko nga taiepa wehewehe katoa e hanga ana i runga i te whakaae noaiho o nga tangata hei wehe i to ratou whenua ka kiia e tenei Ture hei taiepa tika: I nga peratanga katoa me tuku atu i tetahi panui ki te Kai-titiro, a mehemea ka kore ia e whakahe i roto i nga ra e rua te kua ma tahi ka tika i reira kia mahia. | ||||||||
| 25. | Ko te utu nui hei utu mo tetahi hawhe o te taiepa tika hei tono, kaua e neke atu i te rua te kau hereni mo te tini, haunga ia nga taiepa ka hanga ki roto ki te rohe o nga Kawanatanga taone pera te ahua me te mea kua whakahuatia ki roto ki te Apiti A, Nama 3, ko te utu tika mo te taiepa pera kaua e neke atu i te toru te kau ma rima hereni mo te tini: I nga peratanga katoa ko nga moni ka tonoa kaua rawa e nui ake i te hawhe o te moni i pau hei hanganga i te taiepa; erangi kaore tenei tikanga e pa ki runga kf te utu ka tonoa mo te mahi ngaherehere kia watea ai te wahi mo te taiepa. | ||||||||
| 26. | Ka whai mana te tangata ki te turaki i nga rakau o te ngaherehere kia watea ai te raina hei haerenga mo te taiepa, mehemea ko te wahi hei taiepa e kapi aua i te ngaherehere, erangi me tuku panui ia ki to tangata nana tetahi wahi o te ngaherehere kia mohio ai ia, ko te whanui o te wahi o te ngaherehere hei tapahi kaua e neke atu i te ono putu i tetahi taha i tetahi taha o te raina taiepa puta noa, ka ahei hoki ia ki te tapahi i te rakau nui ina tu ki te wahi net haerenga mo te taiepa, etahi rakau ranei e whakaarohia ana e ia tera e hinga kei pakuru te taiepa; ko te utu ka pau mo runga i taua mahi ka kiia ko tetahi wahi tena o te utu mo te taiepa, a me whakarite marire. | ||||||||
| 27. | Mehemea he awa, he awa keri ranei te rohe o tetahi whenua a kaore e whai mana ana hei taiepa tika, a kua tuku panui atu tetahi o nga tangata i tetahi taha o te awa tono ki a ia kia hanga e ia tetahi wahi o te taiepa hei wehe i a raua wahi a ka hapa i a ia ka kore ranei ia e whakaae ki taua tono, ka tika i reira i runga i to ture kia haere taua tangata nana nei te tono, ona kai mahi ranei, ki runga ki te whenua i tera taha o te awa mahi ai i te taiepa i kiia ra ma tera e hanga, me whai haere marire i te rohe o te whenua, ka hono ai i aua taiepa ara te pito o te mea i hanga e te kai-tono me tera i hanga ano e ia hei whakaoti i te wahi i hapa i te tangata i tonoa nei e ia kia mahia, a ka whai mana ia ki te tono i te hawhe o nga moni katoa i pau i a ia mo te hanganga i taua taiepa.page 6 |
||||||||
| 28. | Mehemea he awa nui, he awa iti ranei te rohe o nga whenua tu tata, ka tika kia whakaae nga tangata na ratou nga whenua, whenua ranei e nohoia ana e ratou, ki te raina hei haerenga mo te taiepa ki te taha o te awa ki ta ratou e pai ai, a mehemea ka kore e whakaae ka ahei i reira te tono e tetahi o ratou kia haere etahi Kaititiro ki reira whakakaere ai i taua mea i runga i nga tikanga o tenei Ture, a ma ratou e ki mehemea e tika ana kia hanga he taiepa, ma ratou kola e whakarite i te raina hei haerenga mo te taiepa, ma ratou hold e kimi mehemea e tika kia utua he moni e tetahi o aua tangata mo te haere o te taiepa i runga i te whenua, mo te whakakino ranei i te whenua; ko nga moni ka pau i nga Kai-titiro mo runga i to ratou haerenga kia kite i te wahi e tautohetia ana ma nga kai-tono e utu, kia rite te wawahanga. Otira ahakoa ka whakataua e nga Kai-titiro kia hanga nga taiepa ki runga ki te whenua a te tangata i runga i te tikanga pena, e kore e waiho hei take whakararuraru i te paanga o te tangata ki te whenua, heoi ano kia ahei ai te whakahaere i runga i nga tikanga o tenei Ture: I nga peratanga katoa mehemea ka ki nga Kaititiro kaore he take kia hanga he taiepa, ma te kai tono i a ratou e utu i te haerenga o aua Kai-titiro. | ||||||||
