Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Maori Religion and Mythology Part 1

Addenda

page 392

Addenda

I-ko ruaumoko

Ko Ruaumoko, ko te tuarua o ona ingoa ko Whakaruaumoko. Ko Whakaruaumoko e kai ana i te u o te whaea, ka hurihia te aroaro o te whaea ki raro, koia te tamaiti i waiho e nga tuakana kia haere ana i te whaea ki te Muriwai hou ki Rarohenga. Koia i kiia ai te tamaiti whakamutunga he tamatiti pekepoho, he potiki pekepoho, he potiki whakahirahira. Na konei te puia, te ru e ru nei. Titiro ki a Tane raua ko Paia; ko nga mea tenei o muri o taua whanau; na, ko raua ano nga tangata rongo nui o roto i tena whanau; ka tuturu taua whakatauki:—"Potiki whakahirahira, potiki whakahoki tipu." Kati enei.

Ko Ruaumoko i man i te waha o te puta o Papa. Ka wehea nei e Tane nga matua; no te hurihanga nei i te aroaro o te hakui ki raro ki te Muriwai hou, haere tonu atu a Ruaumoko i te hakui. Koia i riri nei ki a tatau, e ru nei, e hu nei te puia, koia a Ioio-whenua, a Hine-tuoi, a Hine-tuarangaranga, a Te Kuku, a Te Wawau, a Tawaro-nui, me etahi atu, he ingoa no te puia.

II—ko Whakaruaumoko Raua Ko Te Hinutohu

Na Papa ano raua ko Rangi a Whakaruaumoko. Ko tenei tamaiti kaore i whanau, rokohanga ka wehea a Papa raua ko Rangi takoto tonu i roto i te kopu o Papa—

family tree

Ko ta Whakaruaumoko wahine he mea tiki mai i tenei ao; he rongo i tae atu ki a ia—kotahi te wahine ataahua o runga, ko Te Hinutohu, tuahine o Tangaroa; ka kata ana, puaho ana mai nga niho me te pohoi toroa tera. Te mahi nui a tena wahine he waiata, he karakia i nga karakia wananga; koia te kaimau i te ahi tapu o Tangaroa. Koia te rongo o Te Hinutohu; tae ki a Whakaruaumoko; ka whanake a Whakaruaumoko, ka tae ake ki te Paehuakai, he taumata tera e titiro atu ai ki te kainga ki Te Kapu-kaiwhara. Ka tae mai tangata ra ki reira, katahi ka whatai atu te kaki ki te kainga i a Tahuanini. Ka tae tangata ra page 393ki reira, katahi ano tangata ra ka eke ake ki te whatitoka i te whare i a Te Kuwatawata; karanga ake a Whakaruaumoko: "E Wata! Tuku atu au ki runga na."

Ka ki mai Te Kuwatawata: "E ta! Kua motuhia atu na hoki te po ki a koutou ko o tuakana." Mo Whiro-nui, mo Tau-te-ariki, mo Roiho, Taupuru, Ruakopito, Tawhao-nui, Kaupeka, Tawhiri-nuku, Tawhiri-wanawana, Mokotiti, Mokotata, me etahi atu, tona tini, tona mano tuauriuri whaioio. Ka karanga mai a Whakaruaumoko: "Kei te haramai te ao, kei te kake ake te po; tuku atu au." Ka huakina te tatau o te whare, ka tomo mai ma roto, ka puta mai ki tenei ao. Ka haere tangata ra i te ahua o te ruru, ka tae ki te take o te pa, ka noho i reira, ka whakarongo tangata ra e haka ana te whare nei, e waiata ana. Na, ka rongo ia e pepeha ana: "Ehara koe i a Te Hinutohu; tena tera o rona (?) me wai taha." Mo te rere pai nei te rere te tikanga o tera kupu 'me te wai taha.' Ka mohio a Whakaruaumoko koia tenei taua wahine.

Ka whakarongo tangata ra ki te pai o te waha ki te waiata, me te mea tera e hiki ana i a ia te ahua. Ka moe te iwi nei, ka haere atu a Whakaruaumoko ki roto i te whare; ko te kaiwhakaara i raro iho i te matao e moe ana. Ko te ingoa o te whare ko Hui-te-ananui; he whare whakairo tenei, korero ai nga whakairo o tenei whare o roto, ko o waho whakairo kaore e korero. Ko te tekoteko ko Manu-hauturuki, ko tamahine a Rua-te-pupuke. Ko te ingoa o te kainga ko Poutiriao, ko te ingoa o te pa ko Te Pakaroa. Katahi ka karakiatia e Whakaruaumoko kia moehewa te wahine nei; katahi ka totoro iho te ringa ki te konui o te waewae; ka karakia tera i tona karakia, koia tenei:—

Ko Whakaruaumoko, ko Whakaruaumoko au, e Hinu!
E kume i raro ra i te au maro, i te au whakarere
I te au tarere, i te au matawhaiti na Rua i te mahara
I te au titiraupenga na Tawaro-nuku
Na Tawaro-rangi mata ngaro
E whakaau ana koe i to moe, e Hinu e noho nei
E moe i te moe mata ngaro na to tungane, na Tangaroa
I te Moana-a-kura, i te moana terepuku, i te moana parauri
Ka tu takahi ki tawhiti ki te moana tutumaiao
Horahia ki takere nui o Kiwa
Ko tona marae takanga ia, e Hinu
E hiki to tapuwae, ko te tapuwae o Manu-tahakura
O Manu whakaangi, o nui (?) tikapa a Tane E whakaangi ra i Tahekeroa
Nou anake tou tna haere kia rutua iho
Ko te po nui, ko te po roa na Matikotai
Whakaau piri rawa to tapu ki mamao
E moe, e moe i te po nau, e Rangi iho ai (?)
Ki tukemata pakau nou, e Tangaroa i te mata ngaro
Waiho i te aoturoa takiri ai i tohou tapu, e Hinu
Naumai taua, ka heke i te ara nui, i te ara roa
I te ara o toa ka rere i te rangi
page 394 Nou anake tou tira, awhai naku
Ka tuarua te ara ripi i te whare kuwatawata
E Hinu, e! Ki au mata moe
E hika, to ara ko te ara o Mataora
E heke ai i te angi … e.

Ka mutu te karakia a Whakaruaumoko i konei, ka puta ki waho, ka karakiatia e ia a Matiko-tai, e noho ana i te poti o te whare; ko reira hoki te kaiwhakaaraara: Koia tenei tona karakia:—

Ko Matiko-tai koe
Pokia o mata, pokia o mata ki o hautai
Ki o hau pa, ki o hau angi, ki o hau mahana
E tuku te ahurau e roropi mai te makoakoa
Heke aro nau, e Tane
E moe i te moe roa nau, e Papa i te autaha
E moe ko te moe nau, e Hurumanu
E Tuoioi tuohu paetaku … e … i.

Ka haere a Whakaruaumoko ki te tatau o te pa, e haere atu ana a Te Hinutohu; ka haere raua, a tae tonu atu ki tona kainga. Katahi ano ka oho te wahine ra, ka moe i a Whakaruaumoko i konei. Koia tenei te matua o te parangeki i puta mai ai ki te ao nei; kei te ara ki a Te Hinutohu, kei te ara ki a Whakaruaumoko ka heke ki te Reinga. Ka mutu te iwi e kaha ana ki te haere ki te Reinga, ki te hoki mai ki te ao nei. Ki te kitea taua iwi nei ki te ao nei, he tohu aitua tena na Te Hinutohu. Ka mutu te wahine o tenei ao i haere tinana atu ki Te Reinga ko Te Hinutohu; ko Mataora hoki te tane.

