Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

Nga korero o te Hui Tuawha o Te Kotahitanga o nga Tamariki o Te Kareti o Te Aute i tu ki Papawai, Wairarapa, Tihema, 1899

page break

Nga Korero O Te Hui Tuawha
O
Te Kotahitanga
O Nga
Tamariki o Te Kareti o Te Aute.
I Tu ki Papawai, Wairarapa,
Tihema, 1899.

Whakatane! Kia Kaha!

Nepia:
I Perehitia ki Te Tari Nupepa O Te Terekarawhi.
1900.

page break page break

Nga Apiha Whakahaere Tau 1900.

Tumuaki.
Atirikona Hamiora Wiremu.

Hekeretari Hone Tatana.
Kai Tieki Moni H. N. Baker.
Hekeretari Haereere Apirana T. Ngata.

Komiti Tumuaki.

Tiamana:—

  • Atirikona Wiremu

Nga Mahita:—

  • Hone Tatana.
  • H. N. Baker.
  • Weihana Taramea.
  • Terei Ngatai

Nga Tamariki Tawhito:—

  • Rev. Katene Paekura
  • Paraire Tomoana
  • Aritaku Wihapi
  • Hemi Kireka.
  • Raniera Erihana.
  • Reihana Te Uamairangi.

Nga Tamariki o Naianei:—

  • Hamaka O'Brien
  • Te Raana Walker
  • Pene Hakiwai
  • Raniera Kawhia
  • Arthur Mitchell

Kaititiro—S. Ludbrook.

page break
page break

Nga Mema.

  • I. Tino Mema.

Ko nga tamariki katoa i akona e kura ana ranei i naianei ki Te Aute.

  • II. Nga Honore Mema.
    1.Hurinui Apanui
    2.Hemi H. Te Popa
    3.Tieki Rewiri
    4.Waikura Tautuhi-o-Rongo
    5.Raureti Mokonuiarangi
    6.Hemi Matenga
    7.Huta Paaka
    8.Mr. George Hobgen (Inspector General of Schools)
    9.Mr. Waldergrave (Under Sec. Justice Dep't.)
    10.R. J Pope
    11.Rev. F. W. Chatterton
    12.Mr. Augustus Hamilton
    13.Dr. Hocken
    14.Rev. G. McMurray
    15.Ven. Archdeacon Grace
    16.J. Holloway
    17.Ru Rewete
    18.Rev. Nikora Pautau
    19.Rev. Taimona Hapimana
    20.Wepiha Wainohu
    21.Rev. Ahipene Rangi
    22.Te Wheimanui Te Unuariki
    23.F. G. Evans
page break
page 7

Nga Korero o te Hui.

Ko te hui tuawha o Te Kotahitanga o nga Tamariki o Te Kareti o Te Aute i tu ki Papawai, Wairarapa, i runga i te powhiri a Tamahau Mahupuku me nga rangatira o Wairarapa. No te koanga o te tau 1899 i tae mai ai te powhiri ki te Komiti Tumuaki i Te Aute a whakaaetia ana te hiahia o Tamahau me ona hoa rangatira kia tae atu te taonga a a ratou tamariki ki o ratou aroaro kia tirohia mai te ahua. Ko te ra na Te Komiti i whakatau ko te Turei te 12 o nga ra o Tihema 1899 hei whakapuaretanga mo te hui. Ehara i te ra tika, ehara i te marama tika, e rite ai te hiahia o Wairarapa kia puta ona manaaki mo te taonga ka hangai ki te aroaro, he wa raruraru, kua rupeke atu nga taitamariki ki nga mahi hipi ki nga mahi pakeha. Otira Kaore i taea te tirotiro he ra ke. Na reira hoki kaore i kiki te marae o Aotearoa whare, e puru ra i era atu hui. Hei aha koa e koro Tamahau, i te mea i reira katoa koutou ko nga kaumatua o Wairarapa, nga tangata pupuri kupu, nga tangata whakahaere o te iwi; i te mea i reira te kawanatanga te whainga atu a nga tini wawata o te motu; i te mea i reira katoa o tamariki, nga tangata hapai i nga tikanga hou, e mea nei ki te whakatinana i etahi o nga wawata maha o te "Ngakau Pouri" e tangi mai ra i runga i "Te Puke-ki-Hikurangi." Ahakoa i torutoru, ko nga korero i maha, ko nga take i nunui, a ko te motu katoa nei hei hui whakarongo ki nga pukapuka e whaikorero ana i tena marae, i tena marae, Heoi tena. Emea ake ana ki te whakatepe tonu i nga korero hei whiriwhiri ma nga iwi mehemea ia e manakohia.

Kitea rawatia ake tu ana te to-korua ra i Kereitaone, he Rahoroi te ra, no te pakeha nga waka. Kotahi i ahu mai i Hokitika i Whakatu, i nga waahi o te Waiponnamu he koiwi tipiwhenua, e rere ana mai kia wawe te tau ki raro. Ko tetahi i ahu atu i Tawhiti-a-Pawa i Teuranga o te Ra, takahi atu i nga mania o Heretaunga ki Ruamahanga, he taihaere i hoki mai i te Kopiko-piko i te whakarewarewa i nga puehu o nga marae o te motu. Ko Te Reweti Kohere tera, ko apirana Ngata tenei, e kiia ana e to raua iwi e Ngati Porou he tangata kurapa, ko muaupoko raua o te hui i whawhai ki Papawai hei whakahirihiri i nga tangata taka i te marae. Tera kua taka te page 8henga ma te hui, kihei hoki a Te Wairata raua ko Raukura i tau ki raro a whakaeke noa te manuhiri.

No te ahiahi o te Turei te 12 o Tihema ka emi tera. Ko Taranaki tera ia Pereri Peneti; ko Whanganui tera ia Te Wiremu Paku; ko Heretaunga tera, ia Peni Te Uamairangi raua ko te tamaiti ko Paraire Tomoana; ko Turanga tera ia Nopera Rangiuia; ko te kotahitanga tera o Te Aute, ara ko te motu ko nga motu. Haeremai nga kaumatua ko Te Wiremu Mita Hamiora, ko Te Tatana, i raro ko a raua tamariki o ia wahi o ia wahi, tokorua me wehe kua haere hoki o raua ingoa i runga i te motu, ko Pita Paka raua ko Tutere Wirepa, nga maia ki te whai i te matauranga o te takuta pakeha. Ka tau tena manuhiri ki raro, ka mihimihi ratou kia ratou i te mea kua roa te wehewehenga a katahi ano ka kite kite, ka whakaete mai he tetekura ke, toko-toru he taniwha no te ngutuawa o Ruamahanga, ko Te Waaka Minita mo nga kura, ko Timi Kara minita mo Te Taha Maori, ko Te Popa Kaitirotiro o nga kura maori.