| 29. | Ka whai mana te tangata e noho ana ki runga ki te whenua, nana ake ranei te whenua, te keri i te awa mo te taiepa ko nga oneone hei hanga i te taiepa—kei a ia te whakaaro kia keria te awe ki te taha ranei ki a ia ki te taha ranei ki tona hoa noho tata: I nga peratanga katoa e kore e tika kia keria he awa mehemea e tupu ana te tataramoa aha ranei kei kino aua mea erangi me niatua whakaae tona hoa katahi ka ahei kia hanga te taiepa pena. Mehemea he pou he reera, he waea, he poupou ranei te taiepa ka hanga, me whakatu rawa ki runga ki te raina rohe o te whenua kaua e neke atu. | ||||||||
| 30. | Mehemea ka hanga he taiepa hei rohe i nga whenua Kawa-natanga, nga whenua ranei e tukua ana i runga i te tikanga raikana, ko nga taiepa he mea whakatu i runga i nga tikanga o tenei Ture, a ka tango te tangata i etahi o nga whenua i runga i te riihi aha ranei ka waiho mana te whakaaro kid te utu ki nga tangata nana te taiepa i hanga i te hawhe o nga moni mo te hanganga, mehemea ranei ka pai ia kia utu i te moni takoha Ma rite ki te kotahi te kau pauna mo ia rau pauna i pau, ko aua moni takoha me utu i ia tau i ia tau e noho ana ia i runga i te whenua: I nga peratanga katoa e kore e kiia ma tenei tu utu e arai te tango i te wahi tika hei utu mo te taiepa rohe i runga i nga tikanga o te tekihana te kau ma warn o tenei Ture. | ||||||||
| 31. | Mehemea ka hanga he taiepa e te tangata nana te whenua, whenua ranei e nohoia ana e ia hei rohe i te whenua, ko te rohe o taua whenua he huarahi nui, a ka whakahaerea e tetahi tangata ke tetahi tikanga e waiho ai e ia taua taiepa hei painga mona, ka tika kia utu ia ki te tangata nana taua taiepa i te moni takoha kia rite ki te kotahi te kau pauna i roto i te rau pauna mo nga moni i pau i te hanganga i taua taiepa, ko aua moni me utu i te wa e waiho ana e ia taua taiepa hei painga mona i ia tau i ia tau; ka tika hoki mana a utu tetahi wahi o nga moni e pau hei whakaora i taua taiepa ina ka pakaru, i runga i nga tikanga o te tekihana torn te kau ma torun o tenei Ture. | ||||||||
| 32. | I nga meatanga katoa i te mea ka kiia me utu te tangata i te moni takoha mo te hawhe o nga moni i pau i te hanganga i te taiepa, ka pera ano te whai mana o te tangata ki to tono i taua moni, ano ko te hawhe o te moni ake tana e tono ai. | ||||||||
| 33. | Mehemea ka ahua Mno te taiepa rohe, tetahi wahi ranei ka tika ma nga tangata o tetahi taha o tetahi taha e utu te mahinga, kia rite tahi nga moni hei utu ma raua. | ||||||||
| 34. | Ka whai mana te tangata nana to whenua i tetahi taha o te taiepa rohe te tuku Panui atu ki te tangata nana te whenua i tera taha tono i a ia hei boa mona ki te whakaora i te taiepa rohe ina ka pakaru, a mehemea ka hapa i a ia, ka kore ranei ia e tahuri mai ki taua tono i roto page 7 i te wiki kotahi, ka ahei te kai-tono i reira ki te mahi i taua taiepa pakaru, muri iho ki te tono i te hawhe o te utu e tika ana kia utua e ia mo taua mahinga: I nga peratanga katoa mehemea ka wera te taiepa rohe i te ahi ka kino noaiho ranei ma tetahi o nga tangata e noho ana ki tehahi taha ki tetahi taha ranei e mahi ano taua taiepa, kaore he take kia tukua he Panui tono kia hanga, ka oti i te tangata nana i mahi ka ahei ia i reira ki te tono i te hawhe o te utu mo taua mea kia homai e te tangata noho tata ki a ia: I nga peratanga katoa hoki, mehemea na te kuare o te tangata i wera ai te taiepa i hinga ai ranei te rakau ki runga ki te taiepa ma taua tangata ano e utu te mahinga houtanga, inahoki nana te he.