III—Ko Te Kakenga O Tane Ki Te Toi-O-Nga-Rangi

Na, ka tae ki te Orongonui katahi a Tane-nui-a-Rangi ka ki atu ki a Tawhiri-matea: "Me tuku mai e koe ta taua whanau hei kawe i au ki te puhi o nga rangi tuhaha, ki te tiki i te wananga o Rangi-nui raua ko Papa-tuanuku, me nga whatu."

Ka mea atu a Tawhiri-matea: "E pai ana; me karanga e koe ki to ratau tipuna, ki a Huru-te-arangi, mana e tuku mai ki a koe; kei runga o Tihi-o-Manono e noho ana ratau."

I muri o tenei ka haere ratau, a Tane-nui-a-Rangi, a Te Haeata, a Tawhiri-matea, a Uruao, a Tukapua, a Taka-wairangi, a Rangaihi-matua, me etahi atu, na, ka tae ki te wa i whakahorohoro ai nga kapua ki te paepae-taku o te taepatanga o Rangi ki roto i tona whare noho mai. Ko Te Ahoaho o Tukapua te whare o Hine-pukohu-rangi, o Tukapua, o Aoao-nui, o Aoao-roa, o Uhirangi, o Takere-wai, koia nei nga ingoa o taua whanau i roto i to ratau whare. He wehi hoki i a Huru-mawake, i a Huru-atea, i a Huru-nuku, i a Huru-rangi, koi pakia ratau ki nga huapae o Rangi-nui whakapae ai ki Tauru-rangi, ki reira takapau mai ai.

page 395

Ka mea atu a Tane-nui-a-Rangi ki a Tawhiri-matea: "Tukua mai ta taua whanau hci kawe i au ki te puhi o nga rangi kia pokapu ai au te kake ki te toi o nga rangi tuhaha."

Ka mea atu a Tawhiri-matea: "E pai ana; me haere taua me o taua tuakana taina ki Rangi-tamaku nei." Ka whakaae atu a Tane-nui-a-Rangi; ka haere ratau, ka tae ki Rangi-tamaku, ka korerotia atu ki a Huru-te-arangi, ka whakaaetia mai e Huru-te-arangi. Ka tonoa nga mokopuna kia tae mai, koia tenei nga mea i tae mai.—
Ko Titi-matangi-nuiKo Titi-apu-hauKo Titi-te-apu-whakataka
Ko Titi-matauraKo Titi-koroi-rangiKo Titi-tu-te-ahunuku
Ko Titi-parauriKo Titi-hau-mapuKo Titi-tu-te-wanawana
Ko Titi-matakakaKo Titi-kokouriKo Titi-tu-te-ihiihi
Ko Titi-puhiKo Titi-kokoteaKo Titi-tu-te-winiwini
Ko Titi-kauru-nuiKo Titi-kohuraKo Titi tu-te-ahurangi
Ko Titi-roro-hauKo Titi-kokoparaKo Titi-te-apurangi
Ko Titi-apu-nuiKo Titi-pokai-rangi
ara atu ano o tenei whanau o ratau, he tini whaioio ratau. Ko to ratau taunga i tau ai ratau ko runga i Tihi-o-Manono i Rangi-naonao-ariki. Kei reira hoki o ratau tuakana e tau ana, a Huru-mawake, a Huru-nuku-atea, a Huru-nuku-rangi. Koia nei nga putake o te hau e kiia nei ko Paraweranui, he tonga tena; ko Tahu-makaka-nui, he mauru tena; ko Tahu-mawake-nui, ko te rawhiti tena, ko te whakarua tena, he hau marangai tena, he hau raro tetahi whakahua. Ko to ratau whare i noho ai ratau, ko Te Pu-mairekura, ko Rangi-tahua, ko Rangi-mawake, ko Tu-te-wanawana-a-hau, ka mutu o ratau whare. Ko Tara-puhi, ko Tara-pae, ko Tara-aorangi, ko Tara-waihekura nga kai ropiropi i te whanau nei. Ko to ratau marae ko Marae-nui, ko Tahuaroa, ko Mahora-nui-atea; ta ratau mahi i reira he koakoa ana, e takatake ana, he ta potaka ta ratau mahi i reira, he takaaho ki a ratau ano. Ko to ratau taumata e whatatai iho ai ki nga rangi takapau ko Paroro-rangi, kei te tuatoru o nga rangi ki te ahu iho i runga te tatau, ki te ahu ake i raro nei te tatau ko te ngahuru tera o nga rangi. Ko te iwi noho o reira ko Tini-o-Matanginui, ko Tini-o-Mataruwai, koia nei hoki te putake mai o Huru-te-arangi, o to ratau tipuna. Ko ti putake mai tenei o te uru kehu, o te uru korito, o te uru pakaka, o te korakorako; ko tenei uru he uru ariki, kahurangi, taua uru pera.

Na, ka tae mai te whanau nei, ka haere a Tane, a Te Haeata, a Taka-wairangi, ki Tiritiri-o-matangi, ki te rangi ngahuru ma tahi; ka hoki mai a Taka-wairangi i reira, a Te Haeata. I mua ake o tenei to ratau taenga ake ki Rangi-naonao-ariki; ko Te Haeata i tae wawe ki te whakaatu kei te kake atu a Tane-nui-a-Rangi, a Taka-wairangi. Ka haere a Kautu, a Tapuhi-kura, ki te paepae o te turuma o Tauru-rangi, ka tu mai a Kautu, a Tonganui-kaea, a Tapuhi-kura i page 396reira Ka tae atu a Tane raua ko Taka-wairangi, haere tika raua ki te tu uma, ka purea, ka mutu te pure ka whakangaua ki te paepae o te turuma, ka mutu ka kawea ki roto o Tauru-rangi, ki reira whakahoro ai nga tapu o Papa-tuanuku nei. Ka tu ki runga ki te ahumairangi, ki te ahuwera tetahi ingoa; ka mutu te whakahorohoro ka kawea ki te wai whakaruku ai, ka mutu ka ki atu a Tapuhi-kura, a Kautu: "Naumai, whanano (? whana ano) kaua hei whara ki te kai, ki te wai, tae noa mai koe ki konei rawa whakahoro ai nga tapu o runga na, katahi koe ka whara ki te kai, ki te wai.

Na, ka haere a Tama-i-waho ki te kawe i a Tane-nui-a-Rangi ki te pumotomoto o Tikitiki-o-rangi, ka pahemo atu i te paetaku o Rangi-naonao-ariki, ka pokea a Tane-nui-a-Rangi e Tini-o-Pepetua, koia nei taua whanau akaaka:—
Te Whanau-pungaTe Whanau-takaahuTe Whanau-papa
Te Whanau-rotoTe Whanau-peketuaTe Whanau-hura
Te Whanau-tuoiTe Whanau-toropukuTe Whanau-waewae-roroa
Te Whanau-pekeTe Whanau-rereTe Whanau-waewae-rau
Te Whanau-pepe
me etahi atu o taua whanau, he ngarara, he manu. Na Whiro-te-tipua i whakahau kia tikina kia whaia a Tane-nui-a-Rangi kia patua, kia paoa ranei, kia riro atu nga to to i a ia; kore rawa i tata mai ki a Tane-nui-a-Rangi i te whanau a Tawhiri-matea, e taka tera me potaka kotore rua tera e whirou ana, te tata hoki te taua nei, te aha. Koia nei te ingoa o tenei pakanga ko Kopara-kore, ko Te Haemata ki etahi tohunga.

