Ki te Tumuaki e te Hui,
Me nga mema katoa o te hui o Te Aute.

Tena koutou katoa, nga Kaumatua me nga tamariki. Ma te Atua koutou e awhina. Heoi.

"Kei to koutou hui nga tikanga marama katoa mo nga take o te hui, hei whakamahara noa enei kupu, mehemea ia e uru ana ki to koutou hui nga tikanga mo nga mate tinana taonga ranei e pa ana ki te iwi Maori. Kua oti te whakamarama i roto i te pukapuka a te Popa, "Te Ora mo te Iwi Maori" aua mate me te tohutohu i nga huarahi mo te ora.

"Otira e kore e taea hohorotia i te tuatahi nga tikanga o taua pukapuka. He ahakoa ko te whakahau kia hopukia taua ora e te iwi Maori te tino mahi i naianei, ma te ngawari o nga tikanga whakahaere e kukume mai te iwi Maori ki te hopu i te ora me te noho pai mo te iwi Maori. Ko nga rangatira o nga hapu, ko nga rangatira o nga iwi, me nga tangata whakaaro nui hei kukume i o ratou iwi hapu hoki ki a ratou i pai ai. No reira me matua kukume mai e nga kupu ngawari rawa ko nga rangatira i te tuatahi a kia waiho kia ratou te nui o te mahi mo o ratou iwi hapu ranei, me te nuinga o nga mahi tirotiro i te noho pai me te ora, mo nga iwi hapu i raro ia ratou.

"Tuarua, ko nga mate tuturu e peehi ana i te iwi Maori ko te tikanga Maori, ara ko taua tikanga Maori o naianei o waenganui i te wa o te iwi pakeha nei, ara:—

A.

1. Ko nga huihui ririki, me nga hui nui a te Maori. 2. Ko nga atawhai manuhiri e tukua ai he taonga he moni me nga tini kai. 3. Ko nga tangihanga tupapaku e hui ai te katoa.page 27 4. Ko nga marenatanga e nui ai nga kai me nga taonga. 5. Ko te Kooti Whenua Maori e huihuia ai nga whakawa mo nga whenua o nga hapu maha ki te wahi kotahi i tawhiti atu o nga pa tuturu. Otira ko tenei mate kei runga i nga whakahaere a te Kawanatanga o Nui Tireni. Ko nga Kai-Whakawa me te Tumuaki kei a ratou anake te tikanga mo te kainga me te wa e tu ai nga Kooti.

"Ko te take (A, 1) tae noa ki te (4) i runga ake nei, he tikanga Maori kore rawa ona painga, mo te tinana, mo te iwi katoa, a ko nga mate e pa ana ki nga kai ki nga taonga me nga whenua me nga moni, e ora ai nga tane nga wahine me nga tamariki me nga uri e haere mai nei. Heoi ano tona painga i runga i taua tikanga Maori, ko te ingoa pai mo nga rangatira hapu ranei, nana aua kai taonga ranei, mo te wa poto noa iho ka ngaro taua whakamoemiti, ka ngaro taua pai.

"I mua i te wa tino Maori, he pai taua tikanga, notemea ko a ratou kai o era wa he mea mahi anake e ratou, ko nga taonga he kakahu Maori, he pounamu me nga tuku whenua, kia ratou Maori ano. Na mau tonu aua taonga aua whenua ranei ia ratou Maori ano: Ko nga tupapaku o mua he tapu ki te iwi Maori. Kaore te nuinga o te tangata e whakatata ki te tupapaku, kaore he hui tangihanga a te Maori i mua. Ka mate te tupapaku ka huna kia ngaro nga wahi e tanu ai.

"Na i naianei ko Nui Tireni katoa, kua riro ki te iwi pakeha. Na enei mate e wha i ngaro ai aua whenua, i pehia ai hoki te tini o te tangata e te nama; ka hui enei take ki te waipiro ka tino heke te Maori me te tupu o te tangata, kua ngaro haere te tu rangatira o nga rangatira.