E kore e waiho enei tikanga hei arai i te whakahaere e taea ai te tono i runga i te tikanga whakawa etahi moni hei utu mo nga taiepa aha ranei i wera i runga i te mahi kuare a te tangata. |
||||||||
| 35. | Ko nga moni katoa ka taea te tono i runga i nga tikanga o tenei Ture me tono i nga tangata e kiia ana e tika ana kia utu ratou, a kua tae te panui tono ki a ratou kia utua te hawhe o nga moni mo te hanganga mo te whakapai ranei i te taiepa, me tono ranei kia homai e te tangata e haere mai ana ki te whakahoki kupu mo te tono i puta i runga i nga tikanga o tenei Ture.
Ko nga moni katoa ka tonoa i runga i nga tikanga o tenei Ture ka taea te tono kia homai e nga tangata e tika ana ma ratou e utu te mahinga o te taiepa. |
||||||||
| 36. | Ko nga tikanga tautohe, raruraru ranei ka tupu ake i waenganui o nga tangata na ratou nga whenua, nga tangata ranei e noho ana ki runga ki te whenua i runga i te whakahaere i nga tikanga o tenei Ture, ma te Kai-whakawa e ata whakarongo e whakaoti, ahakoa e puta ke ana ki waho o nga mana kua whakawhiwhia ki a ia. | ||||||||
| 37. | Ka whai mana te Kai-Whakawa ki te whakarongo ki te whakaoti i enei mea ara,—
|
||||||||
| 38. | Ko nga whakawa katoa ka whakahacrea ki te aroaro o te Kai-Whakawa mo runga i nga mea kua oti te whakaatu ki roto ki te me whakahaere katoa i runga i nga tikanga e whakawakia ana i raro i "Te Ture Ateha, 1866," etahi atu Ture ranei e whai mana ana i taua wa mo runga i nga Kooti Whakawa pera. | ||||||||
| 39. | E kore e tau nga tikanga o tenei Ture ki runga ki nga whakaaetanga, mahi, aha ranei kua rite, ka whakaaetia ranei a muri ake nei, mo runga i te mahi taiepa, i waenganui o nga tangata e noho tata ana i runga i nga whenua, ki etahi atu tangata ranei. | ||||||||
| 40. | E kore tenei Ture e whai mana ki nga whenua papa-tupu a te Kawanatanga; e kore hoki te Kawanatanga, te Kawana, nga Land Board, nga apiha ranei ka whakaturia e te Kawana, e te Kawana ranei i roto i tona Runanga Whiriwhiri hei whakahaere i nga whenua a te Kawanatanga, e tika, i runga i nga tikanga o tenei Tore, kia utu ia i tetahi wahi o te moni mo te hanganga i te taiepa haere i waenganui o te whenua a te tangata mo te whenua a te Kawanatanga kia ahei ai te wehe.page 8 |
||||||||
| 41. | Mehemea kua whakaturia, ka whakaturia ranei he taiepa a muri ake nei ki runga ki nga whenua a te Kawanatanga, ka whai mana te Komihana mo nga whenua a te Kawanatanga o te takiwa te ki atu ki aua tangata kia hanga he keeti ki aua taiepa, mana e tohutahu nga wahi hei hanganga ki tana e pai ai hei painga mo nga tangata e haere ana i taua takiwa; a mehemea ka turi te tangata, Ka kore e tahuri ki te mahi i aua keeti i roto i te marama kotahi i muri o te taenga atu o te panui, ka taea ia te whiu kia utu ia i nga moni kaua e nui ake i te rua te kau pauna, ka whakahaua hoki e te Komihana kia mahia aua keeti a ma taua tangata e utu. | ||||||||
| 42. | Ko te tangata e hanga ana i te taiepa i runga i nga tikanga o tenei Ture, ona kai-whakahaere kai mahi ranei, ka whai mana ia mehemea kaore te huarahi e puta atu ai ia i ma runga i tona whenua ake hei haerenga mo nga kau, hoiho, kaata aha ranei, i nga taima tika i te wa e mahia ana te taiepa, ki te haere ki runga ki nga whenua e tu tata ana ki reira mahi ai i nga mea hei whakahaere i taua mahi taiepa:
