[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Nama 1.
Mr. Alexander Mackay ki te tino Kai Tuhituhi o te Tari Maori.

Ka tukua atu e au te nuinga atu o taku whakaatu o te tahi o Oketopa, 1873, mo runga i nga whenua kua hokona i nga Maori o te Takiwa ki raro o te Waipounamu, me te mapi hei whakaatu i nga whenua kua hokona, me te Rarangi Tapiri, hei whakaatu i nga whenua kua hokona, i te ingoa o te iwi nana i hoko, i te ra i hokona ai, me te nui o nga wahi kua rahuitia ma nga Maori i roto o nga pihi.

Ko taku whakaatu i whaki anake i nga whenua kua hokona i te taha ki raro o te Rohe o te whenua i hokoa e te Keepa, na ka timata atu i reira tenei whakaatu.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

F.—Te Hokonga a te Keepa.

Ko te pukapuka hoko a Ngaitahu me Te Keepa, te take mai o tenei hokonga, i tuhia i te 12 o Hune 1848, nga whenua katoa e uru ana ki roto o taua pukapuka hoko, nga rohe, te taha ki te Tuaraki he raina timata atu i Kaiapoi kei te Marangai tae noa ki Tauranga kei te taha Hauauru, nga taha ki te Marangai me te Hauauru ko te Moana nui; Te Rohe ki te Tonga he Raina timata atu i Tongata kei tahaki atu o Maranuku, kei te Marangai, tae noa ki Piopiotahi kei te Tai Hauauru; e mahue ana ki waho a Akaroa i maharatia hoki i taua wa kua hokona taua wahi ki te Wiwi, me tetehi wahi e 400,000 eka kei roto o te Porowini o Otakou i hokona i te tau 1844 mo te New Edinburgh settlement.

Ko te nui o te whenua i roto o nga rohe kua korerotia i runga ake nei nui atu i te 20,000,000 eka, te utu i utua ai e £2,000. Ko te whenua i wehea mo nga Maori i muri tata o taua hokonga e 6,359 eka.

Hei whakamana i nga tikanga o taua Pukapuka Hoko, "Ma te Kawana e Rahui etehi atu wahi, ana ka ruritia te whenua," ko te Kooti whakawa whenua Maori i te tau 1868, i te mea e whiriwhiria ana nga tikanga a nga Maori ki nga wahi i rahuitia i roto o te whenua i hokona, i whakahau kia tapiritia atu ano etehi whenua ki nga whenua kua oti te Rahui mo nga Maori, kia tika ai te whakaritenga, ko nga wahi i raro o te ingoa Mahinga Kai me Rahui ano. I runga i te whakahau a te Kooti ka wehea e 4,793 eka e 2 ruri me te 24 pati, hei whakamutunga mo nga tikanga Maori katoa.

Haunga nga wahi kua oti te Rahui hui atu ki nga wahi i Rahuitia e te Kooti Whakawa Whenua Maori, na te Kawanatanga Nui me nga Kawanatanga Porowini i wehe atu ano etahi wahi mo nga Maori, te nui o nga whenua 1,174 eka e 2 ruri me te 16 pati, hei whakanui i nga wahi e puritia ana e ratou. Ko enei wahi hui atu ki te 5,537 eka 1 ruri me te 16 pati i Rahuitia i te tau 1860 kei te tai Marangai, ma nga Maori e noho ana i reira hui katoa nga eka 18,264 e 2 ruri me te 16 pati kua wehea mo nga Maori i roto o nga rohe o te whenua i hokona e Te Keepa.

Hei apiti atu ki nga whenua i Rahuitia mo nga Maori i meatia atu e Kawana Ea ki a Matara—te Apiha i whakaritea hei whakaoti i te hoko—kia whakaatu ki nga kai hoko i a ratou whenua e hara i te mea ko te moni anake te utu mo ta ratou tukunga i o ratou whenua, engari ka whakaturia he Whare Kura hei whakaako mo ratou me a ratou tamariki, me etahi Hohipera mo o ratou mea mate me etahi Apiha hoki hei tiaki i a ratou.

Heoti ano te mea i tuhituhia o enei kupu whakaari kei nga pukapuka i tuhituhia e Matara me te tino Kaituhituhi o Ingarani i te tau 1856, e ki nei a Matara, "No runga i te kupu whakaari i etahi tikanga nui i nga Kura, i nga Hohipera mo o ratou turoro me te mahara tonu ki to ratou ora, me te tiaki tonu i runga o te Kawanatanga o Ingarani i taea ai e ia te hokonga o nga whenua nui rawa mo te moni iti."