He po te whakaekenga o nga iwi nei kaore he mihi a te tangata whenua i puritia nga mihi mo te marae i te ata. I muri i te tupuhi ka takoto he aio. tera nga hau nana te iwi nei i pupuhi mai ki te marae o Tamahau te awhiowhio atu ra ki nga topito e wha o te ao, ko ra ma kei te whare e koromeke ana ka au te moe ka takoto hoki he rahopé. I muri i te aio tera ano e puta mai he tupuhi. No muri ake i pahuka ai nga waha, i tutu ai te puehu i nga nonoketanga i te marae o te korero. Taria ake ena.

Wenerei, Tihema 13.

I te ata ka manaaki nga rangatira o Wairarapa ki te kura ki te kotahitanga. Na te mea tonu ka whakaeke te ope i nga Minita o Te Kawanatanga ka mutu nga korero ka tomokia a Aotearoa whare. Tau rawa ki raro, ka whakapuaretia e Atirikona Wiremu te hui tuawha o Te Kotahitanga. Ka mutu ona manaaki ki nga tamariki i tae mai ki te hui, ki nga rangatira hoki o Wairarapa ka tohutohu ia ki te hui:—

"Kia ngawari te mahi, kaua e whakahihi kia mahara ki te ako a nga tupuna kia tauwhena te kupu.'. Kia ata haere kia arohatia mai ai, kia tautokona ai. Me mihi ake au mo to tatau hoa mo Fruera Kawhia, kua wehe atu ia i tenei ao He tangata ia i arohatia, he tangata ia i mahi i nga mahi a nga kaumatua, he tangata i tautoko i nga mahi a nga tamariki kura nana hoki ka tu'te hui tuatoru o tenei kotahitanga ki Waiapu i manaakitia ai e Ngatiporou hei taonga. He kupu ana i waiho ake ai i tenei ao. E kore e mutu te aroha ki a ia. He hinganga totara, ehara i te mea iti."

page 9

Ka mutu ena kupu ka powhiri a Te Wiremu i te Minita mo nga kura, ia Timi Kara, me o raua hoa pakeha. Ka tu mai a Te Waaka ka whaikupu ki te hui:—

Te Whaikorero A Te Minita Mo Nga Kura.

"E koa ana au mo toku taenga mai ki tenei hui kia puta ai aku mihi ki to koutou kotahitanga mo to koutou kaha ki te tautoko i nga huarahi e whiwhi ai to koutou iwi Maori i nga matauranga papai. He kotahi tonu te mea e whaia nei e tatou, e mea ana koutou kia whakawhanuitia te maramatanga ki te iwi Maori, e mea ana te tari o nga kura ki te awhina ia koutou. He uaua te tutaki o matou onga Minita o Te Kawanatanga ki nga rangatira maori i roto i tetahi huihuinga e whakakorerotia ai enei take. Otira i te mea kua oti mai ia koutou a koutou whiriwhiringa a kua marama koutou he mea tika kia whakapuaretia ki nga tamariki maori he huarahi ki nga matauranga nunui o te pakeha, e kore te kawanatanga e uaua.

Ko koutou ko nga tamariki o te hui nei ko koutou e whakatinana ana i nga wawata hou kei roto i nga ngakau o nga taitamariki o te iwi maori. E mea ana koutou kia kimihia e te maori nga maramatanga katoa o nga iwi e tupu nei e kaha nei, haunga nga maramatanga anake o nga puka-puka korero whakaako a te pakeha, engari nga tini korero o waho atu, nga mahi, nga whakahaere a te tangata. E tika ana ta koutou, notemea kua tae tenei tatou kei te wehenga o nga huarahi. Ma koutou e whakaatu ki to koutou iwi e kore e taea te pupuri nga tikanga tawhito, notemea kei te haere tonu te wa, kei te huri tonu te ao, kei te ahu ake nga mea hou hei tute atu i nga mea tawhito a ko te tangata e whakawhirinaki ki nga mea tawhito e paheke atu ra tera e hinga. Kia uru kia koutou tenei whakaaro, kia kaua koutou e whai i te painga mo o koutou tinana takitahi anake engari mo to koutou iwi Maori. Kei te haeremai te whakatipuranga Maori e ahei ki te kimi i te oranga ia tangata mo tona kotahi. E kore e taea te whakarereke a te Maori tikanga i te ra kotahi, kia taka he whakatipuranga, kia taka he whakatipuranga ka ngoikore haere ai nga tikanga a nga tupuna ka kaha ai ko nga mea hou. Kaati kaua e ngakaukore, kia u, kia manawanui

Tenei te Paremete, tenei te kawanatanga. He maha o koutou taenga ki te kawanatanga ki te whakapuaki i o koutou mahara, ki te tono kia whakatikatikaina etahi wahi o nga mahi a nga kura, a kia whakamatauria etahi huarahi hou, te kura roia, te kura takuta, nga kura ako i nga mahi-a-ringa, nga hohipera hei whakaako i te mahi tiaki turoro. Kaore a koutou tono e rukea noatia ana, engari e ata uwiuwia ana e Te Kawanatanga a e whakamanaia ana. Kei te tupu haere nga kura maori, keite hohoro te tawhai haere a te Maori ki nga matauranga o te pakeha, a ko au ko te kawanatanga e hemanawa page 10ana ki te whakatikatika i nga whakahaere o nga kura kia rite ai ki o koutou hiahia.

Kanui te hia hia o te kawanatanga kia tautokona e ia nga mahi whakaako i a koutou tamariki ki nga mahi-a-ringa e arorite ana ki runga i to te maori ahua, he iwi rawe hoki te maori ki te whakairo, ki te hanga whare, ki te whatu kakahu me era atn mea.

Hei kupu whakamutunga. E koa ana au e whakanui ana kia koutou mo koutou kua timata nei i tenei tikanga, kua whakatu nei i tetahi pou hei tirohanga kanohi ki waenganui i to koutou iwi Maori. E tumanako ana ahau tera e puta mai etahi hua maha, etahi taonga nunui i roto i te kotahitanga o nga Tamariki kura. A mehemea ka whakatakoto mai koutou i etahi take hei tirohanga maku, tera ahau e awhina ia koutou E Te Wiremu kia ora tonu koe me o tamariki."

Ka mutu ta Te Waaka ka tu ake ko Timi kara.

Te Whaikorero A Timi Kara.