"Na ko enei take kua kiia ake nei, he tino pakeke rawa ki ta te Maori tikanga, e kore rawa e tahuri mai ki te kiia atu kia whakamutua aua take e wha nei; haunga hoki te waipiro ka kaha rawa te ki kia tino whakamutua te kai a te Maori. Engari ko enei e wha he tikanga Maori me penei pea te tikanga:—

1.	Ko nga hui ririki, me nga hui nui, e whaitikanga nei mo nga mahi e tupu ai te pai, mo te iwi, mo te hapu, mo etahi tangata takitahi ranei; me whakatu nga tangata whiriwhiri hei Komiti o roto o ia iwi, o ia hapu, o ia takiwa, o te motu nei, a ko aua tangata anake e tae ki nga hui, a ko nga kai kia rite ki nga kai e ora ai ratou, kaua e rukea noatia nga kai nui papai ranei. "Na mo etahi hui, Kawanga whare karakia, whare Maori ranei, hui Kirihimete, Nu Ia ranei, e kohia ai he moni mo nga mahi a te iwi e pai ana te hui o te iwi katoa, otira me ata whakahaere nga kai mo aua hui kaua e rukea noatia hei maumau noa. Kaore ena tu hui e nui ara e maha i roto i te tau.
2.	Mo nga manuhiri, me whangai ki nga kai e ora ai, ka tuku kia haere, kaua he waipiro he moni he taonga ranei.
3.	Mo nga tangihanga tupapaku, mo haere ko nga whanaunga anake, ara ko nga tangata e aroha ana, kaati ano nga kai ma nga tangihanga ko nga kai e rite ana, kaua e tangohia he waipiro me era atu kai.
4.	Mo te marenatanga, kaati ano ko te hakari o te Marena, iti nei, kaua he hakari mo te iwi nui, kaua etahi atu mea taonga aha ranei. page 28 "Tera atu etahi take e rite ana ki enei ara me tuhi ki konei hei riiwhi mo te take tuarima.
5.	Ko nga pa noho me tu he Komiti tuturu mo te pa, hei hanga tikanga mo katoa, hei tieki hoki. A. Mo nga whare noho, moe kia motuhake o nga tangata moe wahine, kia motu ke o nga tangata kore wahine; a kaua e moe ki te whenua. B. Mo nga whare kia teitei ki runga kia nui nga mataaho kia watea nga rerenga wai o waho. C. Me mahi nga kauta tunu kai ki te rakau kia kore ai nga wahine e mate i te ua i te matao; me tu ano nga tane hei tunu kai me nga mahi wahie. D. Kia tino watea rawa ki waho atu o nga pa nga kino rukenga katoa o te pa me nga wahi rukenga o roto o te tangata me whare me rua ranei. E. Me whakapai nga wai unu me neke ranei aua pa ki nga wahi pai te wai. Me taiapa rawa a waho o nga pa hei arai i nga poaka me era atu kararehe; me mahi rori nga huarahi o te pa kia kore e takahi i roto i te paruparu. E tika ana ma te Komiti whakarite he tikanga e kohia ai he moni hei awhina ia ratou ki nga mahi whakapai i te pa.

Otira me tuku atu ki nga Komiti ma ratou e hanga tikanga penei me enei kua kiia nei.

6.	Mo nga tikanga ahu whenua, me tu he Komiti o ia iwi hapu ranei hei whakahaere tikanga e ahei ai te whakamahi i nga tangata katoa ahakoa tane wahine ranei tamariki ranei kia mahi nga tangata katoa i te ora mo tona tinana me te whai rawa hoki mona me tana wahine me ana uri; kia araia nga tangata mangere e kai nei i nga kai a tetahi tangata. Nga mahi ma nga tane ko nga mahi katoa hui atu ki nga mahi e mahia nei e nga wahine, ara, te waha kawenga, kai, wahie wai, me nga mahi tunu kai, me nga mahi e ora ai tona whanau, me te kore e kai waipiro. Nga mahi ma nga wahine, he whatu kakahu Maori, he raranga takapau, kete, potae, hei hoko ma ratou, a hei kakahu ano mo ratou; me nga mahi whakapai i te whare, i te kainga me te horoi i nga tamariki, me te tieki pai i nga kai mo a ratou tamariki kia kaua e maumauria ma nga hui. Me whakatapu rawa nga wahine i nga mahi taimaha me te kore e kai waipiro. Ma nga tamariki ko nga mahi ano e tau ana ma ratou.
7.	Ko nga mahi paamu hipi kau aha atu ranei, me tu he Komiti o ia hapu o ia hapu o roto o nga iwi hei whakahaere tikanga e topu ai nga tangata o te hapu; me te whenua, me whakamahi te iwi ki nga mahi paamu e puta ai he oranga kia ratou, ahakoa he tangata whai take he aha ranei, a me kohi nga hua e puta mai ana i te whenua kia puritia toputia aua moni, aha atu ranei, mo nga tangata o te whenua, me nga tangata mahi, ma te huihui haere o nga moni me nga taonga kanui, a ka kaha ki te whai kia nui ake.
8.	Me whakahaere e nga Komiti he tikanga here i nga tangata o ia hapu o ia hapu kia kaua e hokoa nga wahi whenua e toe nei, a me haina rawa, he tino pukapuka.page 29
9.	Ko nga mate turoro me kawe ki nga rata, me nga takuta. Me whakakore nga pa noho i nga taha repo i nga roto ranei i nga wahi maku ranei.