I nga peratanga katoa kaore he kupu o tenei Ture hei whakamana i te tangata kia haere ki runga ki te whenua mahi ai i te mea pena i te mea e tupu ana te kai, ki roto ranei ki te kaari, wahi e tupu ana nga rakau hua, maara, wahi takaro ranei, erangi me matua whakaae te tangata nana katahi ka tika; e kore hoki e whakamana i te tangata ki te tapahi ki te whakakino ranei i nga rakau hua, engari me matua whakaae katahi ano ka tika. |
||||||||
| 43. | Mehemea ka takahia e te tangata nga tikanga kua oti te whakaatu i roto i te tekihana i runga ake nei, ka tika kia utua te tangata nana nga mea i whakakinongia, ma te tangata nana i takahi te ture e utu. | ||||||||
| 44. | I runga i te tono a te tangata kia utua nga mea i mate, ka tika kia tamanatia e te Kai-Whakawa e tetahi Ateha ranei te tangata i hara kia haere mai ia ki te aroaro o te Kai-Whakawa o nga Ateha tokorua ranei, ko te wahi e tu ai te Whakawa me tuhi ki roto ki te hamene, na hei te taenga mai o te tangata—o nga tangata ranei i hara, ka kore ranei e tae mai erangi ka oati te tangata nana i hoatu te hamene kia mohiotia ai kua tae taua hamene, hei reira me whakarongo te Kai-Whakawa nga Ateha ranei, i nga korero o te kai-whakapae ka whakatau ai i te moni tika hei utu ki a ia, ka ahei aua Kai-Whakawa te oati i te kai-whakapae me ana kai whakatikatika, ma nga KaiWhakawa hoki e whakarite i nga moni e tika ana hei utu mo te whakawakanga.
Ko nga moni ka whakataua e te Kooti ka taea te tono i runga i te hamene kirimina. |
||||||||
| 45. | Ka whai mana te tangata nana te whenua i riihi atu ki te tangata ke kia haere mai ki te whakahoki kupu i roto i te Kooti ina tamanatia taua: tangata mo tetahi mea i takahia e ia. | ||||||||
| 46. | I nga wahi katoa o Niu Tireni kaore e whai mana katoa ana "Te Ture Kaute, 1876," ko nga mana kua whakataua nei ki nga Kaunihera Kaute, ma nga Rori Poata o te takiwa e whai mana ana aua Poata e whakahaere, ki nga wahi ke atu ma te Kawana e whakahaere. |
Nga Apititanga.
Apiti A.
Te Ahua O Te Taiepa Tika.
| 1. | Te taiepa pou-reera, ko te tiketike kaua e iti iho i te 4 putu, me rakau kaha, kia u ki te whenua, kaua e neke atu i te 9 inihi i waenganui o ia reera o ia reera, i runga ake hoki te whenua, ko nga pou kaua e neke atu i te 8 putu me to 6 inihi te mataratanga atu tetahi i tetahi. |
| 2. | Te taiepa nui, tika, me hanga ki te perengi (papa), kaua e iti iho i te 4 putu te tiketike, kaua hoki e neke atu i te 4 inihi i waenganui e nga perengi.page 9 |
| 3. | Tetahi taiepa perengi, e 4 putu e 3 inihi te tiketike, me nga pou, kia rua nga reera, me poupou pera me te taiepa Maori erangi mo neera i nga rakau. |
| 4. | Tetahi taiepa waea, ko nga rakau hei pou me mea kaha, me rino ranei, kia u rawa ki te whenua, kaua e neke atu i te 9 putu te mataratanga atu o nga pou tetahi i tetahi, ko te waea mo runga ko te Nama 4, kia kaua e iti iho i te 4 putu i runga ake i te whenua; ko nga waea mo raro iho kaua e mama ake i te Nama 6. Ko te whanui o te waea o runga o te mea i raro iho kaua e neke ake i te kotahi putu, ko nga mea i raro iho kaua e neke atu i te 6 inihi. Ka pai ano te oneone ina hanga paitia hei whakakapi i te waea o raro rawa, kia torn, inihi i raro iho o te waea whakamutunga; e pia ana ano te rakau hei reera mo runga. |
| 5. | Tetahi pakitara, me hanga ki te oneone kia u rawa, kaua e iti iho i te 4 putu ma te 6 mihi te tiketike.' |