Ki te tirohia te mapi e apitiria ana ki tenei pukapuka ka Kitea ko te whenua i roto o te hoko a te Keepa e rite ana ki te rua-toru o te whenua katoa i hokona i nga Maori i te taha ki raro i Rakiura page 2hoki, titiro hoki ko te whenua katoa i hokona 37,774,160 nga eka haunga te whenua i whakatapua mo nga Maori, me te 51,000 i kapea ki waho o te hoko, haunga hoki a Rangitoto me Ruapuke; hui katoa nga utu £27,417 15s. heoti ano te moni i roto o tenei i hoatu mo taua whenua i hokona nei e te Keepa, e £2,000.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

G.—Te Hokonga o Te Whakaraupo.

Notemea he wahi nui o Hakaroa haunga ia te wahi i te Wiwi i mau ki nga ringa o nga Maori i te tau 1849 a kia riro ai a Te Whakaraupo hei wahi wahapu mo nga pakeha e noho ana ki Katapere, i tika kia whakaritea kia hokona te whenua i nga Maori mo taua mea. A tonoa ana e te Kawanatanga a Matara ki te whakaoti i taua hook. Na tenei i riro ai taua whenua i Akuhata 1849 mo nga moni e £200, Rahuitia ana e 859 eka mo nga Maori.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

H.—Te Hokonga o Rapaki.

I hokona tenei whenua i Hepetema 1849 mo nga moni e £300 i whakatapua hoki 1,361 eka mo nga tangata Maori i noho ki reira. Ko te takiwa i roto o tenei hoko, ko tera whenua katoa e takoto ana ki te Rawhiti o te hokonga o Te Whakaraupo, ki te Rawhiti hoki o tetehi Raina e haere ana i runga i nga maunga o Akaroa timata i Waikakahi kei Waihora haere tonu ai Pohutupa kei te Rawhiti o te Wahapu o Akaroa. I meatia ano kia hokona te toenga o nga take Maori ki Akaroa engari ki hai i taea i runga i te pakeke o nga tangata no ratou, i mahara hoki ratou tera e hoki mai te kai whakahaere a nga Wiwi nana nei i hoko tetahi wahi o te whenua e tata ana ki Akaroa ka utua ki a ratou te tahi utu nui noa atu, mo o ratou whenua i toe i te hoko.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

I.—Te Hoko a Hamilton.

I whakapaua ki roto o tenei hokonga nga tikanga katoa i takoto tarewa ki Akaroa kihai nei i whakaaetia e nga Maori kia whakaotia i te tau 1849 ko nga tikanga i whakatuturutia he moni £150, no muri ka whakanuia ki te £200, me tetehi whenua Rahui hoki 1,200 eka i wahia kia toru nga pihi e 400 eka i roto o te pihi kotahi hei mahinga hei nohoanga mo nga tangata no ratou te whenua; I whakaotia rawatia paitia hoki tenei mea e Mr. J. W. Hamilton i te marama o Tihema 1856.

Ko te utu katoa i hoatu ki nga Maori mo o ratou take ki Akaroa e tae ana ki te £700; otira ki waho o tenei i riro ano ki a ratou i te Nanto-Bordelaise Company ara i nga Wiwi i te tau 1838 etehi taonga i rite ki te £234 te utu mo tetahi pihi whenua e tata ana ki Akaroa.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

J .—Te Hokonga o Otakou.

I te 31 o Hurae, 1844, ka hokona e te Whakaminenga o Niu Tierni [sic], na tetahi tangata i whakaturia e te Kawanatanga o Niu Tireni i whakahaere, tetehi whenua 400,000 nga eka kei Otakou, ko nga moni hei utu £2,400, hei wahi nohoanga tangata mo "New Edinburgh ," ko taua whenua katoa i rohea e nga maunga kei te taha whakararo o te Wahapu o Otakou, tae atu ki Tokata, i te Tonga ko nga maunga o Maungaatua me Kaihiku te rohe ki te Rato. E toru nga wehenga ki waho o tenei pihi whenua mo nga Maori ara i Pukekura (Otago Heads), i Taieri, i te Karoro, hui katoa nga eka i roto o enei pihi e toru e 9,615; kotahi eka hoki i whakatapua mo ratou ki Pukekura i roto i te pihi i whakatapua e te Whakaminenga o Niu Tireni, hei Tunga Whare Whakamarama. Na haunga enei whenua whakatapu mo te katoa i whakaritea i reira i maharatia ano i taua wa kia whakaritea etahi whenua Rahui tuturu mo nga Maori i runga i te tikanga o nga whakanohoanga heke i era atu wahi a te Whakaminenga o Niu Tireni; Ko enei nga kupu a te Haimona te tangata nana i whakahaere te Hoko i tana pukapuka i tuhia i te rua o Hepetema, 1844:—"Ko taku tikanga mo nga whenua Rahui mo nga Maori i whakahaerea e au i runga i taku tino mohio ko te tikanga i era atu hoko i waho ke i te mohiotanga o nga tangata Maori; a i runga i te tono a Kanara Wairaweke i waiho e au tetahi whakaritenga rahui ara te tekau i roto i nga whenua katoa e hokona ana e te Whakaminenga e Niu Tireni, kia whakaritea e te Kawana, kahore i tino whakariteritea tetahi mea i runga i tenei ki nga Maori e au."