Ka tae a Tane ki te Pumotomoto, i reira a Ruatau, a Pawa, a Rehua, a Puhaorangi, a Oho-mairangi, me te Tini o Houere-tu, o Houere-tau, o Houere-nuku, me era atu o o ratau ingoa whakahua. Ko to ratau whare ko Tawhiri-rangi, ko te tatau i te kauwhanga o te whare ko te Pumotomoto tera tatau, e ahu ana ki raro ki nga rangi ngahuru ma tahi, tae iho ki a Papa-tuanuku nei. Ko te whati-toka e puta ai ki te Toi-o-nga-rangi ko Tahurangi. Te urunga atu o Tane ki roto i Tawhiri-rangi, ka hoki a Tama-i-waho me te whanau puhi ki Tiritiri-o-Matangi whanga mai ai ki a Tane-nui-a-Rangi.

Ka uru atu a Tane-nui-a-Rangi ki roto i Tawhiri-rangi, ka pokaia te koroputa i raro iho o te tahu o Tawhiri-rangi, hei putanga mo Tane-nui-a-Rangi ki roto ki te Toi-o-nga-rangi. Ka puta a Tane-nui-a-Rangi ki roto o Tikitiki-o-rangi, ka kawea e nga whatukura ki te Moana-i-Orongo ki reira whakaruku ai, ka mutu, ka purea e Ohomairangi, e Puhaorangi, e Ruatau, me era atu o nga whatukura, ka mutu, ka kawea a Tane-nui-a-Rangi ki Matanga-i-reia, i reira a Io e noho ana. Ka ui mai a Io: "Ko koe anake to tira?" Ka mea atu a Tane-nui-a-Rangi: "Kei te kake ake ano taku tuakana, a Whiro-te-tipua, ma te taepatanga o nga rangi."

page 397

Ka mea atu a Io: "E kore to tuakana e kake ake, kei te tarahau nga puhi o Tiritiri-o-Matangi." Ka ui atu a Io: "He aha te take i kitea mai ai koe?"

Ka mea atu a Tane-nui-a-Rangi: "Ko te kete o nga wananga me nga whatukura o Rangi-nui, o Papa-tuanuku kia riro i au."

Ka mea atu a Io: "Haere taua ki roto i te Rauroha, kei reira nga whatukura, nga mareikura."

Ka tae a Io me Tane-nui-a-Rangi, ka kawea ki te ahurewa pure ai, ka riro enei ingoa i a Tane-nui-a-Rangi i te wa i purea ai e Oho-mairangi, e Puhaorangi i te Moana-i-Orongo tae mai nei ki roto i Te Rauroha ka tutuki nga ingoa mo Tane-nui-a-Rangi i konei—
Tane-nui-a-RangiTane-te-wanangaTane-uetika
Tane-matuaTane-torokahaTane-te-whawhanga.
Tane-te-waiora
me era atu ingoa maha noa atu o Tane-matua. Ko enei ingoa maha ona maku ano e tataku ake a tetahi takiwa ki a koutou.

Ka mutu ra te pure i a Tane-matua ka mauria ki roto i Rangiatea. Ko te whare tera i whata ai nga wananga o nga rangi ngahuru ma rua, o nga ra, o nga marama, o nga whetu o ia kauwhanga, o ia kauwhanga, o ia rangi, o ia rangi, i tona ahua, i tona ahua ano. Koia te take o aua ingoa maha o Io, o Tane-matua, me era atu whatukura, mareikura ranei.

Ka purea ano a Tane ki runga i te ahurewa o te whare o Rangiatea i te wa i takoto ai nga kete o te wananga, o nga whatukura hoki. Koia nga ingoa o nga wananga me nga kura:—
1. Te kete tuauri.2. Te kete tuatea.3. Te kete aronui.
Koia tenei nga kete o te wananga i homai ki a Tane-matua. Ko te kete tuauri, ko te kete tera o nga karakia mo nga whakahaere katoa e pa ana ki a Rangi-nui, ki a Papa-tuanuku, me te mana o nga mea katoa e hiahiatia ana kia mahia e te whanau a Papa-tuanuku.

Ko te kete tuatea, ko te kete tenei o te kino, ahakoa he aha te kino. Kei roto i tenei kete nga kino katoa e kitea ana, nga mea e mahia ana e te whanau, e Papa-tuanuku ranei, e Rangi-nui ranei, e te ra, e te marama, e nga whetu, e te hau, e te ua, e te wai, e te rakau, e te kowhatu, e nga mea katoa. Koia tera to ratau kete whakaari i a ratau mahi kino, te pakanga a te tangata, a nga atua, kei reira katoa e takoto ana.

Ko te kete aronui, ko te kete tenei o te aroha, o te maunga rongo, o te taketake e kiia nei ko te rongo taketake, me nga mahi pai katoa o te matauranga ki nga mahi e puta ai te pai ki te tangata, ki te whenua, ki te rakau, ki te wai, ki te oneone, ki nga taru, ki nga page 398kai, ki nga kararehe, ki nga manu ranei, ki nga ika, ki nga ngarara, me era atu mea katoa e kitea ana e te tangata.

Na, ko nga whatukura e kiia ra, he kowhatu tapu aua kowhatu. Ka tu aua kowhatu i roto i te whare, kei te kauwhanga o te whare te tunga o aua kowhatu e rua. Ko tetahi kei te taha rawhiti o te poupou tuarongo o te whare e tu ana, ko tetahi kei te taha mauru e tu ana. Ko enei kowhatu he kowhatu mana; me he mea ka purea te tangata me noho ia i runga i tetahi o aua kowhatu; ina oti te whakaako te tangata ka whakangaua ia ki runga i taua kowhatu; ka kiia tena tangata kua tino puta ia i te whakaakoranga i whaka-akoria ai ia, ka tuturu hoki nga mana i whakaaetia kia riro i a ia. Ko enei kowhatu, he nui nga mana kei aua kowhatu; e whakapiria ana e nga tohunga he kowhatu huka-a-tai, kara ranei, ki te taha o nga kowhatu pera, kia riro mai ai he mana ki aua kowhatu, katahi ka riro i nga taura e whakaputaia ana ki waho i te whare wananga. Kati, koia te take ka mahi te tangata i tona whare ka maka he kowhatu, he ngarara, he manu, he ika, he tangata tonu ranei, ka patu, ka maka hei whatu mo tona whare ake, engari na nga tangata i kukume kia pera, kaore i pera mai i te wa i a Tane-matua.

Na, ka haere mai nga whatukura ki te whakahoki mai i a Tane-te-wananga me te wananga, me nga whatu e rua. Ka heke iho ratau, ka tae mai ki Tiritiri-o-Matangi ka uru mai hoki te whanau a Tawhiri-matea, ka heke iho, ka tae mai ki Rangi-naonao-ariki ka whakaeketia e te taua a Whiro-te-tipua. Hei rua tenei mo nga whakaeke a taua ope taua nei ki te patu i a Tane-te-waiora. Katahi ka karangatia e Rehua ki te whanau matua a Huru-te-arangi, koia tenei o ratau ingoa:—
Te Hau puhiTe Huka tarapuhi.Te Huka rere.
Ka apititia mai ki te whanau matangi hau awhiowhio a Tawhiri-matea raua ko Paraweranui; ka mate taua taua i konei, ko etahi i mau herehere mai i a Tane, ka mauria mai ki a Papa-tuanuku nei noho ai; koia tenei nga mea i riro mai:—
PekapekaKakarikiRo
RuruMoko kakarikiPurehurehu
KeaWaeroaRango
KareareaNamu potoWeta
KakaNaonaoKekerengu
KakapoPepe
me etahi ake o taua taua a Whiro-te-tipua. Ko te ingoa o aua matenga o te tuatahi ra tae mai ki tenei, koia tenei ko Tawhiri-rangi, ko Tawhiri-nuku, koia tenei nga ingoa o te pakanga tuatahi i hinga ai te taua a Whiro-te-tipua; ko Te Rangi-kaupapa te pakanga o te hokinga mai nei o Tane-te-wananga. Kati, ka marama tenei.
page 399