| 6. | Te taiepa tupu, kana e ite iho i to 4 putu te tiketike, me mea pai kei puta te kau. Ko nga taiepa tataramoa me kotikoti ia tau i ia tau kia pai ai. |
| 7. | Te taiepa he maha nga mea pera e tu ana, ara te tataramoa aha ranei, kia 4 putu te tiketike. |
| 8. | Te awa, be mea keri, kaua e iti iho i te 3 putu te whanui kia 2 putu te hohonu, me hanga a runga ki te oneone me nga waea kaua e iti iho i te 3 putu me to 6 inihi te tiketike, me whakamaro nga waea, kaua e iti iho i to 8 inihi to whanui o te haere o nga waea, kia 6 inihi to waea o raro i runga ake i te whenua, ko nga poupou rino kia 9 putu te mataratanga atu tetahi i tetahi. |
| 9. | He awa, awa keri, awa wai ranei kaua e iti iho i te 7 puta te whauui o runga kia 4 putu te whanui o raro, kaua e iti iho i te 3 putu te whauui o raro, kaua e iti iho i te 3 putu i te 6 inihi te bohonu, e rere ana te wai i roto; tetahi taiepa ahua penei ano i tetahi taha i tetahi taha o te awa, kaua e iti iho i te 9 inihi te mataratanga atu o te taiepa oneone i nga tahataha o te awa, kaua hoki e iti iho i te 2 putu te tiketike i runga ake i te whenua. |
| 10. | Taiepa oneone kaua e iti iho i te 33 inihi a raro, kia 18 inihi i runga; ko to paripari kaua e iti iho i te 26 inihi i runga ake i te whenua, me keri he awa ki tetahi taha ki tetahi taha kia 9 inihi to hohonu kia toru hoki nga waea kia 9 inihi, me whakamaro katoa; ko to tino tiketike o te taiepa kaua e iti iho i to 89 inihi i runga ake i te whenua. |
| 11. | Taiepa oneone kaua e iti iho i te 16 inihi i runga ake i te whenua kia 4 nga waea ki runga, me hanga hoki he awa ki tetahi taha ki tetahi taha kaua e iti iho i te 9 inihi te hohonu i ko to tino tiketike o te taiepa kaua e iti iho i to 39 inihi i runga ake i te whenua. |
| 12. | Te taiepa Marikena, kia wha nga rakau nunui me whakatakoto whakawhiti tetahi ki runga ki tetahi, kaua e iti iho i to 4 putu me to 6 inihi i runga ake i te whenua. |
| 13. | Te taiepa poupou Maori, kia u ki te whenua, kaua e iti ibo i te 4 puta i te 6 inihi te tiketike. |
| 14. | Te taiepa ponga, me poupou ki te whenua kia 2 puta kia 6 inihi ki roto ki te oneone, kaua e iti ibo i te 6 inihi te tiketike, kaua e neke atu i te 6 inihi to tu o nga ponga. |
| 15. | Ko te taiepa hei hanga ki te whenua repo me awa, kaua e iti iho i to 6 puta te whanui kia 2 putu to hohonu, me hanga hoki lie pari eneone ki runga kia 3 puta te tiketike, me etahi pou kaua e iti iho i te 4 putu te tiketike, kia 9 putu to mataratanga atu tetahi i tetahi, me nga reera waea ranei kaun e iti iho i nga mea e toru kia kotahi ranei me nga reera e wha, me pou ranei ma nga waea e 7, mehrmea ka waiho ko te awa anake kaua he oneone kia 4 puta kia 8 inihi te tiketike o nga pou, kaua e iti iho i te 9 putu te mataratanga o nga pou i te mea be reera, kia 8 putu mehomea he waea, kia 2 puta te hohonu o nga pou ki te whenua. |
Kaua e whakaturia ki nqa Taone.
| 16. | Ha awa, kaua e iti iho i te 8 putu te whanui me paripari oneone, me nga ahua pera kua korerotia i runga ake nei i ia taha o te awa, kia 5 puta kia 6 inihi te tiketike timata ami i raro o te awa, kia 8 putu kia 6 inihi i runga ake i te whenua. |
| 17. | He paripari, awa ranei, kaua e iti iho i te 4 putu i te 6 inihi te tiketike, me mea kaha, me hanga ki te oneone nga tahataha, kia 3 putu kia 6 inihi te whanui o raro me te awa kaua e iti iho i te 8 putu toe whanui kia 2 putu te hohonu i ia taha o toua paripari |
ApitiB.