I runga i te whakariteritenga a te Whakaminenga o Niu Tireni, me te Huihuinga o Otakou i te tau 1847, ko te nohoanga ki New Edinburgh kia 144,600 eka, te wahanga whaka-te-kautanga o tenei 14,460 eka. Engari i runga i nga tikanga o te hoko a te Whakaminenga ki te Huihuinga kihai rawa i taea te wehe i tetahi wahi o te 144,600 eka hei whenua tapu mo nga Maori; engari i tika kia whakatapua he whenua mo nga Maori i roto o te Poraka, ko te nui o te whenua kua whakaaturia i runga ake nei; he nui nga kupu hei whakakaha i tenei tikanga whakatapu whenua, ka kitea ana tirohia nga pukapuka i whakatakotoria ki te aroaro o te Paremete me nga pukapuka a te Whakaminenga o Niu. Tireni i taua wa.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

K.—Hokonga o Murihiku.

Ko te wahi whenua i uru ki roto o tenei Poraka, ko te taha katoa ki te tonga o tenei motu o te Waipounamu kei te taha hoki ki te tonga o nga hoko a te Kepa raua ko Haimona. Ko nga whakahaere mo te hoko i oti i te 17 o Akuhata, 1853, mo nga moni £2,700, i muri o te mahi nui i runga o te nekenga o te tono a nga Maori notemea kua hohoia etahi wahi o te whenua e te Pakeha, ko aua Pakeha i whakamatau ki te arahi ke i nga Maori kia kaua e hoko i o ratou whenua ki te Kawanatanga i runga o ta ratou hoatu i te moni nui hei reti i nga whenua. I te nui o tenei mea kia mutu ai tenei he no reira ka whakaarohia he tino mea nui te hohorotanga o te rironga o te whenua. Ko nga wahi Rahui mo nga Maori i wehea i nga kainga e whakaaturia ana i muri nei, kei roto o nga rohe o te Hoko. Ara ko Tuturau, Omani, Oue, Aparima, Oraka, Kawakaputaputa, me Onetota.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

L.—Rakiura.

Ko tenei motu i hokona i nga Maori i te 29th o Hune, 1864, mo nga moni e £6,000, i peneitia te utunga:—E £2,000 i te Hokonga; e £2,000 me pupuri e te Kawanatanga i runga i te moni hua £160 i te tau, ko te moni hua me utu i nga tau ki etahi Maori, a ko te £2,000 whakamutunga me whaka ka pau hei hoko whenua i roto o Southland Porowini hei whaakako me etehi atu mea mo nga Maori.

Tetahi pihi whenua pai kei te Takiwa o Hokonui, te nui e 2,000 eka kua hokona hei whakamana i nga tikanga kua korerotia nei. Ko tenei whenua kua retia ki te tangata mo nga tau e rua te kau ma page 3tahi i runga i te moni £100 i te tau, ko aua moni me pau hei whakaako mo nga Maori e noho ana i te Takiwa o Foveaux Strait .

I runga i te whakamana i nga tikanga o te Hoko kua whakatapua mo nga Maori etahi wahi te nui 935 eka kua huia mai etahi motu maha hei patunga manu.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Ko te Hoko a Hamilton kei te taha ki Raro o Kaiapoi.