"E tautoko ana au i nga korero a taku hoa Haeremai te kotahitanga, haeremai ki te whare nei i tautapatia ai hei korerotanga mo nga korero, hei mahinga mo nga mahi e pa ana ki to tatou iwi Maori. He tika nga kupu a taku hoa e tohutohu nei kia kaha ki te whai i te matauranga. Ae, kia kaha te kapo i nga mahi hou. Kua taha ake te wa o te kuaretanga, kua whanau hou tatou inaianei i runga i te matauranga. Ko te rawe o nga matauranga o o koutou kai whakaako he ata tohutohu i nga tamariki hei pakeke. Mahia, whakahoutia nga tikanga, ahakoa uaua, ahakoa mama, kia kaha ki te hopu atu i nga mea hou e ahu ana mai i nga kura me kore i reira tetahi wahi hei whakapakari mo to tatou iwi. Kaati ake tena. Tikina ake nga huarahi nunui. Titiro ake kua kapi te mata o te whenua i tepakeha, me tahuri taua te maori ki whea? kua kore taua e ahei ki te whakawhirinaki ki to taua matauranga Maori, Engari me kimi atu nga mea e ngaro ana ia taua. Te mahi takuta kei te whaia, nga whakaakoranga a nga hohipera kei te rapua, te mahi roia kua taea, nga mahi ma te hinengaro e taea ana; te ahuwhenua kaore ano i taea e taua. Koia au i mea ai tenei tetahi huarahi hou, he tika hei pikaunga atu ma koutou ki te iwi Maori, ko te ako ki nga mahi-aringa ki te ahu whenua, Me manaaki nui e te kawanatanga tetahi whakaaro whakatu i nga kura whakaako mahi-a-ringa ki waenganui i te iwi Maori. E ki ana hoki ko nga tupuna, 'Ehara te toa taua he toa pahekeheke, engari te toa mahi kai, he toa mau tonu.' Mo konei i tika ai te kupu nei, kia rahuitia nga toenga whenua o te iwi Maori, hei rahui tuturu, kei ki penei na kia akona nga tamariki Maori ki te ahu whenua, kei whea ra he oneone hei whakaputanga mo ena mahara? Heoi kia manawanui, kaua e korou-kore ki te pupuri i te oneone: tetahi kia whaitikanga te pupuri i te oneone, kia puta mai he hua i roto i te puritanga mai ki te tangata Maori, a ki te koroni.

page 11

"Tenei te titiro ake nei kua iti haere te kai a te Maori i te waipiro. Ki te taea tenei kai te peehi ki te mate, ka tu tetahi tikanga pai. Kia kaha ra koutou ki te patu, kia kaha nga rangatira Maori ki te peehi. Me hui o tatou kaha, kia kaua e tapatahi ko nga tamariki anake o Te Aute, ko nga minita anake ranei, ko nga rangatira Maori anake ranei, ko te kawanatanga anake ranei, engari ko tatou katoa. Kia ora tonu koutou hei toha haere i enei tikanga."

I whakamihi a Te Wiremu ki nga korero a nga Minita o Te Kawanatanga. Mo te kupu a nga Minita kia whakaturia he kura whakaako i nga mahi-a-ringa, ka mea a te Wiremu tera ano tetahi take korero mo nga whenua i tukua i mua mo nga kura. Ko Porirua tera, ko Papawai-Kaikokirikiri tenei. I mea a Te Wiremu, "He putanga no nga korero ki nga moni a nga tangata matua hei whakaako i nga tamariki haere ki nga tikanga o te karaipiture. Waiho tena maaku. Whakamakeretia mai ki au mo tenei e noho atu nei. Ka hua korua ko te Pirimia he tikanga hei painga mo te iwi hei a korua tonu, waiho tenei i au, hei tikiti mo nga tamariki o te iwi nei ki nga kareti. Ahakoa koe kore e whakaea mai i taku kupu, e maha ana koutou ko o hoa hei whiriwhiri mai i taua mea."

Timi Kara:—"Etika ana o korero. Mehemea kaore i te takoto mangere noa nga whenua e whai-kupu mai nei koe e kore e puta i te kawanatanga he whakaaro kia whakamahia nga hua o aua whenua kia whaitikanga ai. E pai ana to tono. Heoi ano te hiahia o te kawanatanga kia whai koha enei whenua. Ko o tatou whakaaro e rite tonu ana kia whakawhanuitia nga huarahi mo nga tamariki o te iwi Maori ki nga matauranga o te pakeha."

He Patai Ki Te Minita Mo Nga Kura.

Na Te Tatana (Mahita o Te Aute, Hekeretari o Te Kotahitanga) i whakahaere nga patai o te hui kia Te Waaka, Minita mo nga kura. Ko nga patai enei me nga whakautu

Patai I.

Tera ranei e taea e Te Kawanatanga te whakanuku ake te oranga mo nga tamnariki Maori e haere ana ki nga kareti nunui o te motu i te £40 ki te £60 i te tau? A mo nga tamariki Maori e tae ana ki te kura Takuta mehemea e taea te tapiri maiki taua £60 tetahi moni ano hei utu ki nga kaiwhakaako?

I whakamarama a Te Tatana i puta he kupu whakaae ma te Pirimia mo tenei tono i runga i te patai a Apirana Ngata. Kua tae atu he pukapuka whakamahara ki te Pirimia a kaore ano he whakautu mai.

Te Waaka:—"Kaore au i te 'matau ki te whaikuputanga a te Pirimia. Ko ia te Minita mo te Taha Maori a e whakaaro nui page 12ana ia ki enei tu mea. Kia hoki atu au ki Poneke ka korero ai au ki a ia, a mehemea ka ahei ka whakaaetia ta koutou tono i runga ano i nga take kua whakamaramatia mai na."

Patai 2.

"E marama ana te Minita kua whakapakeketia ake nga mahi o nga kareti Maori, a ko nga mahi e rite ana i mua ra ma nga tamariki kaumatua o te 5 ote 6 ranei onga karaihe kua tukua iho inaianei ma te 3 ma te 4 o nga karaihe. Na ko te oranga e homai ana e Te Kawanatanga ki nga tamariki e puta ana i te karaihe tuawha o nga kura ririki i whakaritea mo nga tau e rua. Ka timata aua tamariki i te karaihe tuatoru o Te Aute, ka puta i te tuawha o reira ka mutu te oranga mo ratou. Me pewhea nga mea matau o ratou e tutuki atu ai ki te tuarima ki te tuaono?

Te Waaka:—"He mea hou tena hei tirohanga ma te tari o nga kura, a he take tika, a tera e hohoro taku whakaoti i tetahi tikanga e rite ai tena tono a koutou.

Patai 3.

Tera ranei e taea e Te Kawanatanga te whakariterite ki nga Poari o nga Hohipera kia puare etahi ruuma i reira mo nga tamariki wahine Maori kia ako ai ratou ite mahi tieki turoro a mate Kawanatanga te oranga mo aua tamariki wahine

Te Waaka:— He mea tena kua whiriwhiria a kua whakahaerea a tenei etahi Tamariki wahine Maori kei te Hohipera i Nepia e ako ana i tena mahi, a kei te whakamatau te kawanatanga ki nga Poari o etahi atu Hohipera kia tukua atu ano Etahi kotiro Maori ki reira. He mea nui rawa tenei ki toku mahara."

Patai 4.

"Kei te whakaarohia ranei e Te Kawanatanga kia whakaturia he kura whakaako i nga mahi-a-ringa ki nga takiwa Maori? a mehemea he pera, ka aha te kawanatanga ki te tono a Ngatiporou kia tu tetahi o aua kura ki Taumata-o-Mihi, Waiapu?

Te Waaka:— "He mea tika kia tu he kura pera. Na te taimaha tonu o nga mahi o te Paremete ka taha nei i kore ai e taea e Te Kawanatanga te whakaoti tetahi tikanga E kore au e kaha ki te tohu ko hea he wahi tika hei tuunga mo aua kura ina meatia kia whakaturia."