"Me whakatu e ia iwi me nga hapu nga Komiti katoa mo ia mahi mo ia mahi, whakahaere, tieki i te ora mo te iwi Maori, a me mana ratou ki te hanga tikanga pai hei hapai i nga whakahaerea a aua Komiti.

"Me apiti atu hoki ki nga Komiti o nga kura Maori o Nui Tireni nga tikanga tieki i nga tamariki kura o to ratou takiwa, ahakoa o nga tamariki i roto i te kura; me eke atu ano ki te tirotiro i nga tamariki kaumatua o to ratou takiwa, me nga tamariki i uru atu ki nga Kura Kareti, i runga i nga kupu tohutohu e tukua ana kia whakahaerea e aua Komiti.

"Hei kupu whakamutunga ake enei, hei whakamahara kau atu ki to koutou hui, mehemea ka taea, kia kimihia he tikanga marama, e ahei ai kia akona nga tamariki ki nga matauranga mahi a tinana, mahi kamura, Parakimete, Huu meke, Teera, Mahi nohanga, nga mahi whakahaere mihini, Heramana, Takuta, Mahi ruri, keri waro, me nga mahi perehi nupepa, me era atu mahi ma te tinana.

"Mehemea e marama ana kia wehea mai i roto i te £7000 o te moni takoha o Nui Tireni, i whakaritea e te Ture Nui mo te Koroni 1852 hei moni awhina mo tenei huarahi whakaako i nga tamariki kura Maori.

"Heoi na nga kupu; kia ora tonu koutou kia tau te manaki a te Atua ki runga i a koutou whakahaere.

Na Paratene Ngata, o Ngati Porou."

Tuta Tamati, o Ngati Porou."

Ko te panui whakamutunga ki te hui na Wiremu T. Prentice (he tamaiti awhekaihe i akona ki Te Aute, kei te tari Roia i Nepia e mahi ana i naianei), "Mo Nga Huarahi Moni A Te Maori me tana Moumou I Ana Rawa."

"He maha nga huarahi moni a te Maori, he huarahi tika he huarahi he. Ki taku whakaaro i riro ngawari rawa mai i te Maori tera taonga nui, na reira pea ia i kore ai e mohio ki te ata tieki, i tino rukea ai ki nga mea tikanga kore. Ko nga huarahi tika he maha.

"1.	He Moni Reti. He mea pai te tuku i nga whenua e takoto mangere noa ana ki te reti ki te pakeha kia whakapaia. Ka puta he painga ki te iwi kainga i nga moni reti. Ka pai to ratou whenua. Ka puta he painga ki te pakeha ki te koroni katoa. Ko etahi Maori e ata kai ana i nga moni reti. Ka tae ano ki te wa tika hei putanga ka haere mai ki te tango. He pai tena kaore he raruraru. Otira ko etahi hei mua tau noa atu ka tae mai ki te tono i nga moni reti mo nga tau e rua e toru maha atu ranei ara ka namaia. Mehemea he ngawari te tangata i a ia te reti ka matatau tonu te tangata ki te nama pena. Ki te taikaha ka riri te Maori, ka kanga, ka tahuri ki te whakararuraru i te reti. E he ana tena. Me whakaaro ki te nui o nga mahi o te whenua nga moni maha e pau ana ki te whakapai i te whenua, ki te whakanoho hipi, ki te hanga taiapa. Mehemea ka mana nga moni reti i mua noa mai i te wa tika hei utunga, kei hea he oranga mo te tangata me ana uri? A ka pa ano he mate ki te pakeha.page 30
"2.	Ko Nga Hoko Whenua. No mua te kahanga o te Maori ki te hoko whenua. Kei muri nei ka kite te Maori i te pai o te Whenua i nga mahi a te pakeha ka ki he mea tahae, kaore rawa i rite nga moni i puta mai ki a ia ki ona tupuna ranei mo tenei whenua momona, mehemea nei nana i whakamomona! Me nanu hoki i naianei? He mea mahi nui na te pakeha. Ko nga utu o te whenua ehara i te mea ko nga moni anake i puta ki nga tangata nona te kainga i te hokonga ai; tera atu ano, ko nga utu roia, Kooti, pane Kuini, Kai-whakamaori. Na te kaha ka taea te whakapai, ka momona, ka kiia he taonga hei nanu noa ma te Maori kuare i muri nei.
"3.	Etahi atu huarahi moni tika, he kutikuti hipi. He mahi tena e hiahiatia ana e te Maori. Ehara i te mahi roa, e puta wawe mai ana nga kiko, e puta nui mai ana. Mehemea he mahi tuturu ka hoha te Maori. Kia puta mai nga moni i nga kuti hipi ka haere te taitamariki ki nga reehi hoiho, ka waiho nga nama i kona pukai ai.