Ka tae mai a Tane-matua ki a Rangi-nui nei, ka whakaarahia e Tane-matua ko Te Haupipi-o-te-rangi hei tohu ki te whanau a Papa-tuanuku. Ka kite a Tupai, a Uruao i te rangi e tuhi ana Te Pipipi-o-te-rangi, ka mohio a Tupai kua riro mai te wananga i a Tane-matua. Ka tikina a Tauru-rangi, a Te Rangi-whakarara, nga pu tatara, ka whakatangihia aua pu tatara e rua, ka tae te rongo ki Tu-te-aniwaniwa, ki Wharau-rangi, ki Huaki-pouri, o te tangi o aua pu tatara e rua, ka mohiotia kua riro mai te wananga i a Tane-matua. Ka hui katoa te whanau nei ki Tauru-rangi tatari ai ki te taenga mai o Tane-matua. Ka tae mai a Tane-matua, tika tonu ki runga ki te turuma o Wharau-rangi, ka oti te pure nga kete o te wananga, o nga whatu hoki, me Tane-matua, e nga whatukura. Ka mea a Ruatau ki a Tupai: "Mauria nga kete o te wananga me nga kowhatu whatukura e rua ki roto o Whare-kura. Ko koe anake hei tomo ki roto, me tau i whakarite ai hei hoa mohou. Kia mahara, ngahuru ma rua nga rangi, ngahuru ma rua nga kaupeka o te tau, ngahuru ma rua nga apa whatukura o nga rangi, ngahuru ma rua nga apa tamawahine o nga rangi ngahuru ma rua, kia ngahuru ma rua hoki nga hoa mou ki roto i Whare-kura. Ma korua ko Tane-te-wananga e pure hei poutiriao mo Whare-kura nei; ko korua ano hei marua." Ka mutu nga kupu a Ruatau, ka hoki nga whatukura o te Toi-o-nga-rangi

Ka mea a Whiro-te-tipua kia riro i a ia te wananga ki Tu-te-aniwaniwa ki reira whata ai; kaore te whanau a Papa i whakaae. Ka kaha te tautohe a Whiro-te-tipua kia riro i a ia, ka pataia ki a Tane-matua mehemea e whakaae ana ia kia peratia te wananga. Ka mea a Tane-matua kaore ia e whakaae; ka riri a Whiro-te-tipua. Ka mea a Tane-matua: "Kaore au e whakaae, kua nui rawa te kaupapa o te kino i puta mai i a koe. Ko Uruao, tenei mate nau; ko Te Paerangi, tena mate nau; ko ahau tenei i whaia ake nei e koe kia mate, a kua takoto to tataku kia patua matau e koe mo te wehenga i a Rangi-nui, i a Papa-tuanuku, me to poroporohanga i nga waewae konui o Rangi, me te poroporo-hanga i nga peke, me te patunga i a Kaupeka, me te rironga ko maua ko Tupai i purea ki runga o Maunganui, me te rironga maku e tiki i te wananga, no reira kaore i riro i a koe te wananga." Ka hoki a Whiro ki Tu-te-aniwaniwa noho ai.

Ka mea mai a Uru-te-ngangana ki a Tane: "Ko nga whatu e tuku mai ki roto i Tu-te-aniwaniwa whata ai." Ka whakaaetia e Tane-matua te tono a tona tuakana, i te mea he nui te pai o tona tuakana ki a ai, ara ki a ratau.

page 400
Ka haere te ropu i wehea mo roto i Whare-kura, koia tend ratau:—
TupaiRua-taumataRauru-matua
Raka-maomaoRongo-maraeroaTakapua
TanePunawekoTe Mamaru
TuamatuaRongo-whakaata

Koia tenei te ropu whatukura nana i kawe te kete o nga whatu-kura nei ki roto ki Tu-te-aniwaniwa whata ai. Ka tae atu ratau, ka oti te whakawhata, katahi a Whiro ka karanga mai ki nga poutiriao o roto o Whare-kura: "E Tane ma! Haere, e hoki, mo te tikina atu e au o koutou upoko mo te tukituki ki te patu tawaka." (Ara he penei te patu tawaka, e wha nga pewa, he koi a mua. Ko te whakahaere o tenei rakau he ta, he wero ki nga kaokao, ki te morenga o te poho ranei. Na Whiro anake ratau ko ona hoa tena rakau. Na Tu-matauenga te rakau te onewa me te toko-toko, e rua nga mata taraiwi pakake, he tara no te whai, te potiki a Te Arawaru. I noho a Te Arawaru i a Raupara, ka puta ko te ihe, ko te rerehau, ko te kaikapo, ko te whai, me etahi atu. Ko kaikapo i rite ki te kuri, engari he whakahara, kei uta etahi wa ona, kei te moana etahi wa, kei nga roto etahi wa. Ko Te Kiri-tuarangi tetahi ingoa o kaikapo, i te pongare o te ihu te tara o tera.)

Na, i tenei wa ka tangohia e Whiro te wahine a tona tuakana, a Iriiripua; he wahine atua tenei no Rangi-tamaku. Ka tipu tenei hei mea kino i waenganui i a Uru-te-ngangana ratou ko te whanau nei, apiti atu ki tona kohuru i Te Paerangi i kiia ake ra. Ko te hara puremu tuatahi tenei i waenganui i te whanau nei. Katahi ka haere mai a Uru ki Wharau-rangi, ki te kainga i a Tangaroa ratau ko nga taina, ka whakahaerea te korero kia whawhaitia a Whiro-te-tipua i konei. Ka mea etahi o te whanau nei me waiho atu ma Whiro e whakataratara mai te pakanga. Ka mea a Tane-matua: "Ata waiho tena whakaaro kia poua e tatau nga poutiriao ki nga tupaki o te kauwhanga o Rangi-nui, o Papa-tuanuku e hora nei." Ka whakaae nga tuakana; koia tenei aua poutiriao i poua nei.

IV—Ko Nga Poutiriao

Ko nga poutiriao tenei i purea hei tiaki, hei whakahaere i te aho rangi, i te aho waitau o Rarohenga, ahakoa ahu mai i te tonga paraweranui, i te mauru tahu makaka nui ranei, i te rawhiti maruanuku ranei, i te hau marangai ranei. Ko te putahitanga o enei hau e wha me nga wairua o te whanau a Rangi raua ko Papa-tuanuku, koia tera te putahitanga mo ratau e wehe ai nga mea e whakaaro ana, e aroha ana ki nga rangi tuhaha, a e wehe page 401ai nga mea e aroha ana ki to ratau whaea ki a Papa-tuanuku, ka heke enei ki te Muriwai hou ki Rarohenga:—

Nga Poutiriao

1. Ko Te Kuwatawata, ko Hurumanu, ko Tauru-rangi, ka mutu ratau i poua ki Te Hono-i-wairua, koia nei a Te Hono-i-wairua e whakataukitia ra. Ko te ingoa nui o tenei wahi ko Hawaiki-rangi tetahi ingoa, ko Hawaiki-nui tetahi ingoa, ko Hawaiki-whakaeroero tetahi ingoa; ko te ingoa iti ko Poutere-rangi. Ko te wahi ake i tu ai taua whare ko Te Rake-pohutukawa, e kiia ana kei runga kei te tihi o Maungaharo, ki etahi, o Manono ki etahi. Ka takoto ki konei a Rua-te-hohonu, a Rua-te-wareware, a Rua-momotu-herepi, a Rua-aupo, a Te Angi-tahimutu, a Tahu-maikiroa, a Tahu-whakaeroero.

