Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

II. Nga Take o te Kotahitanga

II. Nga Take o te Kotahitanga.

Ko te take nui a te Kotahitanga kua whakamaramatia i runga ake nei, ara, ko te kimi ko te tautoko i nga huarahi katoa e puta ai te ora ki te iwi Maori, te ora mo te tinana, mo te hinengaro, mo te wairua. Ko te wehewehenga o tenei take me nga take ririki i raro iho koia tenei e whai ake nei:—

(a) Te Ora mo te Tinana.

1.Ko nga tikanga kikino o roto o nga hui Maori me peehi, a me whakakore: ara: Ko nga hui take kore me whakamutu, ko nga tuku taonga ki nga uhunga me te tikanga pakuha me whakangawari, a me whakatakiwa nga hui nunui. Kaua e kumea roatia nga page 10huihuinga kei pau noa iho te kai me nga rawa o te tangata whenua.
2.Ko nga marae kainga me whakapai, me tiki kei paru nga whare, te pa, me nga wai inu. Me keri he manga hei hari atu i nga wai toha i te paru ki tawhiti.
3.

Ko te kai waipiro kia pehia. Ko taua kai me whakakore rawa atu i nga marae katoa o te motu, ma te ture nui o te koroni e whakahaere atu te taha ki nga whare hoko waipiro me ona tikanga.

Ko enei take e toru a te Kotahitanga o Te Aute kua whakamanaia a kua whakatutukitia e te Paremete i te tau 1900 i paahitia ai Te Ture Kaunihera Maori i roherohea ai te motu, i pootitia ai he Kaunihera Marae, he Komiti Marae hei tiki mo enei mahi. He nui to matou koa i te hohoro o te iwi pakeha ki te awhina mai i enei hiahia o tatou o te iwi Maori. Ka mau te Kotahitanga o nga tamariki kura ki tenei ture hei tino taonga ma to ratou whakatupuranga, ko ratou hei hoa mahi mo nga kaunihera huri noa te motu.

4.

Kia tiekina paitia nga tinana o nga tamariki me nga turoro kia iti ai nga tupapaku e mate, kia kaha ai te tupu a te iwi Maori.

Kei te kaha matou ki tenei take. E kore e riro rawa ma te ture, ma te Paremata ranei tatou e awhina i runga i tenei taha. Otira kua oti ano tetahi wahi iti i te ture, i te mea e peehi ana Te Ture Kaunihera Marae i nga mahi pohehe a etahi tohunga, e araia ana te kai hikareti i nga tamariki ririki, a e whai huarahi ana ma roto i nga kaunihera ki te hanga hohipera mo nga turoro.

5.Kia whakatupuria te ngakau ahu whenua, kia whakamahia te tinana o te tangata, kia whakapaia nga whenua. Kua kite matou ko te huarahi whanui tenei mo te iwi maori ki te ora e tupu ai hei iwi pumau ki runga ki enei page 11motu. Ma te mahi e rongoa nga mate o te tinana, ka tupu mai i roto i te mahi he rawa mo te tangata e taea ai e ia te whakapai tona kainga, te tieki pai ana tamariki, te tautoko nga mahi nunui mo te iwi. Ko ta matou huarahi tenei e tino whai ana hei takahanga ma tatou. Kei te whenua tonu te take ora. Koia matou i kumea ai ki roto ki nga whiriwhiri a te motu mo nga ture e pa ana ki te whenua, ko te wahi tena i hono ai te Kotahitanga o nga tamariki o Te Aute ki te Kotahitanga o Te Tiriti o Waitangi, timata mai i te hui ki Rotorua i a Aperira o te tau 1900, tae noa ki nga marama i haere tahi ai a Hone Heke a Te Heuheu Tukino nga tamariki o te Tiriti me Apirana Ngata te Kai-whakahaere o ta matou nei tikanga. I whai wahi enei tangata ki Te Ture Whakahaere Whenua Maori o te tau 1900, a e taea te ki he hua taua ture no nga mauiui o nga kotahitanga e rua apiti atu ki etahi tangata kei waho i era whakahaere.

(b) Te Ora mo te Hinengaro.