Patia 5.

"Kua oti te whakaaro o tenei kotahitanga he mea tika kia whiwhi te Maori ki te mana pooti mo nga raihana whare waipiro penei ano i nga tangata pakeha, a i tukua atu te pukapuka ki te page 13Minita Maori. E taea ranei e Te Kawanatanga te whiriwhiri tenei take, a te mea kia whakahaerea he tikanga i roto i tenei Paremete e tutuki ai tenei whakaaro?"

Te Waaka:—"He take nui rawa tena. E kore au e ahei ki te whakautu atu i te patai notemea kaore i pa motuhake mai ki toku Tari tena mea, Engari e pa ana ki nga whakahaere nunui tonu a Te Koroni. Maku e hari atu ta koutou whakaaro ki te huihuinga o nga Minita a tera e ata whiriwhiria e matou."

Patai 6.

"Mehemea ka tirohia mai e Te Kawanatanga kei te marama nga mahi a tenei kotahitanga a tera e whaipainga ki te iwi Maori, e Kore ranei te kawanatanga e aroha mai ka whakamama i etahi o ona raruraru?"

Te Waaka:—"Maaku e korero ki aku hoa. Ko te mea tika me tuhi ake e koutou he pukapuka whakamarama i nga take o te tono me te tohu mo ehea mea ta koutou hiahia kia whaiwhakaaro Te Kawanatanga ki te whakamama."

Ka mutu i konei nga patai ka whaka-mihi a Te Tatana ki te Minita mo tona pai ki te whakautu i nga patai. Ka mutu te taha ki nga minita, ka tu ko Te Popa. kaitirotiro o nga kura Maori ki te whakaputa i ona mahara.

Te Panui A Hemi Te Popa.

Te take o te panui a Te Popa he patai nana "Mehemea tenei ano ranei etahi wahi o te Tikanga Maori e tika ana kia tohungia hei tikanga pumau?" a he whakautu nana i taua panui. Tenei te roanga ake o nga whakamarama.

"Kotahi te mea nui e kitea ana e au i roto i nga tikanga Maori o mua, ara, ko te ringa rawe o te Maori ki ana tangotango o era, me tona matauranga mo etahi mea e matapotia nei e etahi pakeha. Inahoki he tangata matau te Maori ki te hanga whare, ki te hanga waka, a ki te whakairo i ana whare me nga waka; mo te mahi kupenga, mo te whiri taura, me te hanga i nga mea katoa e taea ai e ia te patu nga ika o te moana me nga ika o uta he tino matau te Maori; ona rakau patu, nga toki, nga hoe waka he mea miharo; i matau ia ki te ahua katoa o tenei hanga ote manu, o te kakano o te pua ote wa tika me te huarahi tika hei patunga mo te manu. E oti ana ia he taiapa pakari mo ona mara, a he tangata tohunga ia ki te whakahaere i te mahi o ana kai, i te kumara, i te taro, i te hue moori. Mo te taha ki te hinengaro, me titiro ki ona haka, ki nga waiata, ki nga whakatauki ki ona huarahi whakataki korero iroto inga huihuinga, ki ona whakapapa page 14kinga korero nehera, ka kitea ireira te kaha ote hinengaro Maori ka kitea te marama o te whakatakoto whakaaro a nga tangata matua o te Maori.

"Na he wahi enei no te tikanga Maori e tika ana kia whakapumautia, ki toku whakaaro—he wahi pai, he wahi ora i tae ai he whiriwhiri ki enei take he kaha no te haere a te korero nei, me whakarere atu te tikanga Maori. E tupato ana au ki te whakaae atu i tera kupu, i taku maharahara kei ngaro rawa nga wahi pai o taua tikanga kua tohungia ake nei, me taku maharahara ano hoki kaore e tino rite ki te Maori nga tikanga hou e whakaaria nei hei riiwhi mo te tikanga Maori. Otira ko te ahua ano tena i tupu ai nga iwi. Tenei kei te takoto te tikanga a nga tupuna e rite ana mo to ratou nei ahua. Katahi ka ara he whaka-tupuranga hou ka ki whakarerea atu tena tikanga, a nei ke te mea pai. Kia roa ka kitea te ahua taimaha o te mea hou, na e oti ai he tikanga ahua ngawari iho me tango mai te wahi o te mea tawhito e ahua pai ana ka whakapiri ki te wahi o te mea hou e ahua mama ana, a ko te hua o tena marenatanga hei tikanga ma tena whakatupuranga. Waihoki ka ara ake he tangata ke me te tikanga hou ka whakatikatika i tera, na ka tawhai haere te iwi whakamua.

"Na he aha te aronga o enei whakamarama? He tohutohu naku ki nga tamariki e whakatupuria nei i roto i te matauranga hou o te pakeha a i roto i nga tikanga hou, kaua e ponana koutou ki te ruke i te tikanga Maori, i to koutou whakaparahako kaore rawa ona painga i roto i enei ra. Ata tirotiro ano, ata whiriwhiri kei tepokaikaha nga mahara o te iwi i naianei. Ko nga mea e ki ana kia hokia ano nga whakahaere o te wa i o koutou tupuna e he ana. Kaore he huarahi whakamuri mo te Maori i naianei kua rereke te wa, kua takahuri ke nga ahua. Ko nga mea e ki ana tangohia ko te tikanga hou, waihotia atu te mea tawhito e he ana, notemea e kore e tau nga wahi katoa o te tikanga hou ki te iwi Maori o tenei wa, a e kore e taea te whakarere i te ra kotahi nga mea i whanau mai i roto i nga rau tau e tupu ana te iwi Maori i runga i tona ake matauranga. Engari ra me pehea? Whakapiripiria nga tikanga e rua, tirohia te wa, ata paunatia nga kaha me te nga kau o te Maori o tenei wa. Tirohia anei te wairua nana i kaha ai i nui ai i rangatira ai o koutou tupuna i te wa ia ratou anake. Puritia ko taua wairua, ko te ringa rawe ki nga tango tango, ko te ngakau ahuwhenua o o koutou tupuna, ko to ratou kaha ki te kohi i te matauranga, puritia mai ko ena ka aki ake ki nga mea hou i ahu mai i te taha pakeha me kore koutou e puta. Na te pakeha i homai he toki rino hei riiwhi mo te toki kohatu e pai ana; te parau hei riiwhi mo te ko, epai ana; nga korero o nga iwi nunui o te ao hei hoa mo au whakapapa, e pai ana. He whakawhanui kau ena i to matauranga, he whakaatu kau mai tena i etahi ake rerenga mo te ngakau ahuwhenua.

page 15

"Ko koutou ko nga tamariki kura hei hunga tatari mo enei mea. Ekore e taea e o koutou matua, e ahua tapatahi ana ratou ki te taha Maori. E kore e taea e matou e te pakeha, e tino tapatahi ana matou ki te tikanga e hou nei ki to koutou iwi. Engari koutou te iwi i whanau i waenganui i nga taha e rua, kei roto ia koutou te toto Maori e karanga ana 'whakahokia,' kei o koutou hinengaro ko te maramatanga hou e whakahau ana "kokiri." E taea e koutou te whakatau he tatutanga mo koutou i waenganui i enei mea e rua, ma te iwi koutou e titiro, ma te ahua o o koutou tinana, ma te ahua o a koutou mahi e whakaatu koia tenei ko te tikanga tika e pupuri mai ana i nga wahi pai o a nga tupuna e tango ana mai i te wahi mama o a te pakeha.