2. Ko nga poutiriao i purea mo te aroaro, mo te tuara o Rangi-nui, koia tenei: Ko Uru-te-ngangana, ko Roiho, ko Roake, kei enei katoa e tauhere mai ana a te ra kura, a te marama i whanake, me nga whetu tauhere o nga kauwhanga o nga rangi tuhaha, o nga rangi ngahuru ma tahi, ratau ko te ropu apa whatukura, apa tahurangi, apa matangi nui, apa rahui kura, apa rehuroa, apa poporokewa, apa rauroha, apa tarapuhi, apa tuakiaki, apa tahupara, apa tautangiao, koia nei o ratau matamua ki te tauhere i era i nga rangi katoa, apiti atu ki nga whetu taki i te wairoa (waiora?) o nga kauwhanga me nga whetu o te Ikaroa o nga rangi.

3. Ko nga poutiriao mo waho mo nga tupaki o Hine-moana hei pupuri i te aho o taheke nui, o taheke roa, o te au kume, o te au rona, o te au whakapuke, o te au tutaratahi, o te au miro, o te au whakawhana, o te au puhoro, o te au miti, ka mutu aua au whaka-whana o Hine-moana—koia nei ratau nga poutiriao: Ko Kiwa, ko Tangaroa-whakamau-tai, ko Kaukau, ka mutu ratau. No muri mai i enei ka haere atu a Takaaho, a Te Pu-whakahara kia whai tikanga mo a raua na whanau, koia tenei:—
Te mango paruTe mango takapaneTe mango tahapounamu
Te mango ureruaTe mango makomakoTe mango niho tara
Te mango ururoa
me era atu mango, me te kauika pakake o te wehenga kauki o Tutara-kauika, o Upokohue, ko enei i tataitia hei noho i nga moana o uta nei, kaore i pai, tohe ana kia waiho ratau i waho i tupaki nui o Hine-moana. Ka mutu tenei.

4. Ko nga poutiriao koia nei ratau i purea ai hei tatai i te haere a nga hau, a te huka, a te ua, a nga kapua, a te kohu, a te uira, a te whaitiri, koi taupatupatu nei ki a ratau, koi tahuri ratau page 402ki a Papa hanga kino ai i te aoturoa: Ko Tukapua, ko Te Ihorangi, ko Tama-te-uira, ka mutu ratau i tenei kauwhanga o Rangi-nui, o Papa-tuanuku, e tauhere ana i te ahurangi o taua kauwhanga.

5. Ko nga poutiriao tenei i purea hei pupuri i te aho o te pakanga a Maiki-roa, a Maiki-arohea, a Maiki-kopeke, a Maiki-whekaro, a Maiki-tuturi, a Maiki-pepeke, a Maiki-kaupo, a Maiki-kawheau: Ko Tu-matauenga, ko Tumata-kaka, ko Te Akaaka-matua. He mea apiti atu enei hei hoa: Tumata-rauwiri, Tumata-huki, Uepoto, ka mutu ratau i tenei aho.

6. Ko nga poutiriao tenei i purea hei tauwehe i te Orongonui, i te takurua, koi kumea hei raumati anake, hei makariri anake: Ko Te Ikaroa, ko Rongomai-taharangi, ko Rongomai-tahanui. Ka mutu enei.

7. Ko nga poutiriao tenei i purea hei pupuri i te whakaaro tukino, taupatupatu, o te haere o te whanau a Kiwa, a Tangaroa-whakamau-tai, me era atu o ratau: Ko Rongomai-tu-waho, ko Tiwhanui, ko Mauhi, koia nei ratau i wehea mo tera kaupeka o ta ratau mahi.

8. Ko nga poutiriao i purea hei pupuri i te aho o te wananga o Rangi-nui, o Papa-tuanuku, tae atu ki te muriwai hou ki Raro-henga, te ahua o ta raua whanau i poua nei ki nga wahi i poua ai ratau me a ratau mahi whakahaere, me te ora o nga mea katoa, me te mate o nga mea katoa: Ko Taka-uru-nga; ko Kekerewai, ko Takatua, ka mutu ratau i wehea mo tera kaupeka o ta ratau mahi.

9. Ko nga poutiriao i purea hei pupuri i nga aho whakata-koto o nga mahi i poua ai ratau, koi tapeka ratau me a ratau whakahaere i runga i a etahi, koi tipu ake he kakano o te whaka-pehapeha o ratau ki etahi o ratau, koi haoa mai ranei te wehenga ma etahi o ratua, ahakoa i te angi, i te kauwhanga i a Papa ranei, i te wai ranei, i Rarohenga ranei, koia tenei ratau: Ko Tane-matua, ko Ngangana-a-rangi, ko Turamarama-a-nuku. Enei e tomo ana ki roto i nga poutiriao kua whakaturia nei ki nga tupaki o Rangi-nui, o Papa-tuanuku, o Rarohenga, a ko enei ano nga kaituku i te ahua o nga mahi a nga poutiriao ki te aroaro o nga whatukura o te Toi-o-nga-rangi ko reira takapautia ai ki roto o Kautenganui, ki te aroaro o Io-matangaro.

10. Ko nga poutiriao i purea hei pupuri i te kaupeka o Puni-honiho-o-tau, koi huawai, koi piango, koi hukahuka, koi repehina, koi titotama, koi koero, koi pukutenga, koi whatu maro te ahua o te tipu o nga rakau, o nga otaota o te whenua, o te wai; koi pukupa nga ika, nga ngarara, nga mea katoa e whakahaerea ana i te oa nei, koia nei ratau: Ko Tane-te-hokahoka, ko Tanga-i-page 403waho, ko Rongo-maraeroa, ka mutu ratau i poua mo tera wahanga o ta ratau mahi.

11. Ko nga poutiriao i purea hei tiaki i nga mana o nga tapu i nga tuahu, i nga ahurewa, i nga atua, o te rongo taketake, i nga atua whiro e whakatahi ana; nga whakahaere kua horahia ki nga poutiriao o Rangi-nui, o Papa-tuanuku, hei tiakiaki i nga wananga, i nga karakia mihi, tono ranei, whakaae ranei, whakahe ranei, whaka-hangai ranei te tu, te haere, te takoto ranei, tautoko ranei i nga mea i kiia kia peratia, a nga apa ranei e uru ana mai ki roto i te kauwhanga o Rangi, o Papa, koia tenei aua poutiriao: Ko Tane-te-wananga, ko Tupai-whakarongo-wananga, ko Rongo-maraeroa.

V—Hine-Ahu-One

He taha atua tetahi taha ona, he taha whenua tetahi taha. No te huinga o te taha atua me te taha whenua, katahi ka kiia he tangata; i timata mai tenei ingoa i a Hine-ahu-one. I konei ka hono te wairua o nga tamariki atua ki nga tamariki tangata, tae noa mai ki tenei ra i a tatau nei. Kei te tane te purapura, kei te wahine te papa hei whakaahuru. Ko te kakano a te atua kei te tane, notemea he uri atua ia. Ko te wahine no Papa-tuanuku, kei a ia te puni o te wai; ko te toto me te hau na te atua enei. Ko te kaiwhakaahuru ko te wahine, e tipu ai nga mea katoa. He tauira hoki te wahine na te tane; na Io-matangaro te purapura.

VI—Te Whanautanga O Hine-Rau-Wharangi.