Ko tetahi tenei o nga tino take a te Kotahitanga, ko tetahi o nga tino rongoa mo nga mate o te iwi maori, e whakarapopototia ana ona ahua katoa ki raro i te kupu kotahi nei, te Matauranga Ma nga kura e ako ki nga matauranga o te hinengaro, e taea ai e te Maori nga mahi roia, takuta, mahita kura, minita karakia, tieki turoro. Ma etahi tu kura ano, ma nga kura ako ki nga mahi a ringa, e ako tatou ki te matauranga o te parakimete, o te kamura, o te teera, o te tangata mahi paamu. E tino awhina ana te Kawanatanga i a matou i runga i tenei taha, i runga ano i to matou kaha ki te tono kia whakapuaretia ki nga tamariki Maori nga huarahi ki nga mahi nunui a te pakeha. Ko nga hua enei o a matou tono.

1.Kua whakapakaritia nga mahi a nga kura maori o nga pa maori haunga ia nga kareti.page 12
2.Kua puare i te Kawanatanga etahi o nga hohipera o te motu ki nga tamariki wahine o te iwi Maori e hiahia ana ki te ako i te mahi tieki turoro. Engari kaore ano i tino tangatanga tenei huarahi.
3.Kua whakaturia e te Kawanatanga nga kura mahi-a-ringa e toru, kotahi kei Whirinaki mo te Tai-Tokerau, kotahi kei Rakaumanga, takiwa o Tuhoe kotahi kei Rangitukia, takiwa o Waiapu. No te tau 1896 ka timata ta matau tohe kia whakawhiwhia enei taonga ki te iwi Maori—na kua homai kei o tatou ringa e mau ana inaianei. Ma to tatou mangere ano e whakahokia atu ai e te Kawanatanga ana manaakitanga.
4.No te tau 1895 ka whakaaetia e te Kawanatanga i runga i te tono a Apirana Ngata kia whai oranga nga tamariki Maori e kimi ana i nga matauranga nunui o te pakeha, e whiti atu ai ki nga kura roia, takuta. No nga hui o te Kotahitanga i muri iho ka whakapumautia tenei aroha a te Kawanatanga. Na te Kotahitanga ano i tono ka whakahoutia te mahara o Pihopa Herewini kia whakaakona tahitia te maori raua ko te pakeha ki te Kareti o Hoani i Akarana. He hua katoa enei no nga mahi a tenei Kotahitanga.

Kaati ake nga whakamarama mo ta matou take tuarua. Otira me tapiri atu ano tetahi kupu kotahi. Kei te mau tonu o matou mahara ko Te Aute te marae o te motu hei whakawhaititanga mo nga uri rangatira, mo nga tamariki whai mahara e whakaakona ai ki nga tini huarahi a te pakeha. Koia i kaha ai a Apirana Ngata ki te tono ki nga matua o nga tamariki o ia wahi, o ia wahi, kia kaha kia tutuki a ratou tamariki ki Te Aute, ki Tipene ranei i te tuatahi. Na kua tuku a Ngatiawa o Whakatane i a ratou na tamariki: na Te Heuheu ko tana uri matamua tonu me era atu tamariki o Ngati-Tuwharetoa. Kia kaha hoki etahi atu takiwa o te motu.

page 13

(c) Te, Ora mo te Wairua.

Ko te take tuatoru tenei, ko te whakapono. ki te kore te Atua hei awhina i te mahi a te tangata, e kore te mahi e tu. Koia e te iwi i utaina ai te mahi a a koutou tamariki ki runga ki tenei kaupapa tu ai. E ki ana ko te karaipiture, ko te wehi ki a Ihowa te timatanga o te matauranga: kia waiho ko te Atua ki mua i a tatou hei tohutohu i nga mahi: ko nga mahi me timata, me mahi, me whakaoti i roto i a ia, kia manaakitia ai. Na ko te whakatinanatanga o ta te Atua tikanga ki waenganui i a tatou ko te Hahi o Te Karaiti, he maha nga peka i roto. Ko nga roherohenga takiwa i raro i nga Hahi he pariha. Ko nga kai-mahi a nga Hahi ko nga minita karakia. Ko te hinu hei whakatangatanga i nga mahi a nga Hahi, he moni, hei whangai i nga minita kia ora ai te mahi i ta ratou mahi, hei hanga wharekarakia e whakakopaia ai nga tangata o ia pa, o ia pa, ki te karakia ki te Atua. Ko matou e awhina ana i nga minita, e tautoko ana i nga whakahaere kohi moni hei oranga mo ratou. Kei te kite matou i nga ngoikoretanga o te Hahi Maori a Kaore i te mangere ki te whakaatu. Otira me ata whakararangi ano etahi o o matou mahara mo runga i tenei take:—