PanuiTono Kia. Hanga He Taiepa
Ki A tangata e noho ana ki te whenua [te tangata nana ake ranei te whenua kaa riihi ranei, kai whakahaere ranei] [me whakaatu i konei te whenua tu tata]
Whakarongo mai, e Mahia ana ahau kia mahia he taiepa wehewhhe taiepa weho ranei i waenganui [whakaaturia i konei te ahua o nga whenua] mo hanga rawa inaianei (i ko mai o te o nga ra o, 18), ko taua ta epa kia penei te ahua [whakaaturia I konei.
I tuhia i tenei te o nga ra o, 18
A. B.
Tangata o noho ana [tangata nana, kai-riihi
Kai whakahaere ranei a, &e.
page 10.gif)
Apiti Whakamutunga.
Apiti Whakamutunga.
Rarangi O Nga Ture Kua Whakahoretia.
(1.) Ture a te Kawana me te Whare a Runga o Niu Tireni.
Paramete VIII, 1847, No. 8.—He Ture Whakahau i te mahi Taiepa whenaa.
(2.) Ture o te Paremete.
1874, No. 85.—Te Ture Taiepa o nga Porowini, 1874.
(3.) Nga Ture o te Porowini o Akarana.
Paremete II., 1855, No. 5.—He Ture hei whakahaere tikanga me te mahi Taiepa ki te Porowini o Akarana.
Paremete XXIX., No. 23.—Te Ture Taiepa, 1855, Tore Whakatikatika, 1874.
Paremete XXIX. No. 24.—Te Ture Whakatarewa i nga Ture Taiepa, 1874.
(4.) Nga Ture o te Porowini o Taranaki.
Paremete VIII., No. 3.—Te Ture Tataramoa, 1859.
Paremete XVI., No. 4.—Te Ture Tataramoa, 1868.
Paremete XXIV., No. 5.—Te Ture Taiepa, 1875.
Paremete XXIV., No. 5.—Te Ture Tataramoa, 1868, Whakatikatika, 1875.
(5.) Nga Ture o te Porowini o Haku Pei.
Paremete XXI., No. 2.—Te Ture Taiepa, 1874.
Paremete XXII, No. 2.—Nga Ture Taiepa Whakamana, 1874, Whakahaere, 1875.
(6.) Nga Tare o te Porowini o Poneke.
Paremete XV., No. 10.—Te Ture Taiepa, 1867.
Paremete XXII, No. 9.—Te Ture Taiepa, 1872.
(7.) Nga Ture o te Porowini o Waketu.
Paremete Vol, No. 2.—Te Ture Taiepa Tataramoa o Wakatu, 1861.
Paremete IX, No. 6.—Te Ture Taiepa, 1862.
Paremete X., No. 3.—-Te Ture Taiepa Takiwa, 1863.
Paremete XIV., 1866, No. 2.—Te Ture Whakatikatika i te Ture Taiepa o 1862, &c.
(8.) Nga Tare o te Porowini o Marlborough.
Paremete VTL, No. 2.—Te Ture Taiepa o Marlborough, 1863.
Paremete XV., No. 2.—Te Ture Whakatikatika i te Ture Taiepa, 1866.
(9.) Nga Ture o te Porowini o Canterbury.
Paremete XIX., 1861, No. 3.—Te Ture Tataramoa. Paremete XIV., No. 3.
Paremete XXXVII., No. 8.—Te Ture Taiepa o Canterbury, 1872.
(10.) Te Ture o te Porowini o Westland.
Paremete III., No. 1.—Te Ture Taiepa, 1872.
(11.) Te Ture o te Porowini o Otakou.
Paremete XXX., No. 366.—Te Ture Taiepa, 1866.
(12.) Nga Ture o te Porowini o Southland.
Paremete XII., No. 73.—Te Ture Taiepa, 1866.
Paremete XX., No. 6.—Te Ture Taiepa, 1866, Ture Whakatikatika, 1868.