Ka whanau a Hine-rau-wharangi i te Aonui o te Orongonui o te tau; ka kawea te whaea ki roto i Hui-te-ananui noho ai, me tona tama-hine. No te whakatarepatanga i te iho o tona tamahine kahurangi, ka whakaputaia mai ki waho o te whare, ki te roro o taua whare, ki runga i nga takapau wharanui raua ko tona whaea noho ai. Ka whakatata atu te maru iwi, te maru tangata ki te marae o Hui-te-ananui. Ka tu a Tupai, taina o Tane, i a ia hoki te ipu tapu, ka mau nga ringa ki te tamaiti, ka okookotia ki roto i ona ringa; koia tenei tona karakia:—

Naumai, e hine wai roto
Whakaea, whakaea to uru tapu
Whakaea, whakaea to uru waiora ki taiao nei
E tipu, e rea, e hine kahurangi ariki
Whakamau tai, whakamau o rongo
Whakamau taketake toitu ki tahito nei
E hine ariki rangi, e!
E tipu, e rea koe he whatu ioio nui
He whatu io matua, he io taketake ki taiao nei
E Hine-rau-wharangi, e.

page 404

Ka tu nga tangata ki te maioha ki a Hine-titama me Hine-rau-wharangi i konei. Ka mutu te maioha, katahi ka mauria te whariki wharanui, ka horahia ki te pareparenga o te awa wai takoto ai. Ka hiki a Hine-titama raua ko Hine-rau-wharangi ki runga noho ai, ka heke te tohunga ki roto i te wai tu ai, kia to nga hope te wai, ka mau ai ki a Hine-rau-wharangi. Katahi ka tohia ki te tohi ururangi o te toi huarewa o Tikitiki-o-rangi. Kaore i mau i au te karakia tohi i konei; ma Te Matorohanga ma e karakia mai ki a koe.

Na, ka tokorima nga tamariki a Hine-titama, he wahine anake. Ka tae ki tetahi po ka ui atu te wahine nei ki a Tane-matua: "E koro! Ko wai toku nei matua?" Ka mea atu a Tane-matua: "Ui atu ki nga poupou o Hui-te-ananui, mana e whaki mai ki a koe to papa." Katahi a Hine-titama ka ata whakaaro, ka marama i a ia; katahi ka ki atu: "E koro! Katahi ra au ka marama, ko koe tonu ia, e taku papa, e whakawairangi nei i au. Ko wai hoki hei tamaiti, hei matua i wahinetia ai e to karihi. Kati, ka penatia na e koe, ko te waro i au nei hei waro ki roto o Poutere-rangi, kia takoto ai a Tahekeroa i roto o Poutere-rangi ki te aroaro o taku tipuna, o Papa-tuanuku. Maku e titiro mai i te Muriwai-hou ki a koutou ko a taua tamariki e whakaangi ake ana ki au."

Ka takoto te ara o te mate i konei i a Hine-titama ki te Reinga, koia i aranga ai taua ara a Tahekeroa ko Hawaiki, ara ko te wahi tera i ikia ai tenei hanga te tangata ki te Po tiwha herehere haua.

VII—Nga Ingoa O Io.

Etahi nei au ka korero ake ki a koe; kaore tonu au e korero ana ki te tangata i aku i rongo ai au. He mea tapu te whakahuahua i a Io me nga apa o nga rangi, me o ratau kauwhanga. He mea tapu hoki te whakahua i nga tamariki a Rangi-nui raua ko Papa-tuanuku e takoto nei, he tapu rawa. Ma nga tohunga o nga tuahu, o nga ahurewa era e whakahuahua, he tapu hoki ratau. No te Whakapono nei katahi ka korero noa te ware penei me maua nei ko Rihari Tohi nei. Kei roto anake i te whare wananga era tu korero korero ai, he tapu hoki. No te noanga nei o nga tangata ka tomotomo ki roto i nga whare kai a te pakeha, na konei ka ngaro te mana o te whare wananga o nga kaumatua e whakaheke ki te Po te whaia.

Ko nga ingoa o Io i rongo au nei koia enei. Koi mea mai koe he whakapeka naku ki nga korero a to tuakana, a Te Matorohanga, koia na te tino tamaiti o roto o aua tu whare o te wananga. He tino tangata tapu tena tangata, he mea whangai anake ki te titoko rakau e te tuahine, e Hine-te-aparangi, i mate ki Kaupeka-hinga i te taua page 405a Kaiwaru o Ngai-Toroiwaho, o Ngati-Parakiore. Kati end kupu aku ki a koe.

  • Io. Koia te io o nga atua katoa, kaore i ko atu.
  • Io-nui. He nui ia i nga atua katoa.
  • Ioroa. He ora tuturu tona, kaore he mate.
  • Io-matua. Koia te matua o nga rangi, o nga kauwhanga, o nga ao, o nga kapua, o nga ngarara, o nga manu, o nga kiore, o nga ika, o nga marama, o nga whetu, o nga uira, o nga hau, o nga wai, o nga rakau, o nga otaota katoa i te tuawhenua, i te moana, i nga wai, me era atu mea katoa. Koare he mea i puta ki whao i a Io-matua, koia te matua o nga mea katoa, o te tangata, o nga atua i raro iho i a ia; koia katoa te matua.
  • Io-matua-te-kore. Tenei ingoa ona e whakaatu ana kaore ona matua, ona whaea, ona tuakana, ona taina, ona tuahine, koia anake ia.
  • Io-taketake. Tenei ingoa ona e tuturu ana ia me ana mahi katoa, me ana mahara, me ana whakahaere he tuturu katoa, he u katoa, he oti katoa, he mau katoa.
  • Io-te-pukenga. Koia te pukenga o nga mahara katoa a nga mea katoa i whakaarotia e ia kia whai ahua, kia whai tipu, kia whai ora, kia whai mahara, kia whai kaha, kaore i ko atu i a ia, nana anake, a mana anake e whiwhi ai, e kore ai ranei.
  • Io-te-wananga. Ara koia te wananga o nga mea katoa, ahakoa mo te ora, mo te mate ranei, mo te kino ranei, mo te pai ranei, mo te riri ranei, mo te kore ranei, mo te mau o te rongo ranei, mo te kore ranei e mau e rongo; kaore i ko atu i a ia.
  • Io-te-toi-o-nga-rangi. Tenei e whakaatu ana koia te atua o roto o te mutunga mai o nga rangi katoa, kaore he rangi i ko atu i taua rangi e kiia ra ko te Toi-o-nga-rangi. Ko te tuatahi tonu tera o nga rangi, ka heke iho ki nga rangi ngahuru ma tahi i raro iho i te Toi-o-nga-rangi.
  • Io-matanui. Tenei kaore he wahi e ngaro ana i ana whatu, i ana mahara, ahakoa i nga rangi, i nga kauwhanga, i nga ao, i nga wai, nga hohonu ranei o nga takere o nga wai, o nga ao, o nga kapua, kai te whaiti katoa nga mea katoa ki roto i ona whatu.
  • Io-matangaro. Tenei kaore ia e kitea e nga mea katoa i roto i nga rangi, i nga ao, i nga kauwhanga o nga rangi, o nga ao ranei. Ahakoa he aha te mea kaore ia e kitea, engari mana anake te whakaaro kia kitea ka kitea ai ia e tetahi mea. He ngaro ia i nga mea katoa o nga rangi, o nga kauwhanga o nga ao, o nga wai, o nga kapua, o nga otaota, o nga ngarara, o nga page 406atua, o nga apa katoa, mana ano te whakaaro kia kite, ka kite ai i a ia.
  • Io-mataaho. Tona ahua ina haere ia he aho kau, kaore e ata kitea ana e nga mea katoa o nga rangi, o nga ao, o nga kauwhanga.
  • Io-te-whiwhia. Ko tenei kaore nga mea katoa e whiwhi i te aha, i te aha, nana anake te whakaaro kia whiwhi, kia kore ranei, ahakoa he aha te mea, he tangata ranei, he atua ranei, he ao ranei, he rangi ranei, he kauwhanga ranei, he marama ranei, he ra ranei, he whetu ranei, he wai ranei, he hau ranei, he ua ranei.
  • Io-urutapu. He tapu i nga atua katoa, i nga mea katoa o nga rangi, o nga ao, o nga kauwhanga, o te ra, o te marama, o nga whetu, o nga wai, o nga hohonu ranei.