"Ko te wahi tika ano mo koutou mo nga tamariki kura ko roto i o koutou iwi. Ekore rawa e maha o koutou e tae atu ki nga tino matauranga o te pakeha. He pai te taenga o era hei miharo ma te pakeha, hei whakapuare i ona kanohi ki te kaha o te Maori. Otiia ko te wahi e whaikoha ai o koutou matauranga ki to koutou iwi ko waenganui ano ia ratou."

Ka mutu te panui a Te Popa ka hikitia nga whaikorero mo muri iho i te kai.

No muri i te kai ka hoki a Te Waaka raua ko Timi Kara me Te Popa ki Poneke. Ka whakamaramatia e Apirana Ngata i te reo Maori te aronga o te panui a Te Popa. He maha nga korero i puta i runga i te panui a Te Popa i te ahiahi o Te Wenerei i nga ra hoki i muri iho, ko te wahi tika tenei hei whakarapopototanga mai.

I.To Apirana whakaaro he mea tika kia pa he whiriwhiri ma te hui mo etahi tikanga Maori i te mea kua takoto te kupu ia Te Popa he takiwa tenei hei whakapiripiringa mo nga tikanga tawhito ki nga tikanga hou, kia tirohia nga wahi papai o era ka tuhono mai ai ki nga mea papai o enei. Na mo tenei mea mo te tangihanga kaore ia i te mea kia whakamutua engari kia whakatikatikaia nga wahi e he ana, ina koa, ko te tuku tahua i te waipiro ki nga marae i nga tangihanga, ko te tapae taonga, ko te hari taonga hei roimata, ko nga hakari hahu tupapaku, ko enei me whakangahorohoro. Hepera ano tona whakaaro mo etahi ahuareka a te Maori, te haka, te poi. He wahi tai maha ano o enei ki tana whakaaro nga kupu kino, nga whiu o te tinana me te arero, otira me whakamama. I mea a Te Reweti Kohere mo te haka kia kaua noa te kotahitanga e whaikupu. I tautokona tana e Te Wiremu, e Tamahau, e Kingi Te Rangitakaiwaho a riro ana i runga i ta ratou whakahe.
II.I mea a Te Tatana e taea ano pea te pupuri te mana o nga rangatira Maori. Ka whakamaramatia e Aporo Kumeroa raua ko Apirana, tera ano e taea, engari e kore tena mana e takoto toitu pera page 16me tona ahua o mua. Ko te take i ngoikore ai te mana o nga rangatira kua kore te kaupapa whenua, a kei te whakangaro haere te kaupapa tangata i nga rauhanga a te ture. Na te ture i kauwhau, ka whiwhi te tangata i tona paanga whenua kei a ia ano te mana mo tona hea ahakoa ia he tangata rangatira ahakoa he tangata ware. Kaore a te ture whakapai kanohi. Na reira hoki ka kawe ia tangata i tona mana, i roto ano i te ture, ka iti haere te mana o te reo o nga rangatira ki runga i te iwi.

Tera atu te nuinga o nga korero hei nga ra e tu mai nei e puta ai i te mea kua takoto mai i te panui a Te Popa he huarahi whiriwhiri ma tatou. Enga tangata whai whakaaro o te iwi Maori e tukua atu ana ma koutou e titiro mai te ahua o te whakataki korero a to tatou kaumatua a Te Popa, a mehemea ka kitea mai e koutou etahi kupu tenei tonu a tatou nupepa Maori hei tukunga mai ma koutou i o koutou mahara.

Kupu Whakamihi.

Aporo Kumeroa:—"E whakamihi ana au mo te taonga e takoto nei i Aotearoa, he taonga na nga kaumatua kua oma kei te po. He mea ngaro te whakakotahi i nga tamariki i nga wa o mua. na reira au ka whakamihi kia Te Wiremu ratou ko ona tamariki mo to ratou toa ki te whakahaere i tenei tikanga ma reira nei ka puta mai ai te ora ki tenei whakatupuranga e ahu ake nei. Taku pouri ko nga taitamariki o Wairarapa ka hapa i tenei ra i nga mahi, mo nga korero e tika ana kia rongo o ratou taringa. Ka maha nga tau e patoto atu ana matou nga kaumatua nowhea e rongo. Ma te kite ia koutou e whakapono ai ratou tenei ano etahi tamariki Maori e kaha ana ki te kauwhau i enei mea a e maia ana ki te whakahaere ki runga ki o ratou na tinana ake. Mo nga tikanga Maori e korerotia nei, kua huri koaro noa iho ena tikanga Maori. Kua tupu ko a te pakeha nga mea papai nga mea kikino. Ko taua ko te Maori kei te manaaki i nga tikanga kikino a te pakeha, a nawai ra ka pohehetia he tikanga Maori. Ina te Waipiro kei te tino manaaki taua i tenei mea, Ehara ia taua i te Maori. Kia kaha ki ta koutou mahi."

Tamahau Mahupuku:—"E ora ana te ngakau mo nga korero katoa o tenei ra mai o te ata a tae mai ki te ahiahi nei. I rongo te taringa i mua tera tetahi taonga tetahi mahi kua tupu mai i Te Aute, otira i whakaparahako noa toku ngakau he mahi na te tamariki karoa e haere ana me taku whakarongo tonu ki to koutou kaha ki to koutou u ka mea au he mahi pakari na nga tangata kua tipu kua kaumatuatia i roto i te matauranga. Na konei tonu toku ngakau i tiki mai i whakatahuri atu, a ina koutou e tu nei i te aroaro o Wairarapa ae ka kaha a Wairarapa ki te tautoko i tenei taonga."

No tenei wa ka hikitia te hui ki te po ki muri o te karakia.

page 17

Te Wahi Mo Te Hui Tuarima.

Ka mutu te kai me te karakia o te ahiahi ka whakamaramatia e Apirana ko te take korero mo tenei ahiahi ko te wahi hei tuunga mo te hui a tera tau. Ka mea a Te Tatana ko tenei take e [unclear: uikua] ana ma Te Komiti Tumuaki e whakaoti Engari e ahei ana te hui ki te tohutohu ki Te Komiti. E rua nga taha e totohe ana. Ko tetahi taha e tohe ana kia hoki te hui ki Te Aute notemea ki ta ratou ki kaore ano i whakakotahitia nga tamaraki o Te Aute, he maha nga mea whaiwhakaaro kaore ano i tae mai ki nga hui a kaore ano i ata marama ki nga tikanga. Ko tetahi taha e tohe ana kia tukua te hui kia haere ana i nga marae o te motu i runga i nga karanga a nga iwi hei whakatutuki i tenei kupu kia horahia te maramatanga mo nga tikanga hou ki nga wahi katoa o te motu. Me tuku mai nga motini i naianei.