I te tau 1848 ra ano, ko te iwi ko Ngaitahu e noho ana ki te taha ki raro o te Porowini o Katapere i tono utu mo nga whenua ki te taha ki raro o Kaiapoi notemea e ki ana ratou i hokona hetia e Ngatitoa ki te Kawanatanga i te tau 1847, ko te nui o te whenua i tonoa ai he utu 1,140,000 eka timata atu i te Kainga tuatahi o Kaiapoi, ko te Rohe ki raro o te hoko a Te Keepa i te tau 1848, te Rohe tae noa ki Wai-au-ua e rima te kau pea maero te tawhiti, ka haere hoki ki te tonga i te taha moana, katahi ka ahu ki uta ki nga matapuna o nga awa o Rakahauri, Te Hurunui me te Wai-au-ua ka tae ki nga maunga tau arai i te Tai Marangai me te Tai Hauauru e 480,000 eka o te whenua i tonoa kei roto o te Porowini o Whakatu (Nelson ) ko te toenga 660,000 eka kei roto o te Porowini o Katapere (Canterbury ). Ko nga Maori e mea ana me utu ta ratou tono ki te £500 ki te £150 ranei me etahi whenua nunui e mea ana hoki ratou kaore he nohoanga mo a ratou kararehe e nui haere ana hoki. I oti taua mea i a Hamutana i Pepuere 1857, mo te taha ki nga tangata e tono ana o Kaiapoi ko te utu e £500, te take i penei ai he pai ke ki te utu i tenei moni nui i te moni iti me te hoatu whenua notemea kei he nga tikanga o nga pakeha i runga i aua wahi.

Apiti atu ki te moni £500 i utua ki nga Maori o Kaiapoi, i utua ki a Matiaha o Moeraki e £200 i te tau 1867 hei utu mo ana wahi i roto o te whenua kua oti nei nga rohe te korero, na tenei utu ka tae nga utu mo nga tono kihai i oti ki te £700.

Ki te tirohia te mapi ka kitea ko tenei whenua kei roto o nga rohe o te whenua i hokona e te Keepa, e hara tenei i te mea i mea nga Maori kia rua utunga ki a ratou mo a ratou whenua engari he kore kaore i ata mohiotia nga rohe o te whenua i tukua i mua.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Hokonga i Kaikoura.

I te taha ki raro o Wai-au-ua tae noa ki te tumu o Wairau i toe tetehi tono tarewa a tetehi wahi o te Iwi o Ngaitahu e noho ana i Kaikoura kihai i oti, i mahue ki waho i te utunga ki nga iwi o Raro i te tau 1847 i muri iho hoki.

Ko te pihi i tonoa i timata atu i Hurunui tae noa ki Cape Campbell i te taha ki te moana nui, haere atu i te tahataha moana tae noa ki te Roto Sumner me nga matapuna o nga awa, Wai-au-ua, Clarence me Wairau, te rohe ki te Tuaraki ko White Bluff, te nui tae atu ki te 2,500,000 eka.

I te tuatahi i mea nga Maori kia £5,000 te utu mo a ratou tono a no muri whakaae ana kia £300 me etehi wahi whenua whakatapu hei kainga mo ratou.

I oti tenei mea i te marama o Maehe 1859 mo nga moni i whakahuatia i runga tata ake nei me nga whenua i whakatapua, te nui e 5,565 eka.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Hokonga i Arahura.

I te tau 1856, i te otinga o nga tono a nga iwi i te taha ki te Rato mo nga whenua i te motu Waipounamu, ko nga tono a tetahi wahi ririki o te iwi o Ngaitahu e noho ana i tera taha o nga maunga i te taha Hauauru kaore i oti, te take he kore kaore e taea atu a reira.

Ko enei iwi kaore i whiwhi i etehi o nga moni i utua ki a Ngaitahu mo nga whenua i uru ki roto o te hoko a te Keepa.

Ko nga tono a enei iwi i whakahaerea i nga tau 1859 me 1860, oti ana i te marama o Mei i te tau i muri iho i runga i te utu e £300, me te whenua i whakatapua 10,024 eka, e 6,724 i wehea hei nohoanga, e 3,500 eka hei whakatupu moni mo te mahi whakaako, hei hoatu, mo te oranga o nga Maori o reira.

I te otinga o tenei mea me te Hokonga o Rakiura i muri iho nei, ka mutu nga tikanga whenua o te Waipounamu i konei, haunga era e tupu mai ana i runga i nga kupu whakaari kahore nei i ea mo nga Kura, Hohipera me etehi atu mea.

Heoi ano nga whenua i te tonga o Raukawa kaore ano kia kore te mana Maori ki runga haunga nga whenua whakatapu ko nga motu ko Ruapuke kei Foveaux Strait , ko Rangitoto kei Raukawa, he pihi whenua kei Whakapuaka me tetehi kei Whanganui ki te Hauauru.

Hui katoa te nui o nga whenua kua whakatapua mo nga Maori i te Waipounamu me Stewart's Island, (haunga te pihi i Whanganui ki te Hauauru e 44,000 eka kaore hoki taua wahi i raro o te tikanga whakatapu,) e tae ana ki te 75,544 eka e 2 ruri me te 14 pati.

I runga i te tumanakotanga o te ngakau tera e pai hei tirohanga a muri ake nei nga korero mo nga hoko i runga ake nei me te mapi,