Koia nei te ahua o ona ingoa nei ki te korero a nga tangata o te whare wananga.

VIII—Ko Uenuku-Rangi

He atua no Tamatea-nui a Uenuku-rangi. Na, i tetahi wa ka tahuri a Tamatea ki te ai i tana wahine, i a Ihu-parapara. Ka ui iho a Tamatea: "E kui! He aha ta to remu e whawhati na?"

Ka mea atu a Ihu-parapara: "E koro! He moe reinga naku, ko koe tonu, e moe ana taua, e tahakura ana koe ki au." He pera tonu te mahi, a tae noa ki tetahi wa ka haere a Tamatea i tetahi haere ana ki Whanga-ra, ka hori atu, ka noho te wahine ra i roto o Tawhiri-rangi, i Titirangi, e whatuwhatu ana. Ka tiro atu te wahine nei, e haere mai ana a Tamatea i te marae. Ka mea atu te wahine ra: "Ka hoki tonu mai koe?"

Ka mea atu te tangata ra: "Takoto taua ki te ai."

Ka mutu ta raua ai, ka puta atu ma te matapihi puta ai ki waho. Ka titiro atu te wahine nei, e haere ana, nawai ra i pa nga waewae ki te whenua kua maiangi haere tonu atu ki te rangi. Ka hoki mai a Tamatea, ka korerotia atu, ka mohiotia, ara ko Uenuku-rangi.

E hapu ana a Iwi-pupu, ka hapu hoki a Ihu-parapara ka, whanau mai ta Ihu-parapara, i whakatahe toto te hapu, kua ahua tangata rawa. Ka mea atu a Ihu-parapara: "Kua whakatahe taku kopu, he wahine." Ka mauria e Tamatea-ariki ki te tuahu takoto ai, ka haere ki te tiki i te tipuna, i a Koko, hei karakia, ka kawe ai ki roto i te toma takoto ai, he ana, ko Irihia te ingoa. Ka tae mai a Tamatea-nui kua kore taua whakatahe.

I muri noa mai ka whanau a Kahungunu; ka meatia te umu tuatanga i a Kahungunu. I runga a Tamatea-nui, a Koko, a Rua-page 407wharp, a Te Rongo-patahi i te tuahu e mahi ana i a Kahungunu, ka puta mai tetahi tamaiti kotiro, kua pakeketia te ahua, ka haere mai, ka piki mai ma te matapihi, i reira te moenga o Tamatea-ariki. Ka mea atu a Ihu-parapara: "He aha koe i piki mai ai ma te matapihi takatakahi mai i te moenga o Tamatea; na wai rawa koe?"

Ka mea atu te tamaiti: "Nau ra au."

"Ihi! Nau tito!"

Ka mea atu ano te tamaiti: "Nau tonu au; i kawea ra e korua ko Tamatea au ki runga i te tuahu whakarere ai."

Katahi a Ihu-parapara ka mohio, e koia ano ia ko taku tahe toto pea. Ka mea a Ihu-parapara: "A na wai koe i tiki mai, i mau atu i te tuahu?"

Ka mea te tamaiti: "Na taku papa ano, na Uenuku-rangi."

"A, i mauria koe ki whea?"

"Ki waho ki Tuahiwi o Hine-moana, ki te tini Petipeti, ki te tini o Waihekura, o Waihengana, o Waihematua, i te au tinitini, i te au tata o Mawhera i waho."

Katahi ano a Ihu-parapara ka karanga atu kia Tamatea-nui: "E koro! Haere mai! Tenei taku kotiro i whakatahe ra kei ro whare e noho ana."

Katahi ka haere atu, e noho ana i runga i te moenga o Tamatea-nui. Ka ui atu a Tamatea-nui: "Na wai koe?"

"Na Uenuku-rangi; na Tamatea-ariki-nui, na Ihu-parapara au i waiho i te tuahu; na Uenuku-rangi i kawe ki Tuahiwi nui o Hine-moana, ki tini o te Petipeti, o Waihekura, o Waihengana, o Waihematua, i te au tinitini, i te au tata o Mawhera i waho."

Ka mau a Tamatea-nui ki te ringa, ka arahina ki te tuahu, ka purea, ka kawea ki te wai tohi ai ko Uenuku-titi. Ka tau a Uenuku-rangi ki te tuahu i konei, ka riro te umu tuatanga o Kahungunu ma Uenuku-titi e kai.

Ka marama i a koe koia nei tetahi o nga hekenga atua ki te ao nei; ko Rongokako tetahi, i heke iho i a Maui ma ra; ka marama mai koe. Ka heke iho i a Uru-te-ngangana ra tae mai ki a Tamatea, i a Roiho tae mai ki a Tamatea. He hekenga atua katoa enei nona. He tangata nui a Tamatea-ariki-nui, he tino ariki tena tangata i runga i te mana ariki, i te tapu, i te mana tangata, i te mana atua, pau katoa i a ia nga mana.

IX—Ko Nga Atua O Takitimu

Ko nga atua i tikina e Te Rongo-patahi i roto i Te Kohurau, he ana tenei, koia tenei: Kahukura, Rongomai, Tunui-o-te-ika, Tama-i-waho, Ruamano, Hine-korako, Tuhinapo. I te haerenga o Te page 408Rongo-patahi, o Ruawharo, o Tupai, o Kohupara, koia nei nga tohunga tuahu, ahurewa, i haere ki te tiki, i mua ake o te haerenga kua takoto a Takitimu te kei ki runga i te turuma o Titirangi, o te pa o Tamatea i Whangara. Te take i peratia ai kia eke a Kahukura ki runga i a Takitimu.

Ka mauria nga taha e whitu hei nohoanga mo nga atua nei; ko nga taha nei he taha rakau, he mea tarai a roto, a waho. E rua nga taha, kia oti ra te tarai katahi ka whakaawhitia, ka houhia, ka pania ki te ware pia rakau te wahi i houhia ai; ka mutu ka pania ki te horu a waho anake; katahi ka komotia te taupoki. He penei te ahua o te taha me te ahua o te hohou o taua tu taha atua o te haerenga mai i Hawaiki ki pae whenua ki Aotea-roa nei. Hei nga po ka tutaki nga taha nei, kei nga awatea purata te rangi ka huakina aua taha nei, kia putaputa ake nga atua nei ki runga i te kauwhata; e whitu ano nga kauwhata mo aua atua nei.

Ko nga tangata tuturu mana e mahi aua atua nei ko Te Rongo-patahi, ko Ruawharo, ko Tupai, ko Kohupara, ko Kaewa, ko Puhi-whanake, ko Mokinokino, ko Whatuira, ka mutu ratau. I aua tohunga nei te taumanu o te kei o Takitimu; te take i riro ai mo nga atua nei, tetahi take mo Kohupara raua ko Tupai taina o Ruawharo; he tangata pukenga enei ki te whakatere waka haere moana. No Tawhiti-roa mai to raua mohiotanga ki taua mahi. Koia nei nga take i riro ai te taumanu o te kei i a ratau; e rua hoki nga taumanu i a ratau, ko nga taumanu i raro mai i a Tamatea-ariki era taumanu e rua.

Ko Kaewa, he kaimau tanei no te ahi atua, no te kaunoti me te hika o te kaunoti; ko taua kaunoti me te hika puaroa i tapaia ki taua whetu. Te take i tapaia ai ki a Puaroa, he whetu tapu tera, he whetu ariki—he whetu whakapua te au pukohu, e kiia ana he hiku makohu rangi tetahi ingoa, na reira i tapaia ai ki taua whetu, mo te tu o te auahi o taua kaunoti.