Ka motini a Tamahau "me tu te hui ki Papawai a tenei tau e haere mai nei." Ko ona kupu tautoko enei. "E marama ana au ki nga kupu a Te Tatana, mo te whakaaro o etahi o koutou kia whakahokia te hui ki Te Aute. Kaore he whakahe notemea i tuhia ki te kirihipi a i tipu mai te pua i kona i Te Aute. Te ika nei te wheke he topu tonu te ahua, engari ki te haere ka toha nga kawai. E penei ana te ahua o tenei kotahitanga. Me tatari te ahua o tenei hui, mehemea he pai kei roto e kore e rere i te hau. Ko ta matou tono kia kotahi mai hoki te tau ki konei kia whakaritea ki te wa e watea mai ai nga tamariki o Wairarapa ki te whakarongo. Ko te wa tika ko nga ra whakamutunga o te Hanuere. Ina to koutou whare e tu nei. Kei te mohio ki nga tumanako a era atu iwi kia taea atu e koutou o ratou marae. E pai ana tena. Haere whakatakia nga iwi katoa o te motu ka hoki ai ki to koutou marae tuturu ki Te Aute. Ki te kore e rite nga hiahia i te mea kotahi tonu tuunga o ta koutou hui i Te Aute, he aha te he o te mea kia rua huinga i te tau, ko Hanuere ki etahi iwi ko Hurae ki etahi."

I tautokona e Whatakorari te tono a Tamahau.

Na Raniera Kawhia (tamaiti a Eruera Kawhia) i whakaputa te whakaaro a Ngati-Porou kia hoki atu ano te hui ki Waiapu. No te hui tuatoru i Taumata-o-mihi i puta ai taua kupu a tae ana mai te tono a Te Houkamau me era atu rangatira o Ngatiporou.

Na Apirana Ngata i whakapuaki nga mahara o etahi atu takiwa o te motu. Tuatahi he whakaaro no etahi o Ngatiawa kia tae atu te kotahitanga ki Pupuaruhe Whakatane. Tuarua he whakaaro no Te Whanau a Te Ehutu ki Te Kaha kia tae atu te hui kia ratau. Kaore ano he tau a kaore ano he marama mo enei karanga.

Ka motinitia e Tutere Wirepa "Me tu te hui ki Te Aute." Na Paraire Tomoana i tautoko,

page 18

Ka motinitia e Te Wiremu Paku (Rev. A. O. Williams) na Peneti i tautoko. "Me tu te hui ki Te Putiki, Whanganui." I whakamarama a Te Wiremu Paku i te nui o tona hiahia me te hiahia hoki o etahi o nga rangatira o Whanganui kia tae te kotahitanga o Te Aute ki reira. He wa pai te raumati, Engari ko te marama tino pai ko maehe.

He maha nga korero mo enei motini. E toru nga mea i takoto kaha ko nga tono a Wairarapa, a Whanganui, a nga tamariki hoki o Te Aute kia hoki ki Te Aute. I runga i te kupu a Te Wiremu (Tumuaki) ka tukua atu nga tono e toru ma Te Komiti Tumuaki i Te Aute e whakatau. Ka hiki tena take. Ka panuitia e Apirana Ngata tona ripoata mo tona taenga ki te rohe o Tuhoe haere ai. Hei muri ake nei te roanga atu o tana ripoata.

Ko te mutunga tenei o nga korero o te ra tuatahi o te hui.

Taite—Tihema 14.

I te puaretanga o te hui ka tu a Te Tatana ki te whakaatu i te ripoata a Te Komiti Tumuaki mo te tau 1899. Ko te ripoata tenei:—

Ripoata A Te Komiti Tumuaki.

No te 22 o nga ra o Pepuere ka tu te hui tuatahi o Te Komiti. Ko nga korero i reira mo te motini i takoto i te hui ki Taumata-o-mihi kia tukua he kaiwhakahaere mo te kotahitanga ki nga takiwa o te motu haere ai. I whiriwhiria e te komiti a whakaae tiana a i tohungia ko Apirana Ngata hai kai whakahaere mo te kotahitanga ki runga ite motu. No te 1 o Maehe ka whakatuturutia te kupu a Te Komiti a ka tukua atu he whakaatu kia Apirana Ngata i Akarana. No te 10 o Maehe ka tae mai te waea whakaae a Apirana me tona kupu mai hei nga ra whakamutunga o taua marama ia timata ai te haere. I muri iho i tena he maha nga huihuinga o Te Komiti ki te korero i nga repoata a Apirana Ngata mo ana mahi i te takiwa o te Tai Rawhiti. Ko nga korero o te hui ki Taumata-o-Mihi kua oti te whakapukapuka, e rua nga pukapuka reo pakeha, kotahi te mea reo Maori, a kua tukutukua he kape ki nga takiwa katoa o Aotearoa tae atu hoki ki Te Waipounamu. No te makariri nei ka uia te whakaaro o Te Arawa mo tona tono o te tau 1898 kia tu he hui ma Te Kotahitanga ki Rotorua. No Hepetema ka tae mai te kupu kua mutu te whakaaro o Te Arawa. I muri i tena ko te powhiri a Tamahau me nga rangatira o Wairarapa kia tu te hui ki Papawai. He tono ano ta Ngatiporou i hainatia e Te Houkamau me etahi atu. I tirohia e Te Komiti e kore e taea te whakaae te tono a Ngatiporou notemea he maha nga marae o te motu hei page 19haerenga a e kore e taea i tenei wa te hoki tuarua atu ki te takiwa kotahi. Heoi tirohia ana ko te powhiri a Wairarapa, a whakaaetia ana. I runga i te tikanga o Te Kotahitanga ka tukutukua he powhiri ki nga mema, a ki nga hoa Maori pakeha kia tae ki Papawai i te l2 o Tihema 1899.

Kaore i maha nga kupu mo te ripoata. Na Tamahau te kupu, "ko tenei taonga na Te Tai Rawhiti, i tupu mai i nga tamariki o Te Tai Rawhiti, kaore ano i taka atu ki waho i nga rohe o te Tai-Rawhiti. Mehemea he whakaaro to tatou kia awhinatia tenei tikanga i runga i te taha kohi moni, e tino tautoko ana ia i tena whakaaro, otira me waiho mai i nga takiwa o Te Tai Rawhiti e manako ana ki tenei taonga, kaua ki etahi atu wahi, kaua ki Te Tai Hauauru kei whakapaea e te tangata he kotahitanga pinono moni tenei." Katahi ka tukua e Tamahau te "Puke-ki-Hikurangi" hei perehi i nga korero e whakaaro ai Te Kotahitanga hei tukutuku ki nga iwi Maori. Ko tera nupepa na te Maori motuhake, he Maori anake nga kai-ta, he Maori nga tangata tuku korero.