"He mahi paamu tetahi mahi pai. Tera e puta he oranga nui ki o tatou hapu i tenei mahi mehemea e marama ana ki te whakahaere i nga moni o nga teihana hipi me nga kaute. Tena ki koa ta te Maori, he peeke tonu te ahua o ona hipi. Me haere noa atu ia ki te pakeha tono moni ai hei mokete ki runga i nga hipi, ahakoa pehea te nui o te nama, kaore hoki e pakaru te peeke. Te taenga mai o nga hamene, ohomauri ana; ka pukepuke nga nama, ka pau noa te moni i te utunga itarete, moni roia me era atu raruraru.

"Na he maha ano nga huarahi moni a te Maori i he, he reehi hoiho, he purei kaari hipi. E tino pau ana te oranga o te Maori ki kona. Tetahi huarahi he nama, he Paramihi Nooti. Kia tino tupato rawa te tangata i ena mea kei ingoa kino ki te pakeha. Tetahi e kainga ana e nga Kaitiaki o nga tamariki nga moni reti hoko ranei o ratou whenua. Kaore te Maori i penei me te pakeha te tupato ki te ata tieki i nga moni hei whangai i nga tamariki no ratou nga whenua.

"I kainga anaketia ki te aha enei moni a te Maori? Kaore e mohiotia; i pau i nga reehi hoiho, i te waipiro, i nga hui tangihanga, i te Kooti whenua Maori. Kia tau he keehi i te Kooti, ka tu he hakari ma nga keehi i whiwhi paanga, ka hokona he kaaho pia hei kai ma te katoa i nga tiriti o nga taone o te pakeha. Tetahi mea whakama. Ki etahi iwi, i pau noa nga moni ki te hoko kakahu whakapaipai, hiraka, wereweti, kaore rawa nei ona mahana. He ngawari te rironga mai o te moni, me te wai te rerenga kinotanga ki nga mea tikanga kore noa iho.

"Me pehea e taea ai e te Maori te pupuri te moni? Me ako ki te pakeha, me titiro ki te aroaro ki nga raruraru e takoto ana mai ka tieki i te hereni; mo te wa e mataotao ai te kiri, hei tango kanukanu mo tana whaereere me nga potiki. Ko nga taitamariki kaati te mangere. He rere hoiho te mahi nui i kitea ki nga hui me nga ahuareka. Mehemea kaore te Maori e whangai i te tangata mangere, mehemea ka uru ana tamariki ki nga mahi tuturu a ka u ki reira, mehemea ka mohio iho te tangata mana ake e kimi tetahi oranga mona, kaore hoki e whakaarohia mai e nga whanaunga tera ano pea te Maori e mohio ki te mahi mohi mana, a ki te ata whakahaere i te moni, ina riro mai, ki nga mea e tika ana."

Ka mutu tenei panui, ka kopi katoa nga korero o te hui. Ka tu nga tamariki ki te poroporoaki tetahi ki tetahi a ki o ratou kaumatua ki a Te Wiremu me Te Tatana, me nga hoa pakeha i Te Aute; ka mihi ki te nui o ta ratou manaaki i nga manuhiri i tae mai nei ki te hui.

page 31

Ka tu mai hoki a Te Tatana raua ko Te Wiremu ki te poroporoaki ki te tangi mai ki a raua tamariki, me te tohutohu mai ano kia kaha te mahi, kia manawanui, kaua e whakama i te riri mai a te tangata, engari me whakawhirinaki tonu atu ki te Atua mana e manaaki nga mahi kua whakahaerea nei.

Katahi ka whakanekea te hui ki Te Raukahikatea i Kihipane, ma te Komiti Tumaki e panui te ra hei tuunga mo taua hui, kia haere ai he kupu ki nga rangatira Maori o nga motu e rua.