Na, ko Puhi-whanake me Whatuira, enei tangata he whakahaere i nga whetu o te rangi, hei titiro i te tupuhi, i te paki ranei, hei titiro i te marama, i te ra hoki, kia maro ai te takoto o te ihu o te waka ki te wa o te ihu whenua. Ko te mahi tenei a ena tangata tokorua, he ara i te po ao noa te ra; hei te awatea ka moe ai raua; koia nei ta raua mahi.

Na, ko Kohupara, ko Tupai, he tiaki i nga atua nei, koi oma etahi o ratau; he tutakitaki i nga waha o nga taha nei i noho ai ratau, he huaki i nga awatea, haunga nga wa e whakaarotia ana kia tukua kia haere i waho, kei a raua anake te ritenga o tera mahi.

Na, ko Mokinokino he tangata mau kai, tiaki kai whangai i nga tohunga katoa i kiia ake nei e au, koia tenei nga tohunga hei whangai page 409mana i nga wa katoa e rere ana a Takitimu i te moana. Ko te punga (? putunga) o nga kai ko te puneke o te ihu o te waka.

Na, ko Te Rongo-patahi arua ko Ruawharo, ko nga tohunga tena hei tuku i nga atua kia haere ki te mahi i te mea i hiahiatia kia mahia e tetahi o aua atua, e aua atua ranei. Na, e pena ana to ratau turanga i runga i o ratau atua katoa.

X—Tohunga Matakite
(Initiation Ceremony over a Matakite)

Ka moe te tangata, tana moemoea kua kite ia i te wairua o tona papa ranei, tona tipuna ranei, o tana tamaiti ranei. Mehemea taua tamaiti, aha ranei, he tamaiti i puta tetahi matauranga nui, a i pa he pouri ki a ia, me era atu tangata, mo te matenga o taua tangata ki te pirangi taua tangata ki te hoki mai taua wairua ki a ia, ka haere ia ki te tohunga tuahu, ki te tohunga ahurewa ranei, kaore ki etahi atu. Ka tono ia kia whakahokia mai te wairua i kitea ra e ia, hai awhina i a ia. Ka tae ia ki te tohunga, ko te kupu tonu a te tohunga ki a ia—"Ae", a "Kaore" ranei. Mehemea "ae," ka ki atu ia: "Haere; hopukia te manu, he miromiro ranei, he tatahore ranei, engari kia mau ora." Ka haere taua tangata; ki te mau i a ia taua manu, ka whiwhi ia; ki te kore e mau i a ia, e kore ia e whiwhi (ara i taua ra ano), ara me hopu te manu i taua ra tonu. Ki te mau taua manu, ka mau ki runga ki te tuahu a te tohunga. (Me mau te manu i mua atu i te puaotanga o te ata.) Ka meatia te manu ki roto ki te kete, taha tapu ranei, ka waiho ki te tuahu. Ka kawea te tangata e te tohunga ki te wai pure ai. Ka heke te tohunga ki roto ki te wai, ko te kirikau anake; ka heke hoki taua tangata pera ano, ko te kirikau anake. Me haere ia ma te taha katau o te tohunga, ka huri ia i muri o te tuara ki te taha maui. Katahi te tohunga ka karakia i a ia. Ko te karakia he karakia whakahoro i nga raruraru o te tinana katoa i runga i a ia, mai i tona tamarikitanga tae mai ki a ia e tu nei. Ka pataia tenei patai ki a ia—"He whiro ranei koe, he ahurangi ranei?" Ka whakautua pea e te tangata he ahurangi ia. "He ahurangi tenei tama nau." He matakite hoki te tohunga.

Mehemea ka korero parau te tangata, ka huna i tana mahi kino, tahae, aha ranei, makutu ranei, ka kitea e te tohunga. Mehemea he kohuru, ka patai atu te tohunga—"He aha te take o Mea i mate ai?" Mehemea ka kitea e te tohunga he whiro te tangata nei, e hara i te ahurangi, ka panaia, a ka kino rawa te riri a te tohunga. Mehemea ka kite te tohunga he tika taua ahurangi, ka whiwhi ia. Katahi ka toro te ringa maui o te tohunga page 410ki te ringa katau o te tangata; ka mau hoki te ringa katau o te toh-unga ki te ringa maui o te tangata; katahi ka karakia i tenei karakia:—

He ahurangi, E Io, E!
Tenei ka turuki atu
Kia turuki mai te ata a rangi o Mea*
Kia whakaupa ki tenei tama tamaua take nau, E Io-taketake
He koronga ka tu ki a koe
He koronga ka whano ki a koe
Kia uru tu, kia uru taketake ki tenei tama
He tama ahurangi nau, E Io, E!
Tawhia tamaua take ki tenei pia, ki tenei taura
Na tenei tama kia mohunga, kia mohikutu
Tenei tauira ki marae nui, ki marae whakapau tangata
Kia koe, E Io, E!

Ka mutu te karakia ka ki atu ki te tangata kia whakatotohu ki roto ki te wai; kai te mau tonu nga ringa. Katahi ka whakatotohu te tangata ra kia ngaro katoa ki roto ki te wai. Te eanga ake ki runga, katahi ka toro te ringa maui o te tohunga ki runga ki te matenga o te tangata. Katahi ka heke te ringa katau ki te wai, katahi ka ehua te wai ki runga:—

Tapihai nuku, tapihai rangi
Ki a koe, E Io-matua, E!
No tenei tama.

Ka mutu tenei karakia, ka ki atu te tohunga "Haere ki uta. Kauaka e uhu i te wai o te mahunga, o te tinana ranei, i runga i a koe." Katahi te tohunga ka ruku, ara kia tae te tangata ki uta, ka whakatotohu i a ia ki roto ki te wai; e whitu ona wha-kangaromanga ki roto ki te wai. Ka mutu, katahi ia ka hiki ki tahaki, katahi ka hoki raua ki te tuahu. Katahi ka tangohia mai te manu i roto i te taha, katahi ka mauria atu e te tohunga, ka ki atu ki te tangata kia whakaha ia ki runga ki te upoko o te manu. Ka toru nga whakaha e whakaha ana ia; ka mutu te whakaha katahi ka mauria te manu ki roto ki te whare, raua tahi ka haere. Ka tutakina raua ko te manu e te tohunga ki reira ki roto ki te whare. Ka tukuna te manu ki roto ki te whare rere ai. (No te atatu tonu ia i tae ki te tangata.)

Na, ka noho tonu te tangata ki roto ki taua whare, me te manu hoki. Ka hoki te tohunga ki runga ki te tuahu. Kia haramai te maramatanga o te atatu, ara ka aho mai te maramatanga o te atatu, ka huaki te tangata i te tatau o te whare, ka rere te manu, ka tukuna kia rere. Te putanga o te manu ra, katahi ka haere te tangata ki runga ki te tuahu ki te tohunga ra. Mehemea he miromiro taua manu, ka karanga mai te tohunga ki taua tangata—"Kua whano ranei a Miro?"—a tatahore ranei. Te whakautu page 411a taua tangata. "Ae." Katahi ka ki atu te tohunga. "Tuturi," a ka tuturi te tangata ki tona aro e hangai tonu ana ki a ia ki te tohunga. Katahi ka pa iho nga ringa o te tohunga ki runga ki te matenga o te tangata, katahi ka karakia.

Ko te karakia kaore i riro mai

Koinei te karakia e whiwhi ai te tangata i te matakite, ahakoa i te moemoea, ahakoa i a ia e ara ana.

page 412

* Na, ka whakahuatia te ingoa o te tangata nona te wairuai kitea ai i te moemoea. (Ata-a-rangi = wairua.)

Taura = akonga.