Ka paenga tena take ka whakaatu a Apirana Ngata i nga korero o te mahi i tukua ki a ia e Te Komiti Tumuaki.

Ripoata A Apirana T. Ngata.

"No te wiki tuatahi o Maehe 1899 ka tae mai te whakaatu a Te Tatana ki au kua whakaturia au hei Hekeretari Haereere (Travelling Secretary), mo Te Kotahitanga. E mahi ana au i taku mahi roia i Akarana i tena wa. Otira kaore au i maharahara ki te ata waiho atu i tera mahi nui, i te nui o toku hiahia kia kite a tinana au i te ahua o te iwi Maori, a kia kimi i nga take e torere nei te heke o te iwi Maori ki te po, ki te rapu hoki i nga huarahi e ora ai. No te 21 o nga ra o Maehe ka poroporoaki au ki Akarana, ki nga marae o te Pakeha i haututu ai au i era ra, ka anga nui te aroaro ki nga marae o Te Tai Rawhiti ki te mahi i hiahiatia ai e toku ngakau mai o toku itinga a tae noa mai ki tenei wa. Ko nga mahi i whakaritea e te komiti maku ko Enei:—

1.He haere ki nga pa Maori ki nga takiwa e whakahaua e Te Komiti ki te whakamarama i nga take e hapainga ana e Te Kotahitanga o Te Aute.
2.He titiro i te ahua o te noho a te iwi Maori o ia takiwa, o ia takiwa, a he whakaatuatu ki Te Komiti i aku i kite ai o ia ahua [unclear: lo] ia ahua, i te mate i te ora i te pehea ranei.
3.He whai kia kite i nga tamariki tawhito o Te Kareti o Te Aute, o era atu kareti Maori kia tahuri mai ratou ki te nei whakahaere.page 20
4.He awhina i nga Minita karakia, i nga Mahita kura, i era atu tangata ranei e whakahaere ana i nga tikanga papai i roto i te iwi Maori.

"Kua oti i roto i au nga mea hei uiuinga maku i au e taka haere ana i Te Tai [unclear: Rawhiti,] ara, mehemea e tika ana te whakapae a te pakeha ko nga take i heke ai te tokomaha o te iwi Maori, i ngaro ai 16,200 i waenganui o te tau 1858 me te tau 1896, ko enei ara:—

1.He nui no te matemate o nga tamariki ririki i te kuare o nga matua ki te tieki.
2.He tukino no nga matua i o ratou ake tinana i uru ai he ngoikoretanga ki nga toto o a ratou uri e whanau ana mai.
3.He tieki kino i nga turoro, he mau ki nga mahi a nga tohunga Maori.
4.He pukupa no nga wahine. E whakapae ana e te pakeha ko tetahi take nui i kore tamariki ai nga wahine Maori he nui no te puremu i te mea e tamariki rawa ana, moe tuturu rawa ake i te tane kua kore e whanau tamariki.
5.He [unclear: tn] no te Maori i waenganui i nga tikanga e rua i ta te Maori i ta te Pakeha, ka mau i nga kakahupakeha i etahi wa a ka ruke ake ka haere tahanga. Na reira ka takia mai etahi mate hou a kaore te tinana e kaha ki te whawhai ki aua mate.
6.He moe whanaunga, ka kore e whitiwhiti ngatoto, engari ka pirau ka ngoikore nga uri e whanau mai.

Na i runga i enei take ka haerea e au te "rohe pooti" o Te Tai Rawhiti timata atu i te awa a Te Atua a tae atu ki Wairarapa, ko te rohe rawa o Te Arawa kaore au i tae. Ko Ngatiawa, Ko Tuhoe, Ko Te Whakatohea, Ko Ngaitai, Ko Te Whanau a Apanui huri noa i Waiapu ki Turanga, Ko Ngatikahungunu putu noa ona rohe katoa i haere au i roto i runga i aku take, i marama ki etahi iwi, kaore ki etahi, otira me ki i manaakitia e Te Tairawhiti taku haere. Kaore aku tumanako mai i Akarana akuanei murara ai te ahi i au, akuanei kia kotahi tonu hoatutanga ki te iwi Maori ka tahia nga marae, ka whakahoutia nga whare, ka whakarerea nga tohunga Maori, ka tino awhitia nga kura me te whakapono, ka whakamahia nga whenua, ara ka whakaotia tonutia nga mea e wawatatia nei e te nga kau i nga wa katoa. Kaore, i tino whakaparahako au ki au, i ki iho au ki aku hoa Pakeha i Akarana ki te rongo mai koutou ka kotahi tuarongo whare Maori ka whakaaetia kia pokaina i runga i aku kauwhau ka mohio koutou ka ea oku mauiuitanga o tenei tau. Heoi ra i whai puritanga ringa ano moku i runga ake i taku i tumanako page 21ai e kore te iwi Maori e tahuri wawe ki enei tikanga hou. Ko au i pohehe noa. Ina hoki ra etahi hua o taku haere.

1.Kua whakaaetia etahi whare maha o te takiwa o Matata tae atu ki Waiapu kia meatia he wini mo nga tuarongo hei putanga hau, a kua meatia kia pera he ture mo nga whare runanga hou e hangaia a muri ake nei.
2.Kua takoto he kupu nui ki etahi marae o taua takiwa ano, ki etahi marae hoki o Ngati Kahungunu kia katia te Waipiro i aua marae, ara, kia kaua e tukua i nga huihuinga ahakoa mo tehea take.
3.Kua marama nei nga iwi i tae ai au ki nga painga o te kura, o te matauranga, kua puta nui a ratou kupu tautoko i nga kura, me to ratou kaha ki te tuku i a ratou tamariki ki nga huarahi e whiwhi ai i te matauranga.
4.Kua whakaaturia e "Te Pipiwharauroa" nga mahi o te takiwa o Ngati Porou i hua mai i roto i nga tohutohu a te kotahitanga o Te Aute.

He maha nga whakaaro hou i kitea e au i au e haere ana i te rohe o Te Tai Rawhiti. I titiro au kua tino uaua rawa te whai atu i etahi o nga iwi Maori i te mea kua karapotia e te Pakeha, kua noho apure noa iho i waenganui i te Pakeha. Me pehea ranei e taea ai era takiwa? ko Etahi iwi kei te hohonu tonu atu ki roto i te Maoritanga, kia taka he whakatupuranga ke ka tata mai ai ki nga whakahaere hou O naianei. Katahi au ka tino marama rawa ki te mea e whakauaua nei i nga tini whakahaere e hiahiatia ana kia tohaina ki runga i nga iwi, ara, he roimata tonu kei te kanohi o te Maori e iri ana i te ao i te po mo ona whenua. E maharahara ana a Tuhoe mo tona Rohe Potae, kei reira te nuinga o ona mahara me ana patai. E raruraru ana a Ngatiawa mo ana tono wehewehe. E ui ana a Te Whanau a Apanui mo ona papatipu. E karanga ana a Ngatiporou, "Homai he moni hei turaki ake i te rakau, hei tahu i te rarauhe, hei whakamahi i te whenua." E kupapa ana a Turanga i raro i te mokete, i te kaporeihana. E tahinga ana a Ngatikahungunu i runga i tona taonga i te reti. He maati te Pire Poari hei whakangiha i te kapura, e ki ana ko Ngapuhi, mura ana i Putauaki i Huiarau, i Raukumara i Ruahine ki Tararua. I haka noa oti Te Itanga-a-mate

'E ngau nei ki te reti, ki te hoko, ki te kukuru pakara.