1.Kei te ako iho ano matou kia a matou kei mangere ki te whakakapi i nga turanga o nga minita kua mate, kua kaumatuatia ranei. I roto i enei tau e iwa kua pahure nei tekau ma rima, o matou kua wehea atu mo tera huarahi, tokowhitu kua whakapangia, tokowaru kei te whakaakona. No te Hahi Mihinare enei — tera atu o te Weteriana apiti atu ki nga tamariki o Te Kura o Tipene.
2.Kei te hapai matou i te wero a Te Wiremu e takoto nei i runga i nga Pihopatanga o Waiapu, o Akarana, ara, kia kohia e nga pariha Maori o roto o enei Pihopatanga kia £4000 mana e tapiri ki te £2000, hei whangai i nga minita i te mea ka tata te page 14takirihia atu te oranga o nga minita Maori e ahu mai ana, i te Hahi Matua i Ingarangi. Ko te wahi e kaha ana ta matou whakahaere i tenei take ko te Pihopatanga o Waiapu e takoto nei tona rohe i nga Kuri-a-Wharei ki Heretaunga. Na kua whakaae a Ngatiporou hei a ia te hui tuatahi mo tenei take, ka tu ki Waiomatatini, Waiapu, i te marama o Maehe tau 1902. Hei reira ano hoki tu ai te hui o te Kotahitanga o Te Tiriti o Waitangi, me ta matou nei Kotahitanga.

He roa enei korero, otira e whai ana matou kia ata marama mai koutou ki te whaiti, ki te whanui ranei o o matou mahara, ki te tiketike o nga wawata. Ko tona whakapotonga ia o nga kupu, he poto noa, ara, ko te kaupapa o tenei mahi ko te whakapono. Ka utaina iho ki runga ko te matauranga raua ko te ahuwhenua, ma te aroha noa o te Atua e pupu nga mea e toru hei taonga ma te ngakau e mamae ana, e aroha ana ki te iwi Maori. Koia ra tenei e te iwi taku paipera, taku ta te ropu iti rawa i roto i a koutou. Kaore i te whana kau ki nga koikoi, kaore i te kaika ki nga mea teitei rawa, engari kei te para haere i te huarahi i raro noa nei i nga wahi ngawari, i nga wahi marama, me te tumanako atu ano ki nga mea nunui kei tawhiti e tu ana mai. Ka ui koutou, he aha te Kotahitanga o nga tamariki e rangona nei? Koia ra tenei, ko te iho o te ope taua nana te moemoea kia ora te iwi maori, tera atu te tanganga ma te tangata e whakaaro. Katahi ra pea koutou ka mea mai ki te waha o te tamariki ki te whakaara tikanga ma ratou. He tika tonu, kei te awangawanga matou kei taraweti mai koutou nga kaumatua, koutou nga rangatira. Me pehea nga kupu nei "Ka pu te ruha, ka hao te rangatahi," "Ruia taitea, ruia taitea, tu ana ko taikaka anake." Tukua mai ko matou hei pononga ma te iwi, hei hao i nga ika, hei kau moana, ko matou ko a koutou tamariki: ina na ki raro i o koutou waewae nei takataka ai i enei ra, kia atea te marae, kia taha ake koutou, ka page 15korikori ai ko matou anake. Engari manaakitia mai te mahi nei: mehemea i tupu mai i whenua ke noa atu, e tawhiti rawa atu ana i a koutou, e tika ana pea kia matakana koutou, kia whakatatare roa. Ko tenei i whanau mai ano i roto i a koutou, e tata rawa ana ki o koutou taha, tapuhitia hei taonga: kei tangi te tamariki, ka rere noa te whakama ki te rae ka hewa.

Heoi ra nga whakamarama. A muri ake ko nga korero o te hui ki Putiki i tae ai matou i te raumati ka taha nei ki te riu o Whanganui i rung i te powhiri a Wiki Taitoko ratou ko ona tungaane, i atawhaitia ai matou e tera iwi: i poua ai te pou ki reira a waihotia atu ana hei tieki ma nga taitama me nga kotiro o Whanganui.