'Whakataua i te whenua—hei.

'Whakataua i nga ture—hei.

'I Nga mema te kohuru, i te kuini te koheriheri.

'Ka raruraru nga ture, ka raparapa ki te pua torori—i aue!"

page 22

"Kia oti rawa mai he ture totika i te Paremete mo nga whenua Maori e rite ai nga hiahia o nga iwi, heireira ra ano tino watea ai he huarahi mo nga whakahaere a nga kareti Maori. Otira he wa tika tenei hei tiringa haere tanga mo nga purapura o ngatikanga hou. Tera e tau noa atu ki runga pari ki runga kohatu, ki ro otaota, ki te koraha, ki ro wai. Otira tera e tupono te tahi mea kotahi ki te wahi atea, ki te ngako o te whenua, e whaipakiaka ai. Me haere ra me rui haere te purapura. O te matauranga, kia hihiko te ngakau ki nga kura; o te whakapono, kia tautokona nga Minita kia hangaia he wharekarakia kia whakaakona nga tamariki ki te karaipiture; o te ahu whenua, kia kaua e waiho noa te taonga nui a Te Atua te whenua i homai ai ki te tangata Maori kia takoto mangere noa ana, Engari kia mahia i raro i nga ture mehemea e taea; o te whakakotahi i nga iwi Maori i runga i te taha tangata, i te titiro ahakoa he maha nga wehewehenga mana rangatira e kotahi ana te mate tinana e kotahi ana te heke a nga takiwa o te motu nei ki te ngaro. Me pehea e hoki ake ai?

"A i au i haere nei i te Tai Rawhiti he maha nga mea i kitea e au hei whakahauora mo te ngakau. Kua ngawari haere te kai o te waipiro, kua papai rawa ake nga whare noho, nga kakahu nga kai. kua kaha te mahi oranga a etahi takiwa, kua tahuri nui etahi ki te mahi kaanga, witi, oti, whakatuputupu kau, hipi, poaka. He rongopai nui te rongopai o te ahuwhenua, he wahanga nui no te rongopai tapu o Te Karaiti. Mehemea ka ata mau ana i te tangata Maori ka tau iho te awangawanga e mea ake nei, taihoa ka ngaro atu te iwi Maori i te mata o te whenua."

Ka mutu te ripoata a Apirana ka neke te hui mo muri iho o te kai.

I te puaretanga o te hui i muri iho o te kai ka panuitia etahi pukapuka mai kia Te Tatana na Nikora Tau Tau, Pene Heihi, Maihi Rangipo me Rupuha Te Hianga,

I muri i tena he whaikorero na Te Reweti Kohere. He patai nana:—

"He Iwi Mangere Ranei Te Maori?"

He kupu tawai na te Pakeha he iwi mangere te Maori. He tika ano pea he iwi mangere, engari no enei nga rangi, no te wa o te Pakeha; otira ki te ki te tangata no nga tupuna mai ra ano te mangeretanga o te Maori, he tangata kuare taua tangata.

He maha nga mahi nga tikanga a te iwi Maori kaore i era atu iwi Maori o te ao. He whare ataahua o te Maori, he whare whakairo he mea ata waihanga; ko o ratou waka taua he hanga whakamiharotia e te Pakeha; o ratou kakahu he mea ata whatu; a ratou patu, te taiaha te mere, he mea mahi tohunga. He tohu ranei enei mea no page 23te iwi mangere? Tera ranei e taea e nga iwi tutua e nga iwi mangere te whakawhiti i te Moana-nui-a-Kiwa i runga waka, i [unclear: Hawaiki] ki enei moutere ataahua o te tonga? He whakatauki na o tatou tupuna: He toa taua he toa pahekeheke, tena he toa ngaki kai he toa mau tonu. Tera ranei e taea tenei whakatauki e te iwi mangere?

I kore ai e kitea te ahuwhenuatanga o te Maori i enei ra na nga take maha. Inaianei i te wa o te reti o te riihi he ngawari te putanga mai o te moni ki te Maori, na reira kaore he mea hei pana i a ia kia whakaputa i ona uaua ki te mahi. E kore ia e pera me te Pakeha e matenga kino ki te kore ia e kaha ki te mahi oranga mona. Ko nga ture e pa ana ki ona whenua tetahi mea kei te peehi i a ia. E kore ia e pai ki te whakapai noa i te whenua papatupu, e kore hoki ia e mohio e riro mai i a ia a te ra o te whakawatanga, na reira ka waiho e ia kia tu ururua ana. Ko nga whenua kua whakawangia kaore i te takoto whaiti, na reira e kore e taea e ia te whakapai katoa, me he mea i takoto huihui tera e mama tona whakapai. I nga wa e tu he ana nga ture e pa ana ki nga whenua o Kotarana i kiia te Kotimana he iwi mutunga mai no te mangere-honia, tena i te tikanga o nga ture kaore he iwi hei rite i te ao nei ki te Kotimana mo te ahu whenua. Waihoki he penei ano tetahi take i kore ai e kitea te kaha o te Maori ki te mahi. Tetahi mate o te Maori he kore moni hei tautoko i ana mahi—he kore kaheru hiriwa. A tetahi take ano—kaua e hunaia—he ngaikore no te ngakau o te tangata Maori, he he hoki no etahi o ana tikanga. Kaore ano te Maori kia mohio ki te u ki te mahi tonu i nga wa katoa, ehara hoki i te tikanga na ona tupuna, otira kei te haere mai te wa e matau ai ia, e rite ai ki te Pakeha; ko tona tino hiahia inaianei he ngahau he haereere tonu ki te whangai i ona kanohi. Kaore ona ngakau wawata ona ngakau tawhai kia riro mai i a ia etahi mea pai atu etahi mea nunui. E tatu ana tona ngakau ina whiwhi ia ki te kumara ki te taewa ki te miiti, e tatu ana i te whare raupo, hei aha rawa i hanga ai i te wharepapa. Ko te marena hei te tuatahi ko te hanga i te kohanga hei nohoanga mo te wahine hei takotoranga mo nga tamariki taihoa noa.

He iwi kaha te Maori ki te mahi ina hiahia ki te mahi. Inahoki he iwi kaha ki te whakaiho hipi—tetahi mahi pakatua atu. He iwi kaha ki te tua ngahere—tetahi mahi pakeke atu. He iwi kaha ki te kari rori—Tetahi mahi uaua atu. E taea ana hoki e te Maori era atu mahi aringa taikaha. He iwi rangatira te Maori otira ko to ratou rangatira-tanga kei te moe.

page break page break page break